Colofon. Stichting Iepenwacht Fryslân, mei Concept, redactie en vormgeving Schrijfburo Terwisscha & Wagenaar

Transcriptie

1 IEPENWACHT FRYSLÂN JAAROVERZICHT 2016

2 Colofon Stichting Iepenwacht Fryslân, mei 2017 Concept, redactie en vormgeving Schrijfburo Terwisscha & Wagenaar Bij de totstandkoming van deze uitgave is de grootst mogelijke zorgvuldigheid betracht. Desalniettemin kan de uitgever geen verantwoordelijkheid nemen of aansprakelijk worden gesteld voor mogelijk verkeerde informatie. 2

3 INHOUD Voorwoord pagina 4 Beheer & herplant pagina 6 Resultaten pagina 8 Pilots pagina 10 Herplant pagina 12 Nieuw beheersysteem pagina 14 Deelnemer aan het woord pagina 16 Financiën pagina 18 3

4 VOORWOORD Tom van Mourik, voorzitter Overleg toekomstplannen constructief en plezierig 4

5 Toekomst In een jaarverslag blik je terug op en leg je verantwoording af voor de activiteiten en resultaten van het afgelopen jaar. Dat doen we dan ook. Echter niet zonder vooruit te kijken was voor ons immers ook het jaar waarin we onze toekomstplannen ontvouwden en persoonlijk aan onze leden presenteerden. Een belangrijke exercitie, omdat ons mandaat in 2019 afloopt en we deze tijdig met tien jaar willen verlengen. In dit jaarverslag vertellen we u graag nog even waarom. Net zo goed als we er melding van mogen maken dat de Stichting Iepenwacht Fryslân (SIF) doorgaat tot Dat is goed nieuws voor onze leden die gezamenlijk besloten de uniforme aanpak te continueren. Niet alleen om nieuwe uitbraken te voorkomen en boomziekten te beheersen, maar ook om kennis te delen en kosten te besparen. Overigens doet het me deugd te vermelden dat de vele, bestuurlijke contacten over de verlenging plezierig en constructief verliepen. Daar zijn we een ieder zeer erkentelijk voor. Natuurlijk staan we ook stil bij andere mijlpalen in het afgelopen jaar. Een jaar waarin er in de provincie opnieuw een kleine duizend iepen werden herplant. Dit dankzij zowel het Waddenfonds- als het eigen SIF herplantproject. Als we zo door kunnen gaan, staat de teller eind 2019 op herplante iepen. Evenveel als er sinds 2005 zijn gesaneerd. Overigens zeg ik bewust kunnen herplanten. De middelen zijn beschikbaar, maar het afgelopen jaar moesten we wel een stop afkondigen. Telers konden niet langer aan de vraag naar geschikt plantmateriaal voldoen. Tijdig bestellen is dus een must. Temeer omdat de vraag toeneemt nu iepen steeds vaker zieke essen vervangen. Komen we bij een andere activiteit in We participeerden in een pilot om essentaksterfte te bestrijden met verschillende snoeimethoden. Helaas zonder gunstig resultaat. Toch zien we in dit soort activiteiten, als ook onderzoek naar de het beheersen van de kastanjebloedingsziekte, een belangrijke taak voor ons weggelegd. Kennis van andere bedreigende boomziekten vergaren, delen en inzetten voor gezamenlijke preventie en bestrijding. Net zoals we er de afgelopen tien jaar samen voor zorgden dat de karakteristieke iep voor Fryslân behouden bleef. Het is goed om daar bij stil te staan. Dat doen we onder andere met dit jaarverslag waarin u ook de verkorte versie van de financiële resultaten vindt. Net als vorig jaar, fraai vormgegeven in een even handzaam als lezenswaardig boekwerkje. Veel leesplezier. 5

