Fries VMBO. Examenbundel

Transcriptie

1 Fries VMBO Examenbundel

2 Inhoudsopgave 2018 I - Fries Opgaven Bijlage tekstboekje Bijlage uitwerkbijlage 2017 I - Fries Opgaven Bijlage tekstboekje Bijlage uitwerkbijlage 2016 I - Fries Opgaven Bijlage tekstboekje Bijlage uitwerkbijlage 2015 I - Fries Opgaven Bijlage tekstboekje Bijlage uitwerkbijlage 2014 I - Fries Opgaven Bijlage tekstboekje Bijlage uitwerkbijlage 2013 I - Fries Opgaven Bijlage tekstboekje Bijlage uitwerkbijlage 2012 I - Fries Opgaven Bijlage tekstboekje Bijlage uitwerkbijlage 2011 I - Fries Opgaven Bijlage tekstboekje Bijlage uitwerkbijlage Bijlage erratumblad 2010 I - Fries Opgaven Bijlage tekstboekje Bijlage uitwerkbijlage 2009 I - Fries Opgaven Bijlage tekstboekje Bijlage uitwerkbijlage 2007 I - Fries Opgaven Bijlage tekstboekje Bijlage uitwerkbijlage 2004 I - Fries Opgaven Bijlage tekstboekje Pagina: 1

3 Examen VMBO-GL en TL 2018 tijdvak 1 vrijdag 25 mei uur Fries CSE GL en TL Bij dit examen horen een bijlage en een uitwerkbijlage. Beantwoord alle vragen in de uitwerkbijlage. Dit examen bestaat uit 41 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 46 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. GT-1017-a-18-1-o Pagina: 2

4 Tekst 1 Grutte Pier ferbynt de wrâld 1p 1 Wat is de funksje fan de ynlieding boppe de tekst? De skriuwer wol de oandacht fan de lêzer lûke mei A it fertellen fan in grappige anekdoate. B it formulearjen fan syn stânpunt. C it jaan fan in gearfetting foarôf. D it neamen fan de oanlieding. 1p 2 Wat is de relaasje tusken de ynlieding en de earste sin fan alinea 1? A argumint - konklúzje B doel - middel C oarsaak - gefolch D útspraak - foarbyld 1p 3 Hokker funksje hat alinea 1? A Alinea 1 leit út dat it wichtich wie dat der in soad reaksjes kamen. B Alinea 1 lit sjen hoe populêr oft Grutte Pier noch altyd is. C Alinea 1 sketst in byld fan de reaksjes oan it ûndersyksteam. D Alinea 1 tsjut oan dat net elkenien it ûndersyk serieus naam. 1p 4 Yn alinea 1 wurdt oanjûn dat minsken faak in stambeam stjoere as genealogyske ynformaasje foar it ûndersyksteam. Neam it wurd út alinea 2 dat in dokumint mei in ferlykbere funksje oantsjut. 2p 5 Wêrtroch koste it neffens alinea 2 safolle tiid om út te sykjen oft minsken famylje binne fan Grutte Pier? Neam de twa oarsaken. De volgende inleiding hoort bij de vragen 6 en 7. By it ûndersyk stiet soarchfâldigens foarop. (rigels 44-46) Yn alinea 3 leit de skriuwer út hoe t it kin dat der dochs flaters makke binne. 1p 6 Hokker siswize brûkt de skriuwer om dat oan te jaan? 1p 7 Wat is de reden dat der dochs flaters makke binne? A Alde sibskipslinen kinne net altyd mei wissichheid fêststeld wurde. B Der binne saken oer de holle sjoen troch it grutte tal oanmeldingen. C Guon âlde gegevens oer sibskipslinen binne al lang lyn ferlerngien. D It team mocht op basis fan de sibskipslinen gjin DNA-ûndersyk útfiere. GT-1017-a-18-1-o 2 / 7 lees verder Pagina: 3

5 1p 8 Wat is de kearnsin fan alinea 4? A De reaksjes... altyd is. (rigels 59-63) B In oare... Grutte Pier. (rigels 68-70) C Yn oare... ferteld wurde. (rigels 74-76) D Soms liedt... in lookalikekompetysje. (rigels 79-81) 2p 9 Yn alinea 4 wurde redenen neamd dy t minsken jouwe by it oanfreegjen fan in Pierbewiis. Dat binne net allinne de uterlike oerienkomsten. Neam twa oare redenen. 1p 10 Wat wurdt dien yn de lêste alinea? A Der wurdt in konklúzje formulearre. B Der wurdt in oprop oan de lêzer dien. C Der wurdt nei de takomst sjoen. D Der wurdt noch wat nije ynformaasje jûn. 1p 11 Wat binne de doelen fan de tekst? A ferdivedearje en ynformearje B ynformearje en oertsjûgje C oertsjûgje en ferdivedearje 1p 12 Wêr wurdt op doeld mei de titel van de tekst, Grutte Pier ferbynt de wrâld? A BN ers likegoed as gewoane minsken binne tige entûsjast oer it projekt. B Ien fan de doelen fan it projekt is dat Grutte Pier mear bekendheid krijt yn it bûtenlân. C In protte minsken yn binnen- en bûtenlân tinke famylje fan Grutte Pier te wêzen. D Troch in spesjale facebookside binne leden fan de Pier-famylje mei inoar yn kontakt kommen. Tekst 2 Ik wol it hiele bern hawwe 1p 13 Wat is de funksje fan de ynlieding boppe de tekst? De skriuwer wol de oandacht fan de lêzer lûke mei A it fertellen fan in grappich ferhaaltsje. B it formulearjen fan in stânpunt. C it yntrodusearjen fan in persoan. D it jaan fan in konklúzje foarôf. 1p 14 Sy skriuwt graach boeken oer ûnderwerpen dy t derta dogge foar de jonge lêzer. (rigels 6-9) Neam de twa foarbylden fan ûnderwerpen dy t neamd wurde. GT-1017-a-18-1-o 3 / 7 lees verder Pagina: 4

6 1p 15 Hokker ferbân is der tusken de tekstparten Trettjin dagen ûndersykje litten. (rigels 12-21) en Hanneke de Jong foar wie. (rigels 22-29)? A It is in ferlykjend ferbân. B It is in opsomjend ferbân. C It is in tsjinstellend ferbân. D It is in útlizzend ferbân. 2p 16 Ut alinea 2 docht bliken dat Hanneke de Jong likegoed as haadpersoan Marike út har boek ympulsyf is. Jou foar allebeide in foarbyld út alinea 2. 1p 17 Wat is it doel fan de stichting De Schoolschrijver? 1p 18 nei fjouwer jier woe De schoolschrijver de wjukken útslaan nei oare kontreien. (rigels 49-52) Wat wurdt dêrmei bedoeld? A De stichting woe gruttere fariaasje yn literatuer. B De stichting woe mear trainingen oanbiede. C De stichting woe nije skriuwers behelje. D De stichting woe útwreidzje nei oare plakken ta. 1p 19 Wat is it ferbân tusken de tekstparten ik hâld... feiten bliuwe. (rigels 64-67) en In kwestje... de harsens. (rigels 67-69)? A It is in ferlykjend ferbân. B It is in konkludearjend ferbân. C It is in tsjinstellend ferbân. D It is in útlizzend ferbân. 1p 20 Wat docht Hanneke de Jong om rekken te hâlden mei saakliker ynstelde bern? 1p 21 Hanneke de Jong wol as skoalskriuwer foaral it moaie fan taal sjen litte oan bern. Wêrom fynt sy dat wichtich? 1p 22 As skoalskriuwer mei ik ek ien kear mei de leararen oan it wurk. Dy haw ik lêstendeis de opdracht jûn foar sa n ferhaal. (rigels ) Wat bedoelt Hanneke de Jong mei sa n ferhaal? 1p 23 Wat wie neffens alinea 8 de oanlieding foar Hanneke de Jong om it boek oer ADHD te skriuwen? 1p 24 Wêrom wie de Fryske ferzje fan Hanneke de Jong har boek better as de Nederlânske? GT-1017-a-18-1-o 4 / 7 lees verder Pagina: 5

