Geotechniek. Onafhankelijk vaktijdschrift voor het geotechnische werkveld. Geokunst. GIS voor bodem en ondergrond. Geotechnische risicoverdeling

Transcriptie

1 Geotechniek Onafhankelijk vaktijdschrift voor het geotechnische werkveld 11 e jaargang - nummer 2 - april 2007 GIS voor bodem en ondergrond Geotechnische risicoverdeling kan altijd Innovatieve aardebaan: nog geen eenduidige ontwerpberekening voor de matras Evaluatie van de overconsolidatieratio (OCR) bij de Damwandproef Pernis Hoogbouw op parkeergarage Anna van Buerenplein: analyse zettingsgedrag voorkomt lastige dilatatie inclusief Geokunst pagina 57 t/m 66

2 Stalen Damwanden van Arcelor Economische en innovatieve oplossingen Arcelor Commercial RPS en haar vertegenwoordiger in Nederland en België Arcelor Projects bieden U een compleet assortiment damwandprofielen: AZ profielen, AU profielen, PU profielen Gecombineerde wanden De volgende diensten van Arcelor staan tot uw beschikking: Diverse constructiehallen voor klant specifieke oplossingen Het uitvoeren van haalbaarheidsstudies Het ontwerpen van damwandconstructies Advies over de installatie methode Door onze kennis en ervaring kunnen wij U de technisch en economisch optimale oplossing bieden. Bekijk onze website voor de laatste ontwikkelingen. Arcelor Commercial RPS s.à r.l Sheet Piling 66, rue de Luxembourg L-4221 Esch/Alzette Luxembourg Tel Fax sheet-piling@arcelor.com Arcelor Projects B.V. Postbus AA Moerdijk Nederland Tel Fax info@arcelorprojects.nl Arcelor Projects N.V. Industrielaan 2 B-3900 Overpelt België Tel Fax info@arcelorprojects.be