6 BEHEER & HERPLANT interview, projectleider Gauke Dam Op volle kracht vooruit 2016 was voor de Stichting Iepenwacht Fryslân een belangrijk jaar. Het jaar stond voornamelijk in het teken van de toekomstplannen, het nieuwe beheersysteem en het testen van bestrijdingsmethoden van andere aandacht vragende boomziekten. Iepenwacht Fryslân bewees het afgelopen decennium succesvol te zijn in het duurzaam bestrijden en onder controle houden van de iepziekte. De uitval van iepen is stabiel en ligt voor het achtste jaar op rij onder de één procent Sommige partners stelden daarom de vraag of de stichting in de nabije toekomst nog nodig zou zijn om de ziekte onder de duim te houden. En zo ja, in hoeverre. Om die vraag te beantwoorden bezochten voorzitter Tom van Mourik en projectleider Gauke Dam het afgelopen jaar de provinciale partners. Ze hielden presentaties, beantwoorden vragen en lieten zien en horen waarom het belangrijk is dat de iepenwacht ook na 2020 doorgaat. Kort gezegd: een gezamenlijke gecoördineerde aanpak blijft noodzakelijk om te voorkomen dat de ziekte opnieuw de kop opsteekt. Bovendien is een gezamenlijke aanpak voordeliger en kan kennis worden gedeeld. Waakzaamheid blijft geboden Het klopt dat het goed gaat met de iep, aldus Gauke Dam. En dat willen we graag zou houden. Hij is er vrij zeker van dat de ziekte opnieuw zal toeslaan als jaarlijkse controles vervallen. Dat is geen doemdenkerij. Onderzoekers roepen dat ook. Helaas zien we in praktijk ook dat de ziekte zo nu en dan, op vaak onverwachte locaties, weer de kop opsteekt. 6

7 Belangrijke oorzaak is volgens Dam dat er niet altijd een kapvergunning nodig is. In sommige gemeenten mogen bomen met een doorsnede van meer dan veertig centimeter zonder vergunning worden geveld. Dat wordt ook nergens geregistreerd. Vaak worden ze dan ongeschild tot openhaardhout verwerkt, terwijl dat met iepen verboden is. Als zo n boom is aangetast kan de ziekte zich vervolgens gemakkelijk verspreiden. Voor je het weet is de hele omgeving besmet. Aandacht voor preventie en regelmatige controle blijft dan ook geboden. Een nieuw beheersysteem Een van de hulpmiddelen die de iepenwacht gebruikt voor het beheersen van de iepziekte, is een nieuw iepenbeheersysteem. Hierin nemen we alle iepen op evenals de eigenaren, de locaties en de samenwerkingspartners. Als we constateren dat een boom ziek is, wordt deze in het systeem aangevinkt. Een aannemer uit de buurt krijgt dan automatisch binnen een dag bericht en heeft tien dagen de tijd om de boom te verwijderen. Overigens kunnen zieke iepen ook via de website worden gemeld. Voordeel van het nieuwe systeem is dat ook andere boomziekten geregistreerd kunnen worden. Mocht dat nodig zijn. Denk aan de oprukkende essentaksterfte en kastanjebloedingsziekte. De rol van de iepenwacht beperkt zich daarbij, tot op heden, tot die van kennispartner. Indien wenselijk kan de stichting ook andere ziekten opsporen, registreren en eventueel gezamenlijk bestrijden. Al is laatste nog niet zo eenvoudig. Om de essentaksterfte en kastanjebloedingsziekte een halt toe te roepen moet er meer onderzoek worden gedaan en kennis worden uitgewisseld. Daar zetten we ons dan ook voor in, aldus Dam die verwijst naar twee andere items in dit jaarverslag: de tests met het bestrijden van de essentaksterfte en kastanjebloedingsziekte. Voor beide geldt dat de SIF hierbij de samenwerking zocht. Herplant Natuurlijk heeft de iepenwacht in 2016 ook weer de nodige bomen herplant. Dankzij het provinciale SIF herplantproject werden er afgelopen jaar 842 iepen geplant bij de deelnemers. Het ging daarbij vooral om laan- en straatbomen die provinciebreed zijn weggezet. De Stichting Iepenwacht Fryslân gaat door. De samenwerkingspartners zien het belang in van de stichting en het voordeel van gezamenlijk optrekken. Iepenwacht Fryslân blijft in de toekomst dus een belangrijke coördinerende rol spelen in zowel het voorkomen en bestrijden van de iepziekte als het vinden van effectieve behandelmethodes van andere boomziekten. 7