7 2p 25 Wêrom is Hanneke de Jong neffens alinea 8 bliid? Neam de twa redenen. De volgende inleiding hoort bij de vragen 26 tot en met 28. De tekst kin rûchwei ferdield wurde yn 4 parten: Part 1: De persoan Hanneke de Jong Part 2: In nije ûntjouwing Part 3: Fantasy en gefoelens Part 4: Hoe t it boek ta stân kaam 1p 26 By hokker alinea begjint part 2? A alinea 2 B alinea 3 C alinea 4 D alinea 5 1p 27 By hokker alinea begjint part 3? A alinea 4 B alinea 5 C alinea 6 D alinea 7 1p 28 By hokker alinea begjint part 4? A alinea 5 B alinea 6 C alinea 7 D alinea 8 1p 29 Ferklearje de titel Ik wol it hiele bern hawwe. Tekst 3 Ferbûn oan Fryslân 1p 30 Wat is de haadgedachte fan alinea 1? A Frysk as memmetaal hawwe is bysûnder. B In Frysk aksint heart by dyn identiteit. C It is handich om it daliks te sizzen datst Frysk bist. 1p 31 Hokker útspraak oer alinea 2 is wier? A De skriuwster wol in ferliking meitsje mei Papoea-Nij-Guinea. B De skriuwster wol oanjaan wat se moai fynt oan Fryslân en it Frysk. C De skriuwster wol sizze dat se leaver op Papoea-Nij-Guinea berne wie. D De skriuwster wol útlizze wat de Fryske kultuer ynhâldt. GT-1017-a-18-1-o 5 / 7 lees verder Pagina: 6

8 1p 32 Dat fyn ik allegearre sa by de Fryske taal en kultuer passen. (rigels 40-42) Sitearje it tekstpart dat antwurd jout op de fraach: Wat past neffens de skriuwster allegearre by de Fryske taal en kultuer? 1p 33 Wannear t ik yn Grinslân bin en ik hear minsken sizzen dat der neat boppe Grinslân giet, dan is myn reaksje altyd: Der giet wol wat boppe Grinslân, nammentlik Skiermûntseach en by myn witten heart dat noch altyd by Fryslân. (rigels 47-54) Wêrom seit de skriuwster dat? A omdat sy fan betinken is dat minsken út Grinslân de feiten net kenne B omdat sy minsken út Grinslân mei in grapke teplak sette wol C omdat sy net begrypt dat minsken út Grinslân hiel wat oars bedoele 2p 34 Yn alinea 3 fertelt de skriuwster oer har ûnderfiningen mei it Frysk op fakânsje. Jou oan hokker twa ûnderfiningen oft dat binne. 1p 35 Sa liket it wol dat ik hiel Frysk-nasjonalistysk bin (rigels 86-87) Wêrom soene minsken dat tinke kinne? omdat de skriuwster A fan de Fryske taal, kultuer en it lânskip hâldt B it wichtich fynt dat minsken har mei har aksint akseptearje C oare minsken graach mei it Frysk platsmyt D wol dat Fryslân as in ûnôfhinklik lân funksjonearret 1p 36 Sitearje de sin út alinea 4 dêr t de skriuwster har stânpunt oer de mooglikheid fan Fryslân as selsstannich lân yn jout. 1p 37 Wat is it ferbân tusken de alinea s 4 en 5? A It is in ferlykjend ferbân. B It is in oanfoljend ferbân. C It is in oarsaaklik ferbân. D It is in tsjinstellend ferbân. 1p 38 Wat is de wichtichste útspraak dy t de skriuwster yn alinea 5 docht? A De Friezen foarmje tsjintwurdich gjin echte mienskip mear. B De Nederlânske ynfloeden yn Fryslân wurde hieltyd grutter. C It is wierskynlik net helber om it Frysk Frysker te meitsjen. D It Nederlânsk yn it Fryske ûnderwiis moat ôfskaft wurde. GT-1017-a-18-1-o 6 / 7 lees verder Pagina: 7

9 1p 39 Yn hokker alinea( s) freget de skriuwster har ôf oft Fryslân selsstannich as lân funksjonearje kin? A yn alinea 3 B yn de alinea s 3 en 4 C yn alinea 4 D yn de alinea s 3 en 6 E yn de alinea s 4 en 6 F yn alinea 6 1p 40 Wat docht de skriuwster yn de lêste alinea? A Sy docht in foarsizzing. B Sy docht in oprop. C Sy jout in gearfetting. D Sy jout nije ynformaasje. 1p 41 Watfoar soarte tekst is dit? A in fiktyf ferhaal B in fraachpetear C in kollum D in nijsberjocht Bronvermelding Een opsomming van de in dit examen gebruikte bronnen, zoals teksten en afbeeldingen, is te vinden in het bij dit examen behorende correctievoorschrift, dat na afloop van het examen wordt gepubliceerd. einde GT-1017-a-18-1-o 7 / 7 lees verder Pagina: 8

10 Bijlage VMBO-GL en TL 2018 tijdvak 1 Fries CSE GL en TL Tekstboekje GT-1017-a-18-1-b Pagina: 9

11 Tekst 1 Grutte Pier ferbynt de wrâld It Grutte Pierûndersyksteam hat alle seilen by sette moatten, sa n reaksjes kamen binnen: de measte ynstjoerders wolle graach witte oft se famylje binne fan Grutte Pier en oft se dêrmei rjocht hawwe op in Pierbewiis (1) Dêrfoar stjoere se it ûndersyksteam genealogyske gegevens ta, meastentiids yn de foarm fan in ynfolle stambeam. Guon diene dat op orizjinele wize. Sa stjoerde Rintje Saekle de Vries in gedicht yn, mei as tredde kûplet: Gerlof Aenes trouwde, maar van zijn vrouw weten we niets! Genoemd naar haar is wellicht kleindochter Siets De oudste zoon heette niet Anne maar... Pier Met Heere, Douwe, Dirck en Romke kwamen er nog vier (2) De tastream fan reaksjes wie in hiel skoft sa grut, dat it sels mei de ynset fan fjirtjin meiwurkers en frijwilligers net slagge om binnen in moanne dúdlikheid te jaan oer in mooglike besibbens. De syktocht dêrnei kostet de measte tiid. De nammen fan in protte famyljeleden fan Grutte Pier binne ûnderwilens ynfierd yn it genealogysk kompjûterprogramma Humogen, dat fia te berikken is. Ut de njoggentjinde en de tweintichste iuw ûntbrekke lykwols nochal wat gegevens en dêrtroch wurdt in mooglike besibbens pas nei fierder ûndersyk dúdlik. As de besibbens fêststeld is, wurde in Pierbewiis, en as soks nedich is, in sibskipstabel oanmakke en ferstjoerd. Nei t de earste Pierbewizen de doar út wiene, krigen wy al gau fersiken fan bern, bernsbern, bruorren en susters en oare famyljeleden dy t ek in Pierbewiis hawwe woene. (3) It tal fan 600 ferstjoerde Pierbewizen jout al oan hoe graach oft minsken it dokumint hawwe wolle. By it ûndersyk stiet soarchfâldigens foarop. Neffens de leden fan it ûndersyksteam koene se net foarkomme dat sy in pear kear de planke misslein hawwe. Se kamen ta dy ûntdekking mei it op e nij besjen fan in pear sibskipslinen. Foaral dy út de sechstjinde iuw bliuwe lestich. Guon dêrfan steane yn besprek en sille dat faaks ek wol altyd bliuwe. Ien fan de ynstjoerders die de suggestje dat DNA-ûndersyk hjir mooglik nochris helderheid yn jaan kin. (4) De reaksjes litte sjen hoe tige populêr oft de frijheidsstrider, of barbaar (it is mar út watfoar eachpunt wei oft men it besjocht) út Kimswert noch altyd is. Yn de measte reaksjes is it imago fan Pier dochs oerwagend posityf. Us heit fertelde eartiids altyd bysûnder byldzjend oer dizze Fryske held, sei in ynwenster fan Schouwerzijl. In oare Fries om utens reagearre mei: Bin benijd oft ik yn de fierte noch besibbe bin oan Grutte Pier. By myn âlden thús hong altyd in borduerwurk fan dizze held oan de muorre, dus ik bin in bytsje mei him opgroeid. Yn oare gefallen sykje minsken befêstiging fan ferhalen dy t yn de famylje ferteld wurde. Wy GT-1017-a-18-1-b 2 / 7 lees verder Pagina: 10