3 agenda Studiedagen Workshop Modelleren van horizontale vervormingen 3 april 2007 in Delft organisatie: Delft GeoAcademy CUR Delft Cluster Lezingenmiddag 19 april 2007 in Den Haag organisatie: CUR i.s.m. Afdeling voor Geotechniek van KIVI NIRIA Geotechnical Risk Management 25 april in Brussel organisatie: Belgische Groepering voor Grondmechanica en Geotechniek 1 e Geotechniek Lezingenavond 07 9 mei 2007 in Leidschendam organisatie: Afdeling voor Geotechniek van KIVI NIRIA CUR Bouw & Infra dag mei 2007 in Gouda organisatie: CUR Bouw & Infra Symposium INSIDE 24 mei 2007 in Gouda organisatie: CUR Bouw & Infra Geotechniekdag 4 oktober 2007 in Breda organisatie: Afdeling voor Geotechniek van KIVI NIRIA i.s.m. TI-KVIV, vaktijdschrift Geotechniek en CUR Betondag november 2007 in Rotterdam organisatie: Betonvereniging Cursussen Geotechniek in het toetsen van dijken voor dijkbeheerders 5 en 6 april 2007 in Delft organisatie: Delft GeoAcademy New European Rock Manual 12, 13, 24 en 25 april 2007 in Delft organisatie: PAO i.s.m. CUR Bouw & Infra Consolidatietheorie 13, 20 en 27 april, 11 en 25 mei, 1 en 8 juni 2007 in Delft organisatie: Delft GeoAcademy Geosynthetics in Civil Engineering 13, 20 en 27 april, 11 en 25 mei, 8 juni 2007 in Delft organisatie: PAO i.s.m. TU Delft Basiskennis geologie voor de civiele techniek in Nederland 17, 18 en 24 april 2007 in Delft organisatie: PAO Risicobeheersing van gemeentelijke bouwprojecten 18 april 2007 in Delft organisatie: Delft GeoAcademy Basiscursus paalfunderingen ontwerpen en toetsen volgens NEN 19 april 2007 in Delft organisatie: Delft GeoAcademy Isotachen-zettingsberekeningen 2, 9 en 16 mei 2007 in Delft organisatie: Delft GeoAcademy Beter bouw- en woonrijp maken 9 en 10 mei 2007 in Delft organisatie: PAO i.s.m. SBR Geforceerde consolidatie door waterstandsverlaging en onderdruk 10 mei 2007 in Delft organisatie: PAO i.s.m. CUR Bouw & Infra Ontwerpregels voor paalmatrassystemen 15 en 22 mei 2007 in Delft organisatie: PAO i.s.m. CUR Bouw & Infra Eurocode 8: Earthquake Engineering 23 en 24 mei 2007 in Delft organisatie: PAO i.s.m. Bouwen met Staal en Betonvereniging Paalfunderingen ontwerpen en toetsen volgens NEN en CUR 1 juni 2007 in Delft organisatie: Delft GeoAcademy Modelleren van moderne consolidatietechnieken bij ophogingen 5 juni 2007 in Delft organisatie: Delft GeoAcademy Sondeermeester 16 en 30 juni 2007 in Delft organisatie: Delft GeoAcademy Inleiding GeoQ-Risicomanagement van de ondergrond 21 juni 2007 in Delft organisatie: Delft GeoAcademy Grondmechanica en Funderingstechniek 2 (basis)(cgf2) start 4 september 2007 in Delft, 5 september 2007 in Leiden en 6 september 2007 in Utrecht (14 wekelijkse lesavonden) organisatie: Elsevier Opleidingen i.s.m. KIVI