8 RESULTATEN In 2005 was de ziektedruk maar liefst 8,3% Voor de achtste keer op rij bleef de gemiddelde iepziektedruk afgelopen jaar onder de één procent De jaarlijkse ledenbijdrage kan vanaf 2020 met zo n 50% terug worden gedraaid De komende twee jaar werken we de hernieuwde aanpak verder uit en leggen die voor aan onze leden 8

9 Toekomstbestendig Voor het achtste jaar op rij bleef de gemiddelde iepziektedruk in 2016 onder de één procent. Maar achterover leunen zit er niet in. Ook niet in 2019, als een nieuwe samenwerkingstermijn aanvangt. Alle leden hebben hun steun toegezegd tot in elk geval 2029, waarmee de succesvolle, collectieve aanpak gewaarborgd blijft en een doemscenario is afgewend. Zonder nieuwe steun zou de ziektedruk binnen vijf jaar weer op het niveau van 2005 zijn. Ecologisch zonde en regelrechte kapitaalvernietiging. Nu kunnen we vooruit kijken en de collectieve aanpak een hernieuwde vorm geven. Verbeterd uitgangspunt Waar in 2005 de ziektedruk nog 8,3% was, is het vertrekpunt in 2019 volstrekt anders. Rooskleuriger. Dat vraagt om een hernieuwde gezamenlijke aanpak. Eén waarbij veel minder hoeft te worden gesaneerd, maar de controle op peil moet blijven. Als in 2020 ook de even omvangrijke als kostbare herplantprojecten zijn afgerond, kunnen we ons beperken tot monitoring op verzoek en herplant om de vijf jaar. Op basis van uitval. Een afgeslankte taak dus, die het mogelijk maakt de jaarlijkse ledenbijdrage vanaf 2020 met zo n 50% terug te draaien. Basistaken behouden Naast inventariseren, controleren en beperkt herplanten, blijft het beschikbaar maken van (nieuwe) kennis over zowel de iepziekte als andere boomziekten een belangrijke taak van Iepenwacht Fryslân. Niet alleen in een adviserende rol, maar ook door praktijktests uit te voeren. Of daarin te participeren. Het experiment met snoeimethoden om essentaksterfte tegen te gaan, was daar in 2016 een voorbeeld van. In 2017 en 2018 werken we de hernieuwde aanpak verder uit en leggen we die voor aan onze, trouwe leden. 9