12 binne allegearre bûtengewoan lang. It ferhaal giet dat wy ôfstamme fan Grutte Pier. Kloppet dat? Soms liedt it binnen in famylje hast ta in lookalikekompetysje. Sa krigen wy de folgjende reaksje: Ik wol graach it bewiis dat ik famylje bin yn ûntfangst nimme. Myn broer hat sa n bewiis krigen. Dus as hy famylje is bin ik it ek! Ik lykje mear op Grutte Pier en myn Frysk is ek better! (5) Nei alle gedachten is dy populêrens fan Grutte Pier tagelyk de ferklearring foar it grutte sukses fan de aksje. Dat sukses rikt oant fier bûten ús lânsgrinzen. De measte ynstjoerders wenje yn Nederlân, mar der binne troch it ynternet ek reaksjes ynkommen út België, Dútslân, Grut-Brittannië, Italië, Noarwegen, Tsjechië en Switserlân, en fan bûten Europa út Australië, Kanada, de Feriene Steaten fan Amearika en de Afrikaanske lannen Benin, Kamerûn en Súd-Afrika. (6) Op de facebookside Grutte Pier De Famylje binne al in protte foto s pleatst fan minsken dy t in Pierbewiis tastjoerd krigen hawwe. Fan BN ers André Kuipers en Wout Zijlstra stiet it Pierbewiis ek op de facebookside. Oare bekende Nederlanners lykas Arjen Lubach, Doekle Terpstra, Piet Paulusma en Doutzen Kroes hawwe ûnderwilens in Pierbewiis tastjoerd krigen. naar: Otto Kuipers, Letterhoeke GT-1017-a-18-1-b 3 / 7 lees verder Pagina: 11

13 Tekst 2 Ik wol it hiele bern hawwe Goed fjouwer jier wie Hanneke de Jong, nei t se in ûngemak hân hie, net ta skriuwen by steat. Se sprong in gat yn e loft doe t it skriuwen op in stuit dochs wer slagge en Trettjin dagen om in spetterjend feest te organisearjen útkaam. Se krige de Simke Kloostermanpriis foar dat boek (1) Hanneke de Jong (Aldetrine, 18 juny 1952) stie in oantal jierren foar de klasse, dêrneist ûntjoech se har as skriuwster fan in rige berneboeken. Sûnt twa jier is se warber yn it ûnderwiis as skoalskriuwer. Sy skriuwt graach boeken oer ûnderwerpen dy t derta dogge foar de jonge lêzer. Har earste Simke Kloostermanpriis krige se seis jier lyn foar Salsafamke, in boek oer in puber dy t yn ferwachting rekket. Trettjin dagen om in spetterjend feest te organisearjen giet oer ADHD 1), in oandwaning dy t in soad foarkomt yn de famylje fan Hanneke de Jong. Doe t twa fan har bern dy diagnoaze op folwoeksen âldens krigen foarsjoen fan de meidieling dat soks faak erflik is hat se ek harsels ûndersykje litten. (2) Hanneke de Jong: Dus doe foel in soad teplak. Ik wie altyd al drok, mar as men dat altyd is, fynt men dat normaal: men is sa t men is. Ut in test op de legere skoalle wie nei foaren kaam dat ik it gymnasium wol dwaan koe, mar dat ik dêr eins te boartlik foar wie. Sa neamden se dat yn dy tiid. Haadpersoan Marike nimt yn Trettjin dagen om in spetterjend feest te organisearjen ympulsyf de taak op har om in grut feest foar de fjirtichste jierdei fan har mem te organisearjen; dêrnei pas freget se har ôf oft se dat wol oankin. Hanneke de Jong: Dat ympulsive bliuwt, ek nei jins sechstichste. By it skriuwen barst ik fan de ideeën, mar planne kin ik net en ik haw gjin idee fan tiid. Ik skriuw altyd fan alles op, letter jou ik al dy stikjes pas in plak yn it ferhaal. Ik sil nea in skriuwer wurde dy t fan a nei z ta giet. (3) Yn 2014 kaam se yn oanrekking mei de stichting De Schoolschrijver, fêstige yn Amsterdam. De stichting begeliedt skriuwers dy t skoalbern yn oanrekking bringe mei literatuer; nei fjouwer jier woe De Schoolschrijver de wjukken útslaan nei oare kontreien. Hanneke de Jong wenne in trainingsgearkomste by yn Zuidhorn dêr t se Lydia Rood oer har wurk praten hearde en kaam nei ôfrin sa entûsjast thús, dat se tsjin har man sei: Ik gean mei pensjoen. Se stoppe mei har berop as juf en is doe begûn as skoalskriuwer. (4) Ik bin sels absolút gjin dichter, mar ik besykje de bern wol oan it dichtsjen te krijen. Ik doch ek oefeningen om de fantasy te stimulearjen, mar ik hâld der wol altyd rekken mei dat der ek saakliker ynstelde bern binne, dy t leaver wat tichter by de feiten bliuwe. In kwestje fan de linker- en de rjochterhelte fan de harsens. Ik lit se bygelyks in paspoart meitsje mei dêryn harren eigen libbensrin. Dan jou ik earst trije foarbylden fan myn eigen libbensrin. (5) Bern fine it moai om in ferhaal te betinken. As se noch beukers binne, GT-1017-a-18-1-b 4 / 7 lees verder Pagina: 12