NIRIA, Afdeling voor Geotechniek Grondmechanica en Funderingstechniek 1 (vervolg)(cgf1) start 4 september 2007 in Utrecht, 5 september 2007 in Leiden en 6 september 2007 in Delft (14 wekelijkse lesavonden) organisatie: Elsevier Opleidingen i.s.m. KIVI NIRIA, Afdeling voor Geotechniek Beurzen en congressen 14th European Conference on Soil Mechanics and Geotechnical Engineering september 2007, Madrid, Spanje organisatie: ISSMGE 3rd International Conference on Site Characterization 1 4 april 2008, Taipei, Taiwan organisatie: ISSMGE VI International Symposium Geotechnical Aspects of Underground Construction in Soft Ground IS-Shanghai april 2008, Shanghai, China 17th International Conference on Soil Mechanics and Geotechnical Engineering 5 9 oktober 2009, Alexandrië, Egypte organisatie: ISSMGE Informatie en aanmelding Betonvereniging (0) COB (0) CROW (0) CUR (0) Elsevier Opleidingen (0) GeoDelft tel. +31-(0) KIVI NIRIA (0) KOAC-NPC (0) NGO (0) NSTT (0) PAO (0) Plaxis b.v (0) TI-KVIV (0)

4 Geotechniek wordt mede mogelijk gemaakt door: Hoofdsponsor Mede-ondersteuners Subsponsors: Stieltjesweg 2, 2628 CK Delft, Tel. (015) Plaxis BV Postbus AN Delft Tel Fax Internet: Veurse Achterweg 10, 2264 SG Leidschendam Tel Internet: Galvanistraat 15, 3029 AD Rotterdam Tel Internet: Son, tel Sliedrecht, tel Hoofddorp, tel Internet: De Holle Bilt 22, 3732 HM De Bilt Tel Fax Keverling Buismanweg CL Delft Tel: IJzerweg PK Heerenveen Tel Korenmolenlaan 2, 3447 GG Woerden Tel Internet: Zuidoostbeemster, tel Almelo, tel Oirschot, tel GeoMil Equipment B.V. Röntgenweg AB Alphen aan den Rijn Tel Fax HUESKER Agent voor Nederland CECO B.V. Kleidijk EK Rhoon Tel Internet: Rijksstraatweg 22F 2171 AL Sassenheim Tel Internet: Klipperweg PC Maastricht Tel Gemeenschappenlaan 100 B-1200 Brussel Tel Vlasweg PW Moerdijk Tel INFRA Consult + Engineering ingenieursbureau van Ballast Nedam Postbus BN Nieuwegein Tel Internet: Postbus 5, 5690 AA Son Ekkersrijt 3301, 5692 CJ Son Tel. : Fax : info@betonson.com Internet : Dywidag Systems International Industrieweg 25 B-3190 Boortmeerbeek Tel Veilingweg 2 NL-5301 KM Zaltbommel Tel Internet : Postbus BA Maarssen Tel Fax Internet: info@teconsult.nl Wareco Amsterdam BV Postbus AA Amstelveen Tel Fax Internet: CUR Postbus AK Gouda Tel Fax Internet: Geomet BV Postbus AR Alphen aan den Rijn Tel Fax Internet: Arcadis Infra BV Postbus AE Amersfoort Tel Fax Internet: IFCO Funderingsexpertise BV Limaweg CB Waddinxveen Tel info@ifco.nl Internet: Witte Vlinderweg PS Wormerveer Tel Vroom Funderingstechnieken B.V. Postbus ZG Oosthuizen Tel Fax Internet: Arthe Civil & Structure BV Postbus AG IJsselstein Tel Fax Internet: Boskalis bv Natte en droge infrastructuur s-gravenweg SB Rotterdam Postbus AE Rotterdam Tel Fax