10 Pilot: Effect van snoeien op essentaksterfte In 2015 startte de Stichting Iepenwacht Fryslân in de gemeente Littenseradiel een test om door essentaksterfte aangetaste bomen te kunnen behouden. Daarbij werden verschillende snoeimethoden toegepast en met elkaar vergeleken. De pilot werd uitgevoerd in het buurtschap Tsjeintgum, vlakbij Mantgum. In totaal zijn vijftien aangetaste essen op de volgende drie manieren gesnoeid: bij vijf essen zijn takken verwijderd tot 6 cm; bij vijf essen zijn takken verwijderd tot 20 cm (licht Kandelaberen); bij vijf essen zijn alle gesteltakken tot 1 meter van de stam verwijderd. De bomen zijn na het snoeien in 2015 en 2016 gemonitord op conditie, vitaliteit, herstelvermogen en scheutlengte. Eerste indruk In het groeiseizoen 2015 was de scheutvorming op de gesteltakken ronduit goed te noemen. Er werd bij geen van de vijftien bomen essentaksterfte geconstateerd: alle jonge scheuten waren gezond. De scheutlengte varieerde van 10 tot 40 centimeter. De conditie van alle gesnoeide bomen was goed. Ook de vitaliteit was voldoende en de zaagwonden, veroorzaakt door het snoeien, herstelden goed. Alle vijftien bomen lieten gelijke resultaten zien. Resultaten 2016 In het groeiseizoen 2016 liepen de bomen goed uit. De scheutlengte was gemiddeld 25 centimeter en de bladzetting was goed. Alle gesnoeide bomen leken gezond en vitaal. Gedurende het groeiseizoen trad er echter bladverkleuring op bij een groot deel van de gesnoeide bomen. Het blad kleurde eerst lichtgroen en vervolgens trad er bladverlies op. Controle in augustus liet zien dat de essentaksterfte zich bij twaalf van de vijftien bomen manifesteerde. Uiteindelijk zijn alle vijftien essen weer ziek geworden. Geen van de snoeimethodes had dus blijvend effect op de essensterfte. Er wordt daaruit volgend naar een nieuwe manier gezocht om de essentaksterfte tegen te gaan. 10

11 Pilot: Het bestrijden van de kastanjebloedingsziekte In gemeente Het Bildt ondergaan 32 zieke paardenkastanjes een experimentele behandeling. In juli 2016 startte een proef waarbij de bomen zijn geïnjecteerd met een nieuw bestrijdingsmiddel. De gemeente Het Bildt werkt nauw samen met de SIF, die een deel van de financiering voor haar rekening neemt om de bomen weer gezond te krijgen. Veel paardenkastanjes in Het Bildt hebben de kastanjebloedingsziekte. Deze mogelijk dodelijke ziekte herken je aan de roestbruine vochtplekken op de bast. Deze plekken kunnen gaan bloeden in de vorm van een stroperige vloeistof. Als deze indroogt ontstaan er korsten. Het weefsel er onder sterft af en de bast gaat scheuren. Er bestaat nog geen effectieve behandelmethode. Onderzoek De gemeente Het Bildt stelde budget beschikbaar om 32 zieke bomen te gaan injecteren met allicine. Dit is een natuurlijk antibioticum dat voorkomt in knoflook. De in de proef toegepaste werkzame stof is door Allicin Treecare in een laboratorium bewerkt, versterkt en gestabiliseerd. Er is nog geen wetenschappelijk bewijs dat dit middel werkt. Het gaat om een eerste test. De SIF koppelt de proef aan een wetenschappelijk onderzoek onder leiding van Jitze Kopinga van Alterra Wageningen UR. De bomen worden gedurende twee jaar regelmatig gecontroleerd aan de hand van een vragenlijst. Naar verwachting kan Kopinga straks concluderen of dit inderdaad een effectieve behandelmethode is. Projectpartners Behalve de SIF en de gemeente Het Bildt zijn er nog twee partners en medefinanciers. De eerste is het bedrijf Allicin Treecare dat het bestrijdingsmiddel levert. Andere partner is boomkwekerij Noordplant. Zij zoeken naar een resistente vorm van de paardenkastanje en werken mee aan het monitoren van de proef in Het Bildt. Eindrapportage In 2018 worden de resultaten gepresenteerd. Als ze positief uitpakken, betekent dit een grote doorbraak in het bestrijden van de kastanjebloedingsziekte en het behoud van de soort. 11