14 hawwe se dêr ek gjin inkelde muoite mei, dan betinke se fan alles. As se âlder wurde, giet dat fuort om t se hiel oare dingen leare. As der nea mear in berop op de fantasy fan in bern dien wurdt, bliuwt dêr hieltyd minder fan oer. Ik wol it hiele bern hawwe, ik wol dat se alles brûke wat se oan talinten hawwe, makket net út oft dat op it saaklike flak leit of yn de fantasy. (6) As skoalskriuwer wol De Jong foaral it moaie fan taal sjen litte, de bern fernimme litte hoe t moaie taal helpe kin by it ferwurkjen fan bepaalde gefoelens. Se hat foar alle leeftiden in oantal Fryske en Nederlânske boeken útsocht dy t oan har eigen kwaliteitskritearia foldogge. Hanneke de Jong: Bygelyks it fertriet oproppe troch gewoane dingen te beskriuwen, dat is moai. Fan dy soarte lessen krij ik nocht om sels ek wer in boek te skriuwen. (7) As bern op fakânsje of skoalreiske west hawwe, krije se de oare deis faak de opdracht fan master of juffer om dêr in opstel oer te skriuwen. Hanneke de Jong soe de bern leaver de opdracht jaan om in ferhaal te skriuwen mei it skoalreiske as dekôr en it fierder sels yn te foljen mei harren fantasy. As skoalskriuwer mei ik ek ien kear mei de leararen oan it wurk. Dy haw ik lêstendeis de opdracht jûn foar sa n ferhaal. Mar nei in oantal minuten haw ik de boel stilset, de teksten omruile mei de opdracht om it ferhaal fan in oar ôf te meitsjen. Mei sokke opdrachten hellest se efkes, sa t dat tsjintwurdich hjit, út de komfortsône. Folwoeksenen binne it net mear wend om samar wat op te skriuwen. (8) Hanneke de Jong krige yn de Petrustsjerke fan Twizel foar de twadde kear de Simke Kloostermanpriis. It idee foar Trettjin dagen om in spetterjend feest te organisearjen krige se nei t in kollega har frege oft se net ris in wat positiver boek oer ADHD skriuwe koe. Ear t se begjinne koe, krige se in ûngemak dat har fjouwer jier fan it skriuwen ôfhold. Doe t se wer by steat wie om har tinzen te oarderjen skreau se Dertien dagen om een spetterend feest te organiseren, yn it Nederlânsk dus. It wie net goed. Pas doe t se in twadde ferzje makke diskear yn it Frysk krige it ferhaal de humor en de skerpe rântsjes dy t sear diene. Doe kaam it folle tichter by myn gefoel. Ik wie sa bliid dat it my nei al dy jierren slagge wie om wer in boek te skriuwen. En ik bin ekstra bliid dat it no ek nochris mei de Simke Kloostermanpriis beleanne wurdt. naar: Sietse de Vries, Leeuwarder Courant, 20 mei 2016 noot 1 ADHD is de ôfkoarting fan it Ingelske Attention Deficit Hyperactivity Disorder. Minsken mei ADHD fine it ûnder oare dreech om harren oandacht earne by te hâlden en/of binne faak tige drok (hyperaktyf). Der binne ferskate foarmen fan ADHD. GT-1017-a-18-1-b 5 / 7 lees verder Pagina: 13

15 Tekst 3 Ferbûn oan Fryslân (1) Ik bin Tjitske Kommerie en ik kom út Fryslân. Sa stel ik mysels altyd foar. Se hearre dochs wol dat ik in aksint haw en dan bin ik wol sa 5 freonlik om sels daliks mar te sizzen wêr t ik wei kom. Dat besparret in soad gedoch. Net dat ik it slim fyn dat ik in aksint haw, hielendal net. Ik fyn it sels wol wat hawwen. It makket my oars en dêr bin ik grutsk op. Hoefolle minsken kinne sizze dat se mei it Frysk grutbrocht binne en it Frysk as earste taal hawwe. Wannear tst neigiest dat sa n 350 tûzen minsken Frysk as memmetaal hawwe, liket it net sa bysûnder, mar op de hast 7,5 miljard minsken dy t der op e ierde binne, is dat net safolle. Ik kin dan sizze dat ik by dy 0,005 persint hear, dy t Frysk as memmetaal hat. Dat fyn ik wol bysûnder. (2) Ik wit ek wol dat ik der neat oan dwaan kin, dat ik yn Fryslân berne bin, mei in heit en mem, dy t beide Frysk prate. Foar itselde jild wie ik earne yn in hutsje op Papoea-Nij- Guinea berne en hie ik nea witten dat der ek minsken binne dy t Frysk prate en skriuwe. Ik moat sizze dat ik bliid ta bin dat ik net yn Papoea-Nij- Guinea berne bin, mar yn Fryslân. Ik bin mâl mei it Fryske lânskip, mei yn de simmers fan dat moaie griene gers en in strakblauwe himel. Ik hâld fan de winter wannear t ik yn it iepen lânskip de snieloft al oankommen sjoch. Ik hâld derfan wannear t it friest en alle sleatsjes en iisbanen mei minsken folstreame, dy t allegearre reedride wolle. Dat fyn ik allegearre sa by de Fryske taal en kultuer passen. Foar my binne Fryslân en it Frysk ûnskiedber meiinoar ferbûn, ja mei-inoar yn myn hert ferbûn. (3) Ik fyn it moai om oare minsken mei it Frysk plat te smiten. Wannear t ik yn Grinslân bin en ik hear minsken sizzen dat der neat boppe Grinslân giet, dan is myn reaksje altyd: Der giet wol wat boppe Grinslân, nammentlik Skiermûntseach en by myn witten heart dat noch altyd by Fryslân. Dan hawwe se net folle mear te sizzen. Dat Grinslanners it oer it algemien net sa op Fryslân hawwe, sil foar de measte Friezen gjin nijs wêze. Wat ik wol aardich fyn, is dat wat fierder oft minsken fan Fryslân ôf wenje, wat nijsgjirriger oft se it Frysk meastentiids fine. Wannear t wy nei it suden fan Nederlân op fakânsje giene en we krigen wat kontakt mei oare minsken, dan wie ien fan de earste fragen dy t steld waarden, nei t se derefter kamen dat wy Friezen binne: Zeg eens wat in het Fries wat folge waard troch: Hoe zeg je in het Fries?. It moaiste wie wol doe t wy in pear jier ferlyn yn Dútslân op fakânsje wiene en de hiele camping mei it follybaljen Meppe mei dy beppe rôp. It hie net sa hiel folle betsjutting, mar it wie in spreuk om krêft by te setten en sa de bal oer it net te krijen. It wie ien fan de pear kearen dat ik meidwaan mei follybaljen aardich fûn en by myn witten hat it ek de lêste kear west dat ik aktyf meidie mei sporten wannear t it net ferplichte wie. Net dat it no fan dy spreuk kaam, mar it makke wol GT-1017-a-18-1-b 6 / 7 lees verder Pagina: 14

16 dat ik my mei myn aksint akseptearre fielde en dat wie al hiel wat. (4) Sa liket it wol dat ik hiel Frysknasjonalistysk bin, mar dat falt wol wat ta. Ja, ik hâld fan de Fryske taal, kultuer en it lânskip, mar dêr is ek hast alles wol mei sein. Wannear tst Frysk-nasjonalistysk bist, haw ik foaral it idee, datst wolst dat Fryslân ûnôfhinklik wurdt. Dan falt it mei my noch wol wat ta, want safier is it by my nea kaam. Sokke útspraken fan ûnôfhinklikheid geane my te fier. Ik bliuw nochter, ik bin ommers in Fries. Ik tink dat soks neat wurde kin. Fryslân is ekonomysk net krêftich genôch om sels foar foldwaande ynkomsten te soargjen, miskien op koarte termyn wol, mar langduorjend net. Fryslân rint no al stadichoan leech, op lange termyn al hielendal en dan is Fryslân as lân net mear fol te hâlden. (5) Ik tink ek dat de kleau tusken Hollanners en Friezen te lyts is. Ja, we hawwe in oare taal, mar dat is ek alles. En sels dy taal wurdt sterk troch it Nederlânsk beynfloede. Om de ferskillen dan grutter te meitsjen, soene we it Frysk Frysker meitsje moatte. De Nederlânske ynfloeden moatte dan troch besteande of nije Fryske wurden ferfongen wurde. Op skoallen soe it dan better wêze dat bern allinnich yn it Frysk les krigen en dat it Nederlânsk ôfskaft waard. Dat liket allegearre moai en aardich, mar is it ek te realisearjen? Ik tink fan net, om t der dan in soad partisipaasje fan de boargers frege wurde moat. De Friezen moatte dan sels aktiver mei de taal oan e gong en dêr stiet de holle fan de Friezen net nei. Hjoed-de-dei libje minsken, ek Friezen, hast allinnich noch mar foar harsels; se kinne en wolle har net mear mei-inoar foar eat ynsette. (6) Mar om t Fryslân as lân net te realisearjen is, kinne we net sizze dat it net wichtich is om oan it Fryske taalgebrûk te wurkjen. Want wat better ast in taal brûke kinst, wat better ast dyn tinzen oan oare minsken trochjaan kinst. Dan wurde we wer mear oan ús taal, inoar en de provinsje ferbûn, sadat it Frysk ek foar kommende generaasjes beholden wurdt. naar: Tjitske Kommerie, Skanomudu.nl, 15 april 2016 De teksten die voor dit examen gebruikt zijn, zijn bewerkt om ze geschikt te maken voor het examen. Dit is gebeurd met respect voor de opvattingen van de auteur(s). Wie kennis wil nemen van de oorspronkelijke tekst(en), raadplege de vermelde bronnen. Het College voor Toetsen en Examens is verantwoordelijk voor vorm en inhoud van dit examen. einde GT-1017-a-18-1-b 7 / 7 lees verder Pagina: 15