5 colofon Geotechniek is een informatief/promotioneel onafhankelijk vaktijdschrift dat beoogt kennis en ervaring uit te wisselen, inzicht te bevorderen en belangstelling voor het gehele geotechnische vakgebied te kweken. Geotechniek, jaargang 11, nummer 2, april 2007 Uitgave Uitgeverij Educom BV Mathenesserlaan 347-b, 3023 GB Rotterdam Tel Fax Uitgever/bladmanager Robert Diederiks Redactieraad Alboom, ir. G. van Jacobs, dr. ir. M.M.J. Barends, prof. dr. ir. F.B.J. Jonker, ing. A. Berg, dr. ir. P. van den Kant, ing. M. de Brinkgreve, dr. ir. R.B.J. Kooistra, mw. ir. A. Brouwer, ir. J.W.R. Mathijssen, ir. F.A.J.M. Calster, ir. P. van Meel, ir. R. van der Deen, dr. J.K. van Rijkers, drs. R.H.B. Diederiks, R.P.H. Schouten, ir. C.P. Dijk, ir. B. van Seters, ir. A.J. van Eijgenraam, ir. A.A. Smienk, ing. E. Graaf, ing. H.C. van de Stam, ir. J.L. Graaf, ir. H.J. van der Thooft, dr. ir. K. Haasnoot, ir. J.K. Veenstra, ing. R. Hannink, ir. G. Vos, mw. ir. M. de Redactie Berg, dr. ir. P. van den Brouwer, ir. J.W.R. Diederiks, R.P.H. Hannink, ir. G. Kant, ing. M. de Thooft, dr. ir. K. Omslagfoto Bouwput Conradstraat te Rotterdam tijdens heiwerkzaamheden ten behoeve van Randstadrail. Foto: VWS Geotechniek Lezersservice Adresmutaties gelieve door te geven via ons adres: Copyrights Uitgeverij Educom BV - april 2007 Niets uit deze uitgave mag worden geproduceerd door middel van boekdruk, foto-offset, fotokopie, microfilm of welke andere methode dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. ISSN Van de Redactieraad Eén van de actielijnen van GeoForum is het actief zoeken van publiciteit, om geotechniek onder de aandacht van het brede publiek te brengen en op de politieke agenda te krijgen. Daar wordt nog steeds veel moeite voor gedaan, maar de resultaten daarvan vallen tot nu toe wat tegen. Tijdens de voorbereiding van dit aprilnummer van Geotechniek liepen we toevallig tegen Hans Brinker aan. En opeens vroeg ik mij af: Laten we geen kansen liggen? Karl Terzaghi, die wereldwijd als de grondlegger van de grondmechanica wordt gezien, werd in 1883 in Praag geboren, maar al ver voor die tijd was er Hans Brinker. Deze zag in 1865 het levenslicht, zij het als held in een Amerikaans kinderboek. Dat boek is in de VS meer dan 100 keer herdrukt en de meeste kinderen in de VS zijn er vroeger op school mee in aanraking geweest. Toen na de Tweede Wereldoorlog het toerisme vanuit de VS naar Nederland toenam, gingen velen op zoek naar de roots van Hans Brinker, zoon van een sluiswachter, maar niemand kon ze de dijk aanwijzen die zij uit het beroemde boek kenden. Toch gebeurde er wel iets. In 1950 werd een standbeeld onthuld op de Woerdersluis bij Spaarndam. Onder het standbeeld, van een geknielde jongen met zijn vinger in de dijk, staat in het Engels en in het Nederlands: Opgedragen aan onze jeugd als een huldeblijk aan de knaap die het symbool werd van de eeuwigdurende strijd van Nederland tegen het water. Het beroemde kinderboek is in de jaren 60 twee keer verfilmd en in 1999 werd ook in Madurodam een beeldje van Hans Brinker onthuld. De beroemde vinger van Hans Brinker wordt tegenwoordig tentoongesteld in het Nederlands Watermuseum in Arnhem. Je kunt staande houden dat Hans Brinker de eerste wereldwijd bekende Nederlandse geotechnicus is, onze founding father, die zo beroemd werd dat hij zelfs niet naar de VS hoefde te emigreren, want men kwam hem van de andere kant van de oceaan hier zoeken. Dat men hem niet vond, was uiteraard een teleurstelling, maar toch Karl Terzaghi moest tenslotte eerst zelf naar de VS emigreren, voordat hij beroemd werd. Dijken en waterkeringen, het is het kennisdomein van een aparte groep wetenschappers, een mix van geotechnici en waterbouwers. En als we het hebben over Hans Brinker als boegbeeld voor de geotechniek, moeten we ons dan niet zorgen maken dat hij wellicht geclaimd wordt door de waterbouwers? Waarschijnlijk valt dat wel mee: met het motto Ruimte voor de rivier zou Hans Brinker nooit zijn vinger in de dijk hebben gestoken; hij zou het water de ruimte hebben gegeven. Hij gedroeg zich echter als een echte geotechnicus: hij heeft ervoor gezorgd dat de dijk stand hield. Hans Brinker als boegbeeld van de Nederlandse geotechniek: waarom niet? Op Google scoort hij goed met ca hits, terwijl Karl Terzaghi het moet doen met nog geen En als we het dan toch over het internet hebben: de volgende quote uit het Financieele Dagblad van 16 augustus 2002 was ten tijde van het schrijven van deze bijdrage hoogst actueel: Jan Bennink moet zich bij Numico voelen als Hansje Brinker. Hij komt handen tekort om de gaten te stoppen. Bijna 5 jaar later weten we dat het hem net als Hans Brinker gelukt is en... het leverde hem een bonus van 12 miljoen euro op. Kortom, grijp je kans geotechnische wereld: adopteer Hans Brinker als boegbeeld! Zorg voor nog veel meer standbeelden, musea, toeristische routes en breidt de bekendheid verder uit dan alleen de VS. Maak opnieuw een film, bijvoorbeeld An inconvenient dike en zorg ook voor de jeugd. Ditmaal niet via een kinderboek, waarom niet een uitbreiding van het computerspel SimCity? Er is van alles van te maken. Ja, toegegeven, de kosten zijn aanzienlijk. Wellicht kunnen we Jan Bennink als investeerder strikken. Ir. G. Hannink R.P.H. Diederiks Voorzitter van de redactieraad Uitgever 5