12 Herplant: Minder kwetsbaar met mix Donderdag 24 november 2016 plantte wethouder Jelle Boerema van de gemeente Kollumerland c.a. de eerste van tweehonderd resistente iepen aan de Weerdebuorsterwei in Westergeest. Hij deed dit samen met voorzitter Wierd Kooistra van Plaatselijk Belang. Langs de Weerdebuorsterwei stonden tot voorkort zestig iepen. Deze werden allemaal gekapt vanwege iepziekte. Nog voor het eind van het jaar werden de lege plekken ingevuld met maar liefst tweehonderd resistente exemplaren van verschillende rassen. Meer soorten Volgens projectleider Gauke Dam van Iepenwacht Fryslân, die bij de aftrap aanwezig was, gaat het hierbij om een mix van de soorten Clusius, Dodoens en Rebona. Gevraagd naar de reden liet hij het volgende weten: Door diverse resistente soorten te planten, zijn ze minder vatbaar voor ziekten. Mocht er om wat voor reden ook toch een boom ziek worden, dan vallen niet in een keer grote gaten. Bijkomend voordeel is dat het herplanten van diverse soorten ook voor een gevarieerder beeld zorgt. Los daarvan wordt, voor zover nog niet bekend, ook duidelijk welke soorten het beste gedijen op deze bodem en locatie. 12

13 Herplant: Nog ruim 3000 exemplaren beschikbaar Tussen 2011 en eind 2015 zijn er in Fryslân ruim 9000 iepen herplant. Dit dankzij twee door de provincie Fryslân en het Waddenfonds gesubsidieerde projecten, waarvan de laatste doorloopt tot de zomer van Het provinciale project zou aanvankelijk eind 2015 worden beëindigd, maar op de valreep besloot Iepenwacht Fryslân tot een vervolg. Dit betekent dat de teller eind 2019 op exemplaren komt te staan. Net zoveel als er door de jaren heen zijn gesaneerd. De herplant vindt zowel plaats langs de waddenkust, als in de gebieden van de deelnemende gemeenten. Behalve gemeenten, kunnen ook particulieren zich hiervoor melden. Met die restrictie dat alleen authentieke erfbeplanting en de inpassing van (agrarische) bedrijfsgebouwen voor deelname in aanmerking komen. In het verslagjaar werden er in Fryslân een kleine 900 iepen herplant. Dit betekent dat er tot eind 2019 nog ruim 3100 exemplaren beschikbaar worden gesteld. Volgens projectleider Gauke Dam zullen die hun weg zeker vinden. Ook omdat met name de essentaksterfte oprukt en gaten in zowel de stads- als plattelandsbeplanting achterlaat. Particuliere aanvragen stopgezet Door de grote vraag naar - en beperkte verkrijgbaarheid van - iepen moest de SIF afgelopen jaar besluiten om de aanvragen van particulieren per 1 juni stop te zetten. Om dezelfde reden werd besloten de gehonoreerde aanvragen verspreid over twee seizoenen uit te voeren. 13

14 REGEREN IS VOORUIT ZIEN Nieuw beheersysteem, ook geschikt voor beheer andere boomsoorten 14

15 Een van de belangrijkste hulpmiddelen voor de iepenwacht is een goed functionerend iepenbeheersysteem. In deze database staan zowel zieke als gezonde iepen geregistreerd. In 2015 werd duidelijk dat de software aan vervanging toe was. Inspectrum kreeg de opdracht om de nieuwe software te ontwikkelen. Het systeem werd medio 2016 in gebruik genomen. Het bijna vijftien jaar oude beheersysteem liep tegen de grenzen van haar mogelijkheden aan. Het liep steeds vaker vast en communiceerde slecht met nieuwe besturingssystemen. In de winter van besloot SIF een nieuwe, toekomstgerichte applicatie te laten ontwikkelen dat voor de inventarisatieronde van 2016 in gebruik werd genomen. in het systeem aangevinkt. De dichtstbij zijnde aannemer krijgt hiervan automatisch melding en tien dagen de tijd om de zieke iep te verwijderen. Meerdere soorten registreren Een van de voordelen van het nieuwe systeem is, dat ook andere boomsoorten beheerd kunnen worden. Denk aan essen en kastanjes die in toenemende mate door ziekten bedreigd worden. Preventie en bestrijding daarvan, beginnen met een zo volledig mogelijke registratie van zowel gezonde als zieke exemplaren. Het nieuwe beheersysteem voorziet daarin en kan, wanneer de situatie daarom vraagt, provinciebreed worden ingezet. Regeren is vooruitzien. Automatische melding In database zijn alle, door SIF beheerde, iepen opgenomen en voorzien van eigenaar, locatie en eventueel betrokken partner(s). Zieke bomen worden eenvoudig Zowel gezonde als zieke exemplaren worden geregistreerd 15