17 Uitwerkbijlage VMBO-GL en TL 2018 tijdvak 1 Fries CSE GL en TL Naam kandidaat Kandidaatnummer Beantwoord alle vragen in deze uitwerkbijlage. GT-1017-a-18-1-u Pagina: 16

18 Meerkeuze: omcirkel het antwoord; geef verbeteringen duidelijk aan: X X A B C D of A B C D of A B C D X B Tekst 1 1 A B C D 2 A B C D 3 A B C D A B C D 8 A B C D A B C D GT-1017-a-18-1-u 2 / 5 lees verder Pagina: 17

19 Naam kandidaat Kandidaatnummer 11 A B C 12 A B C D Tekst 2 13 A B C D A B C D 16 Hanneke: Marike: A B C D 19 A B C D GT-1017-a-18-1-u 3 / 5 lees verder Pagina: 18

20 A B C D 27 A B C D 28 A B C D Tekst 3 30 A B C 31 A B C D A B C GT-1017-a-18-1-u 4 / 5 lees verder Pagina: 19

21 A B C D A B C D 38 A B C D 39 A B C D E F 40 A B C D 41 A B C D VERGEET NIET DEZE UITWERKBIJLAGE IN TE LEVEREN einde GT-1017-a-18-1-u 5 / 5 lees verder Pagina: 20

22 Examen VMBO-GL en TL 2017 tijdvak 1 woensdag 24 mei uur Fries CSE GL en TL Bij dit examen horen een bijlage en een uitwerkbijlage. Beantwoord alle vragen in de uitwerkbijlage. Dit examen bestaat uit 43 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 47 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. GT-1017-a-17-1-o Pagina: 21

23 Tekst 1 Nije Oude Willem 1p 1 Yn de ynlieding boppe de tekst stiet: De natuer krijt it foar it sizzen. Hokker byldspraak brûkt de skriuwer hjir? A in ferliking B in metafoar C in metonymia D in personifikaasje 1p 2 Wat is de funksje fan alinea 1? It is it yntrodusearjen fan A it begryp lânbou-enklave. B it gebiet Oude Willem. C it plan fan de twa provinsjes. D it probleem fan de ûntginners. 1p 3 Oude Willem tanket syn namme oan in persoan. Wa wie dy persoan eins? 2p 4 Hokker twa tsjinstelde ûntwikkelingen wurde beskreaun yn de alinea s 1 en 2? 1p 5 Wêrom moat Oude Willem neffens de provinsjes Fryslân en Drinte syn agraryske funksje ferlieze? Oude Willem moat syn agraryske funksje ferlieze omdat A boerelân en in natuergebiet net tegearre kinne. B de agraryske aktiviteiten it omlizzende gebiet skea dogge. C Oude Willem fan âlds in natuergebiet is. D Oude Willem gaadlik wurde moat as natuergebiet. 1p 6 Wat is de relaasje tusken de alinea s 2 en 3? A Yn alinea 3 wurde de wichtichste oarsaken fan de yngrepen út alinea 2 neamd. B Yn alinea 3 wurde ferwachte resultaten fan de yngrepen út alinea 2 neamd. C Yn alinea 3 wurde inkelde neidielen fan de yngrepen út alinea 2 neamd. D Yn alinea 3 wurde spesifike foarbylden fan de yngrepen út alinea 2 neamd. GT-1017-a-17-1-o 2 / 8 lees verder Pagina: 22

24 1p 7 Lânskip yn beweging, neamt Bos dat. (rigels 56-57) Wêr doelt er hjir op? De oerbliuwsels fan de agraryske bebouwing A yrritearje de plannemakkers. B krije in nije bestimming. C litte de skiednis sjen. D wurde mei de tiid fuorthelle. 1p 8 Hy hat it liif fol fan de hâlding fan de oerheden (rigels 65-67) Wat wurdt dêr yn dizze tekst mei bedoeld? A Hy begrypt noch hieltyd net wat de oerheden fan him wolle. B Hy hat skjin syn nocht fan hoe t de oerheden mei him omgean. C Hy is teloarsteld omdat de oerheden nea mei him praat hawwe. D Hy wol tige graach de winsken fan de oerheden neikomme. 1p 9 Wêrom wurdt noch op ien boerebedriuw buorke yn it gebiet Oude Willem? Dêr wurdt noch buorke omdat A dat bedriuw al sûnt 1916 bebuorke wurdt. B der noch gjin oerienstimming is. C it bedriuw in famyljebedriuw is. D it bedriuw in protte jild opleveret. 1p 10 Beide provinsjes wolle graach dat meikoarten begûn wurdt mei it tichtsmiten fan sleatten, it fuortheljen fan hikken en it graven fan in slinke. (rigels 72-78) Wêrom sil it dan noch jierren duorje foardat Oude Willem de natuerwearde hat dy t de inisjatyfnimmers foar eagen hawwe? 1p 11 Wat is de funksje fan alinea 6? Alinea 6 jout A in advys. B in anekdoate. C in foarsizzing. GT-1017-a-17-1-o 3 / 8 lees verder Pagina: 23

25 De volgende inleiding hoort bij de vragen 12 en 13. Yn de tekst komme trije ûnderwerpen oan de oarder: 1 Plannen 2 Skiednis 3 Behinderingen 1p 12 By hokker alinea begjint de beskriuwing fan de skiednis? A by alinea 2 B by alinea 3 C by alinea 4 1p 13 By hokker alinea begjint de beskriuwing fan de behinderingen? A by alinea 4 B by alinea 5 C by alinea 6 1p 14 Wat is it wichtichste doel fan de tekst? A ferdivedearje B ynformearje C oantrune D oertsjûgje Tekst 2 In stoarm bringt Grouster rêder altiten Seelân yn it sin 1p 15 Wat is it ferbân tusken de lêste sin fan alinea 2 (rigels 15-19) en alinea 3? A It is in konkludearjend ferbân. B It is in opsomjend ferbân. C It is in redenjouwend ferbân. D It is in tsjinstellend ferbân. 1p 16 Haite Seldenrust wie noch jong yn de tiid fan de wettersneedramp. Wêrom waard er dochs oan de groep taheakke? A Haite foel yn foar in skou-eigener dy t net meigie. B Haite hie al in rydbewiis en waard dan ek reservesjauffeur. C Haite wie betûft as rêder fan minsken dy t te wetter rekken. D Haite wie noch net troud en hoegde dus syn húshâlding net te ferlitten. 1p 17 It wie eins net te begripen (rigel 44) Wat wie net te begripen? A dat fuort nei oankomst mei de rêdingsaksje begûn waard B dat it wetter sa heech stie C dat mei-inoar 1500 minsken rêden binne D dat se yn sok min waar oan de slach giene GT-1017-a-17-1-o 4 / 8 lees verder Pagina: 24

26 1p 18 Wat is de kearnsin fan alinea 4? A Hidde Halbertsma, destiids direkteur fan de Halbertsmafabriken, gie ek mei en wie de grutte regeler. (rigels 33-35) B Dêrnei waarden de Grousters nei Ooltgensplaat yn Seelân ta brocht. (rigels 38-40) C Yn trije dagen rêde de ploech goed 1500 minsken. (rigels 41-43) D It wie eins net te begripen: wy fearen by de goaten fan huzen del. (rigels 44-46) 1p 19 Hokker kopke past it bêste boppe de alinea s 5 en 6? A Rampgebiet B Rêdingsaksje C Slachtoffers D Tiidneed 1p 20 Trije dagen en nachten wiene Seldenrust en syn maten yn it spier. (rigels 66-67) Troch hokker wurdgroep soest it sinpart yn it spier ferfange kinne? A drok dwaande B yn it wetter C slim siik D ûnderweis nei hûs ta 2p 21 Hokker twa gefolgen hie de rêdingsaksje foar Haite neffens alinea 7? 1p 22 Wat is de haadgedachte fan alinea 8? A By it weromsjen fan Ooltgensplaat wie it byld foar Seldenrust tige oars. B De Grousters wiene tsien jier lyn útnûge om werom te kommen. C Seldenrust hat it lange tiid te swier fûn om werom te gean nei Ooltgensplaat. D Seldenrust wie sels net by de ûntbleating fan it monumint oanwêzich. 1p 23 Yn 2003 huzen op. (rigels 85-86) Sitearje it sinpart dat ferbân hâldt mei dizze slotsin. Helje dyn antwurd út alinea 4. In skriuwer kin by it skriuwen fan in tekst gebrûk meitsje fan 1 feiten 2 syn eigen miening 3 oarmans miening(en) 1p 24 Wêr is yn dizze tekst gebrûk fan makke? A 1 en 2 B 1 en 3 C 2 en 3 D 1, 2 en 3 GT-1017-a-17-1-o 5 / 8 lees verder Pagina: 25

27 1p 25 Wat binne de wichtichste doelen fan dizze tekst? A ferdivedearje en ynformearje B ferdivedearje en oertsjûgje C ynformearje en oertsjûgje 1p 26 De titel fan de tekst is In stoarm bringt Grouster rêder altiten Seelân yn it sin. Wat foar krityk kinst op dy titel jaan? Brûk alinea 1 by dyn antwurd. 2p 27 Yn de tekst wurdt de skiednis beskreaun oan e hân fan dingen dy t bard binne. Set de sân dingen yn de goede folchoarder troch yn de útwurkbylage de letters efter it goede sifer te setten. a Der wurdt fee út it oerstreamde gebiet helle. b De skouwen wurde op trailers rjochting Seelân brocht. c Slachtoffers út de buert fan it doarp wurde út benaude posysjes helle. d De Grousters betinke de ramp yn Ooltgensplaat. e Boargemaster Renken ropt de Grousters op om skouwen beskikber te stellen. f De skouwen wurde mei in skip ferfierd. g De Grousters rêde ynwenners fan Ooltgensplaat. 1p 28 Wêrom is it artikel krekt op dizze datum publisearre? A omdat der in offisjeel monumint foar de rêdingsaksje ûntbleate waard B omdat Haite Seldenrust graach op dat momint syn ferhaal fertelle woe C omdat it 60 jier lyn wie dat de wettersneedramp yn Seelân begûn D omdat it de deis foar de publikaasje alderferskuorrendst stoarme hie Tekst 3 In wettersneedramp kin him moarn foardwaan 1p 29 Hoe kaam it dat yn de nacht fan 31 jannewaris op 1 febrewaris 1953 de diken it bejoegen? 1p 30 Hoefolle minsken kamen der by de wettersneedramp om? A krekt 1835 minsken B mear as 1835 minsken C minder as 1835 minsken D op syn minst 1835 minsken GT-1017-a-17-1-o 6 / 8 lees verder Pagina: 26

28 1p 31 Yn hokker alinea s wurdt yngien op wat minsken dwaan moatte by in wettersneedramp? A yn de alinea s 1 en 3 B yn de alinea s 1 en 4 C yn de alinea s 2 en 3 D yn de alinea s 2 en 4 1p 32 Flechtsje kin dan net mear. (rigel 12) By hokker opmerking heart dy konklúzje? 1p 33 Op hokker natuerlike ympuls wurdt doeld yn alinea 2? 1p 34 Wêrom binne neffens de skriuwer Japanners by natuerrampen better taret as Nederlanners? 1p 35 Sjoch om dy hinne en tink nei: wêr kin ik hinne as it wetter komt? (rigels 34-36) Wat soe neffens de tekst it bêste antwurd op de fraach yn it sitaat wêze? A gean fuort mei de auto B gean yn dyn eigen wente C gean nei in dyk ta D gean nei in heech plak tichteby 1p 36 Hokker bewearing is wier neffens alinea 4? A Huzen dy t by in gat yn de seedyk steane, hawwe grutte kâns om yn te stoarten. B Huzen dy t tichteby in seedyk steane, stoarte earder yn as huzen op oare plakken. C Huzen mei in soad minsken op e souder stoarte earder yn. 2p 37 Hokker twa warskôgingen jout Hoes yn alinea 5? 1p 38 Yn alinea 5 seit Hoes: Alle rampen hawwe in omslachpunt (rigels 55-56). Wat bedoelt Hoes mei omslachpunt? 1p 39 Wolsto dêr de hiele nacht stean mei it wetter boppe de mul, by in temperatuer fan fjouwer graden en in bern op e earm? (rigels 67-71) Wêrom stelt Hoes dizze fraach? Hy wol hjirmei oanjaan dat A der in risiko op mear dyktrochbraken bestiet. B in echt grutte ramp him net foarsizze lit. C it wichtich is om sa gau mooglik fuort te gean. D op e tiid betocht wurde moat wêrhinne te flechtsjen. Let op: de laatste vragen van dit examen staan op de volgende pagina. GT-1017-a-17-1-o 7 / 8 lees verder Pagina: 27

29 1p 40 Yn de alinea s 5 oant en mei 7 wurdt inkelde kearen it wurd evakuaasje brûkt. Wat wurdt dêr yn dizze tekst mei bedoeld? A flechtsje by in oerstreaming neidat in dyk trochbrutsen is B gefaarlike plakken en gebieten op plande wize ûntromje C hoe te hanneljen as in ramp by nacht bart D minsken by in ramp fuortstjoere út harren huzen E romte meitsje yn de tichtbefolke Rânestêd 1p 41 De titel fan de tekst is: In wettersneedramp kin him moarn foardwaan. Yn hokker alinea wurdt hjir ynhâldlik op yngien? A yn alinea 3 B yn alinea 4 C yn alinea 5 D yn alinea 6 In skriuwer kin by it skriuwen fan in tekst gebrûk meitsje fan 1 feiten 2 syn eigen miening 3 oarmans miening(en) 1p 42 Wêr is yn dizze tekst benammen gebrûk fan makke? A 1 en 2 B 1 en 3 C 2 en 3 D 1, 2 en 3 1p 43 Wat is it doel fan de skriuwer mei dizze tekst? De skriuwer wol de lêzer A ferdivedearje mei anekdoaten oer superstoarmen. B ynformearje oer ferskillende soarten fan superstoarmen. C oantrune om him goed te ferdjipjen yn superstoarmen. D oertsjûgje net te maklik te tinken oer superstoarmen. Bronvermelding Een opsomming van de in dit examen gebruikte bronnen, zoals teksten en afbeeldingen, is te vinden in het bij dit examen behorende correctievoorschrift, dat na afloop van het examen wordt gepubliceerd. einde GT-1017-a-17-1-o 8 / 8 lees verder Pagina: 28