16 HARM DE ROO DEELNEMER AAN HET WOORD Harm de Roo werkt sinds drie jaar als teamleider wijkbeheer bij de gemeente De Fryske Marren. Hij geeft leiding aan ruim dertig vaste buitendienstmedewerkers die verantwoordelijk zijn voor het (groen)onderhoud in de openbare ruimte. De gemeente beheert zo n bomen, waaronder iepen. De afgelopen jaren zijn er ruim 1000 iepen herplant dankzij het provinciale herplantproject. Daarmee zijn veel door iepziekte ontstane gaten in het landschap opgevuld. Overigens herplanten we niet alleen iepen, vertelt de Roo. Om de ziektedruk te beperken en voor meer diversiteit te zorgen, herplanten we ook andere boomsoorten. Dankzij de iepenwacht bereiken we ook particulieren 16

17 Verschillen binnen gemeente De iependichtheid in de fusiegemeente varieert sowieso sterk, vertelt de Roo. Het bosrijke Gaasterland telt relatief veel iepen en ook eiken. Dit in tegenstelling tot Lemsterland, waar meer essen staan. Dit heeft alles te maken met de bodemgesteldheid. Hetzelfde geldt voor de veengebieden van de voormalige gemeente Skarsterlân. In en om Joure staan weer meer iepen. Iepenarboretum in Joure In 2011 werd samen met de iepenwacht een iepenarboretum aangelegd om o.a. onderzoek te doen naar de groei- en gebruikseigenschappen, de geschiktheid van de verschillende soorten voor het Friese landschap en klimaat. En naar het resistentieniveau. De resultaten worden onder meer gebruikt voor het kiezen van de meeste geschikte soorten voor herplant. We hebben in Joure maar liefst veertig soorten iepen geplant. Aanvankelijk sloegen de bomen niet goed aan. De grond bleek te drassig. Drainage verhielp het probleem. Inmiddels groeien ze goed. Overigens wordt het park wordt ook benut voor educatieve en promotionele doeleinden. twee vullen elkaar goed aan. We zorgen er samen, via de sluitende aanpak, voor dat de iepenpopulatie in stand én gezond blijft, aldus de Roo. Het is mooi dat de iepenwacht de zieke bomen van particulieren voor haar rekening neemt. Zo blijven de infectiehaarden beperkt. Hoe dan ook: waakzaamheid blijft geboden. Toekomst Het ziektepercentage onder iepen is inmiddels minimaal en de iepziekte is onder controle. Het is belangrijk dat dit zo blijft. We willen een nieuwe uitbraak graag voorkomen. Voor je het weet belanden we in dezelfde situatie als tien jaar geleden. Gezamenlijk vormen wij een collectief dat de provincie vrijwaart van grote uitbraken en verspreiding van de ziekte. Gelukkig is recent besloten dat de iepenwacht in Friesland ook na 2020 doorgaat. Dit systeem en de vergaarde kennis moeten we behouden en, waar nodig, ook benutten voor het bestrijden van andere boomziekten en plagen die zich inmiddels aandienen. Samenwerking De samenwerking met Iepenwacht Friesland verloopt vlotjes. De Roo heeft geregeld contact met projectcoördinator Gauke Dam. De 17

18 FINANCIËN BALANS PER 31 DECEMBER

19 FINANCIËN EXPLOITATIEREKENING

20