30 Bijlage VMBO-GL en TL 2017 tijdvak 1 Fries CSE GL en TL Tekstboekje GT-1017-a-17-1-b Pagina: 29

31 Tekst 1 Nije Oude Willem Gjin maisfjilden, mar wetterpuollen. Gjin kij, mar paapkes. De natuer krijt it foar it sizzen yn lânbou-enklave Oude Willem (1) In eilân fan boulân en greide yn in see fan bosk. Dat is Oude Willem. Mar de buorskip tusken Appelskea en Diever, op e grins fan Drinte en Fryslân, wachtet in metamorfoaze. Beide provinsjes wolle de lânbouenklave weromjaan oan de natuer. Fan âlds wie it gebiet rûch, oant de lju fan de Stichting Maatschappij van Weldadigheid yn de twadde helte fan de njoggentjinde iuw harren each derop falle lieten. Oude Willem is neamd nei in âld-hoeder dy t foarhinne mei syn skiep troch de woestenij teach. De earste ûntginners ferbouden dêr boekweit. (2) No is der in tsjinoerstelde ûntwikkeling geande. As it oan de provinsje Fryslân en Drinte leit, ferliest Oude Willem syn agraryske funksje wer foar in grut part. It boerelân hat ommers in negative ynfloed op de boskdobben deromhinne. Omdat boeren gjin baat hawwe by wietige greide ferleegje sy it wetterpeil. Mei ferearming fan de natuer as gefolch en dat bart dan ek yn it omlizzende gebiet. Troch sleatten ticht te smiten komt it wetterpeil wer omheech, seit projektlieder Meinard Bos. In slinke kronkelet aanst troch de âlde lânbouperselen. De dyk, dy t no troch it gebiet rint, wurdt skielk beheind brûkber foar it ferkear. (3) Sa wurdt it gebiet aanst oantreklik foar wetterrinnerkes en wettersnippen en moat it oergongsgebiet tusken it Wold en it iepen Oude Willemgebiet in paradyske wurde foar de skiere wilster, it paapke en it swartkieltsje. (4) Sa n tsien jier ferlyn begûnen de oerheden al mei it oankeapjen fan de nedige grûn. Dat naam nochal wat tiid yn beslach. Guon buorkerijen ferdwûnen, twa pleatsen wurde noch as antykraak bewenne, mar dy gebouwen wachtsje ek op ôfbrekken of ferruïnearring. De plannemakkers lieten op guon plakken mei opsetsin resten fan agraryske bebouwing stean. In skuorre as boufal, oan in oergroeide oprydleane: sy fertelle it ferhaal fan de ûntginning fan Oude Willem. Lânskip yn beweging, neamt Bos dat. (5) Mar noch altiten is net it hiele gebiet yn hannen fan de plannemakkers. Op Drintsk grûngebiet is allinne it bedriuw fan boer Gijs Jansen noch aktyf. Sûnt 1916 sit it famyljebedriuw oan de Oude Willemsweg. Us pake hat noch holpen mei de ûntginning. Hy hat it liif fol fan de hâlding fan de oerheden, seit er. Sy kleurje syn grûn alfêst yn as natuergebiet, hoewol t der noch gjin oerienstimming is oer de finansjele ôfwikkeling. Sy meitsje my de kop allinne mar gek. (6) Projektlieder Bos hopet lykwols dat alle prosedueren dit jier ôfhannele binne, sadat beide provinsjebestjoeren trochpakke kinne. Dan kin it tichtsmiten fan sleatten, it fuortheljen fan hikken en it graven fan in slinke, begjinne. It sil GT-1017-a-17-1-b 2 / 5 lees verder Pagina: 30

32 80 dan noch jierren duorje foar t Oude Willem de natuerwearde hat dy t de inisjatyfnimmers foar eagen hawwe. Troch it jierrenlange bedongjen fan it 85 lân sit it fol mei fosfaten, dy t oan de grûn ûntlutsen wurde moatte. Dat kostet tiid. It boereferline lit him net samar útwiskje. naar: Wieberen Elverdink, Leeuwarder Courant, 6 februari 2013 Tekst 2 In stoarm bringt Grouster rêder altiten Seelân yn it sin Yn de nacht fan de Siuwske wettersneedramp, op snein 1 febrewaris 1953, sette Haite Seldenrust 1) mei alve oare manlju mei tsien skouwen ôf út Grou wei om te helpen (1) Haite wie yn 1953 de jongste Grouster dy t by de wettersneedramp yn Seelân meidie oan de rêdingsaksje. Altiten om 1 febrewaris hinne komme de herinneringen, fertelt er. Al hielendal as it dan hurd waait. Dan belibje ik it krekt as wie it juster. Dan moat ik der efkes út en rin ik nei de mar. Ik sykje de romte dan op. (2) As jongfeint fan 24 hie er der gjin aan fan wêr t er dy nachts oan begjinne soe. Hy murk allinne dat er troch de stoarm kwalik nei hûs ta fytse koe út Reduzum wei. Dêr wenne destiids syn faam. Doe t er lang om let thús kaam by syn âlden dy t op it fabryksterrein fan Halbertsma wennen, bedarre Seldenrust middenyn de drokte. (3) It die bliken dat de boargemaster fan doe, menear Renken, in oprop dien hie oan de Vereniging Grouwster Watersport om te helpen. Tsien skouwen (izeren skipkes) waarden op twa trailers set. In persoane-auto mei in reservesjauffeur ried der efteroan. Hast alle eigeners fan de skouwen giene mei, mar doe t der ien fan har útfoel, pakte Seldenrust de kâns. Wy wiene altiten op it wetter en hiene ûnderfining genôch. (4) Hidde Halbertsma, destiids direkteur fan de Halbertsmafabriken, gie ek mei en wie de grutte regeler. Hy krige it foarinoar dat der yn Dordrecht in skip klearlei dêr t de skouwen opladen waarden. Dêrnei waarden de Grousters nei Ooltgensplaat yn Seelân ta brocht. Dêr kamen se de moandeitemiddeis oan. Yn trije dagen rêde de ploech goed 1500 minsken. Wy begûnen fuortendaliks te farren. It wie eins net te begripen: wy fearen by de goaten fan huzen del. (5) In protte slachtoffers sieten foar in dakrútsje te wachtsjen. De Grousters moasten dan in gat yn it dak slaan om dy minsken te rêden. By tiden fearen se mei wol tsien persoanen yn it skouke werom om har by it sintrum fan it Reade Krús ôf te leverjen. De earsten dy t Seldenrust rêde, wiene in frou mei har krektberne poppe. (6) Op in keamer yn it gemeentehûs koene de rêders útrêste, mar dêr kaam it net fan. Neidat de minsken yn it doarp help krigen hiene, kamen de boeren yn de polder oan bar. Se GT-1017-a-17-1-b 3 / 5 lees verder Pagina: 31

33 65 70 sieten stiif fan de kjeld tsjin de skoarstienmuorre oan. Doe t dizze put derop siet, giene de Grousters it wetter op om fee op de drûchten te bringen. (7) Trije dagen en nachten wiene Seldenrust en syn maten yn it spier. Mei de blierren yn de hannen fan it sâlte wetter kamen de manlju nei in lyts wike werom yn Grou. De sliep krije, dat slagge doe noch net. Ik ha noch trije nachten wekker lein om t alles boppekaam (8) Earst folle letter kaam Seldenrust werom yn Ooltgensplaat. Net tsien jier ferlyn, doe t der in offisjeel monumint ûntbleate waard. Dêr wiene de Grousters wol by útnûge. Seldenrust wie doe slim siik, mar syn famylje makke dat gemis goed troch him letter in hiele dei mei te nimmen nei it Siuwske plakje. Doe seach Seldenrust pas dat Ooltgensplaat gewoan in doarp mei strjitten is. Dy hawwe wy doe nea sjoen. Yn 2003 seach ik ynienen by de huzen op. naar: Maria Del Grosso, Leeuwarder Courant, 31 januari 2013 noot 1 Haite Seldenrust is op 27 maaie 2015 stoarn yn e âldens fan 86 jier. Tekst 3 In wettersneedramp kin him moarn foardwaan De wettersneedramp yn de nacht fan 31 jannewaris op 1 febrewaris 1953 waard feroarsake troch in kombinaasje fan spring- en stoarmfloed. Tsjin dy bûtenwenstich hege wetterstannen koene de measte diken it net meunsterje. By de ramp kamen yn alle gefallen 1835 minsken om it libben (1) Nederlanners moatte harren better tariede op in wettersneedramp lykas dy fan sechstich jier ferlyn yn Seelân. Dat fynt Olivier Hoes fan de Technyske Universiteit fan Delft. Hy hat in kompjûtermodel ûntwikkele dêr t er mei sjen litte kin hoe hurd oft grutte parten fan Nederlân folrinne kinne as it mis giet, bygelyks as by in tige krêftige stoarm de diken it op tal fan plakken net hâlde kinne. Flechtsje kin dan net mear. (2) Hoes riedt de measte Nederlanners dan ek oan om yn sa n gefal net de natuerlike ympuls te folgjen en daliks de auto te krijen en út te naaien. Sy sille yn in file telâne komme, miskien wol yn in leger part fan it lân as de krite dy t se ûntflechtsje wolle. It is better yn e buert in heech plakje op te sykjen, de souder fan de eigen wente bygelyks of in heech gebou. (3) Watsto dwaan moatst by in superstoarm ferskilt fan plak ta plak. Neffens Hoes kinne Nederlanners harren oer it generaal te min sels rêde. Japanners soene bygelyks folle better taret wêze op oerstreamingen en ierdbevingen, trochdat harren lân folle faker te krijen hat mei sokke rampen. Nederlanners moatte harren better tariede op in wettersneedramp, fynt Hoes. Sjoch om dy hinne en tink nei: wêr kin ik hinne as it wetter komt? GT-1017-a-17-1-b 4 / 5 lees verder Pagina: 32

34 (4) By de ramp fan 1953 ferdronken in soad minsken trochdat harren hûs ynstoarte wylst se op e souder sieten. Neffens Hoes is it risiko dat soks bart net sa grut. Huzen stoarte allinne yn op plakken dêr t de krêft fan de streaming grut is. Dat is allinne sa, flak efter in gat yn de dyk. Op de measte plakken streamt it net sa hurd. Dêr stoart in hûs net fan yn. (5) Statistisy hawwe útrekkene dat in stoarm dêr t de diken by brekke mar ien kear yn de tsientûzen jier foarkomt. Dat ropt in gefoel op dat it noch hiel lang duorje kin foardat it sa fier is, mar Hoes wiist derop dat it moarn ek barre kin. In écht grutte ramp lit him min foarsizze, seit Hoes mei klam. Alle rampen hawwe in omslachpunt: no giet it echt mis. Yn it gefal fan sa n ekstreem swiere stoarm brekke de diken op tal fan plakken troch. Asto dan pas it beslút ta evakuaasje nimst, dan is it te let. Want elkenien wol dan fuort. (6) Krekt yn de tichtbefolke Rânestêd wenje in hiel soad minsken ûnder NAP 1). Hoes: Hoefolle minsken wenje yn de Rânestêd, sân miljoen? Dan stiest dêr yn de file op de sneldyk en de floed komt. Wolsto dêr de hiele nacht stean mei it wetter boppe de mul, by in temperatuer fan fjouwer graden en in bern op e earm? (7) De minister fan ynfrastruktuer en miljeu bepleitet dochs in evakuaasjeplan foar de Rânestêd. Is dat wol sa tûk? Evakuaasje nei de souder falt dêr ek ûnder, seit se. It giet derom datst it besef hast dat dy stoarm der komme kin en datst dan ek witst watst dwaan moast. naar: Leeuwarder Courant, 31 januari 2013 noot 1 NAP: Normaal Amsterdams Peil: Hjir kinst oan sjen hoe heech oft it wetter stiet. Guon gebieten yn Nederlân lizze heger as it NAP; dêr libje de minsken boppe de seespegel. Earne oars libje minsken yn gebieten dy t ûnder NAP en dus leger as de see lizze. De teksten die voor dit examen gebruikt zijn, zijn bewerkt om ze geschikt te maken voor het examen. Dit is gebeurd met respect voor de opvattingen van de auteur(s). Wie kennis wil nemen van de oorspronkelijke tekst(en), raadplege de vermelde bronnen. Het College voor Toetsen en Examens is verantwoordelijk voor vorm en inhoud van dit examen. einde GT-1017-a-17-1-b 5 / 5 lees verder Pagina: 33

35 Uitwerkbijlage VMBO-GL en TL 2017 tijdvak 1 Fries CSE GL en TL Naam kandidaat Kandidaatnummer Beantwoord alle vragen in deze uitwerkbijlage. GT-1017-a-17-1-u Pagina: 34

36 Meerkeuze: omcirkel het antwoord; geef verbeteringen duidelijk aan: A B C D of A B C D of A B C D X X X B Tekst 1 1 A B C D 2 A B C D A B C D 6 A B C D 7 A B C D 8 A B C D 9 A B C D A B C 12 A B C 13 A B C 14 A B C D GT-1017-a-17-1-u 2 / 5 lees verder Pagina: 35

37 Tekst 2 15 A B C D 16 A B C D 17 A B C D 18 A B C D 19 A B C D 20 A B C D A B C D A B C D 25 A B C GT-1017-a-17-1-u 3 / 5 lees verder Pagina: 36

38 A B C D Tekst A B C D 31 A B C D A B C D GT-1017-a-17-1-u 4 / 5 lees verder Pagina: 37

39 36 A B C A B C D 40 A B C D E 41 A B C D 42 A B C D 43 A B C D VERGEET NIET DEZE UITWERKBIJLAGE IN TE LEVEREN einde GT-1017-a-17-1-u 5 / 5 lees verder Pagina: 38

40 Examen VMBO-GL en TL 2016 tijdvak 1 vrijdag 27 mei uur Fries CSE GL en TL Bij dit examen horen een bijlage en een uitwerkbijlage. Beantwoord alle vragen in de uitwerkbijlage. Dit examen bestaat uit 42 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 48 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. GT-1017-a-16-1-o Pagina: 39

41 Tekst 1 Tatoeaazjes gjin beswier 1p 1 Hoe is alinea 1 opboud? A It is in beskriuwing mei in konklúzje. B It is in ferliking tusken ûntwikkelingen. C It is in opsomming fan foarbylden. D It is in stelling mei arguminten. 1p 2 Hokker ferbân is der tusken alinea 1 en alinea 2? A It is in ferlykjend ferbân. B It is in konkludearjend ferbân. C It is in opsomjend ferbân. D It is in tsjinstellend ferbân. 2p 3 Yn alinea 3 wurdt beskreaun hoe t tatoes stadichoan populêr waarden. Hokker twa ûntwikkelingen hawwe hjirby in rol spile? Helje dyn antwurden út alinea 3. 2p 4 Yn alinea 3 wurdt beskreaun hoe t tatoes stadichoan populêr waarden. Sitearje in wurd út alinea 2 en in wurd út alinea 4 dêr t út bliken docht dat tatoes populêr waarden. 1p 5 Hokker kopke past it bêste boppe alinea 4? A Deistige saken yn tatoeshops B Fan standert nei maatwurk C Realityshows op e telefyzje D Tribals en dolfyntsjes 1p 6 Hokker bewearing past it bêste by alinea 5? A Der wurde yn Amearika mear ûndersiken nei tatoeaazjes dien as yn Nederlân. B Der wurde mear persoanlike tatoes betocht troch manlju as troch froulju. C Der wurde stadichoan mear tatoes set by froulju as by manlju. D Der wurde tsjintwurdich mear tatoes set as foarhinne it gefal wie. 1p 7 De iene trend stroffelet oer de oare. (rigel 75) Hoe komt dat neffens de skriuwer? 1p 8 De iene trend stroffelet oer de oare. (rigel 75) Hokker stylmiddel brûkt de skriuwer hjir? A byldspraak B eufemisme C irony D paradoks GT-1017-a-16-1-o 2 / 8 lees verder Pagina: 40