6 Geo Techniek De basis voor mooi werk hjgrontmij Funderingstechnieken Kadeconstructies Waterkeringen Onderbouw wegen en spoorwegen Ondergronds bouwen Grondverbeteringstechnieken Grondonderzoek en interpretatie Restauratiewerken Postbus AE DE BILT

7 Inhoudsopgave Geotechniek Agenda 3 Van de redactieraad 5 Actueel 8 CUR-info 11 Boekbespreking 13 Nieuws vanuit Delft Cluster 14 KIVI NIRIA 16 Normen en waarden 18 Vraag en antwoord 20 The Magic of Geotechnics 24 Geotechnische risicoverdeling kan altijd 28 Hoogbouw op parkeergarage Anna van Buerenplein: analyse zettingsgedrag voorkomt lastige dilatatie 34 Evaluatie van de overconsolidatieratio (OCR) bij de Damwandproef Pernis 40 Innovatieve aardebaan: nog geen eenduidige ontwerpberekening voor de matras 46 GIS voor bodem en ondergrond 52 Geokunst Van de redactie 59 Hoog gefundeerde landhoofden op gewapende grond in de N242 Alkmaar 60 Kosteneffectieve reconstructie van de verzakte N475 in 14 dagen 64 Met beide voeten op de grond

8 GeoDelft en TU Delft starten Kenniscentrum Geo-engineering Een dertigtal belangstellenden afkomstig van GeoDelft en van de sectie Geo-engineering van de TU Delft was op 6 februari 2007 aanwezig bij de start van het Kenniscentrum Geo-engineering. Dit Kenniscentrum behelst een intensivering van de samenwerking tussen GeoDelft en de TU, die van oudsher de focuspunten zijn van het onderzoek op dit gebied in Nederland. In een inleidend woord sprak Prof.ir. Frits van Tol over het belang van de samenwerking in een wereld waar het verwerven van onderzoeksgelden niet altijd even gemakkelijk is. Zowel voor de verbindingen naar de sector als ook voor verbindingen naar de Europese onderzoeksfondsen biedt de samenwerking veel voordelen voor beide partijen. De formele aftrap bestond uit het ondertekenen van de samenwerkingsovereenkomst door ir. G.J. van Luijk, voorzitter van het College van Bestuur van de TU Delft, en dr. ir. P. van den Berg, sectordirecteur Onderzoek van GeoDelft. Het evenement vond toepasselijk plaats in de nog in aanbouw zijnde nieuwe vleugel van het gebouw van Civiele Techniek, waar de sectie geo-engineering binnenkort gehuisvest zal zijn. Het kenniscentrum zal de Nederlandse kennis en kunde op dit vakgebied bundelen. Deze bundeling ondersteunt zowel de wetenschappelijke ontwikkeling als de beantwoording van kennisvragen van overheden, bedrijven en organisaties. De bedoeling is dat GeoDelft en de Faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen onderzoeksprogramma s afstemmen, wetenschappelijke staf uitwisselen en faciliteiten gemeenschappelijk gebruiken. GeoDelft zal in 2007 onderdeel worden van Deltares, het nieuwe Nationale Instituut voor Deltavraagstukken. GeoDelft vertegenwoordigt daarin de maak -kant door kennis te ontwikkelen en te verspreiden die het bouwen met, op en in de grond mogelijk maakt. De oprichting van het kenniscentrum is een eerste invulling van de opdracht aan Deltares om de samenwerking met universiteiten te intensiveren. Nederlandse nationale bijlagen bij Eurocodes voor gebouwen gereed Vanaf 1 januari 2007 zijn de conceptversies van de Nederlandse nationale bijlagen bij de eerste tranche Eurocodes gepubliceerd. Uitgever is NEN, het Nederlands centrum van normalisatie. Het gaat om Eurocodes voor gebouwen. Gezien de stand van zaken van de vertalingen zijn de meeste nationale bijlagen in het Engels (waarvan sommigen aangevuld met Nederlandstalige delen) en enkele geheel in het Nederlands opgesteld. De Eurocodes met de Nederlandse nationale bijlage zullen op termijn (uiterlijk 31 maart 2010) de huidige ontwerpnormen voor constructies (de TGB 1990-serie) gaan vervangen. De Engelstalige versies van de Eurocode-delen voor gebouwen zijn inmiddels gepubliceerd. Om deze te kunnen gebruiken in het kader van het Bouwbesluit 2003, zijn Nederlandse nationale bijlagen noodzakelijk. Deze zijn afgelopen jaar opgesteld in een vergelijkingsstudie tussen de Eurocode-serie en de TGB-serie. Uitgangspunt is dat van de constructies het veiligheidsniveau gehandhaafd blijft bij een vergelijkbaar prijsniveau, of deze nu zijn ontworpen met de Eurocodes of met de TGB-normen. De nationale bijlage bij NEN-EN Eurocode 7: Geotechnisch ontwerp deel 1: Algemene regels is nu nog alleen een invulling van de partiële factoren die in Eurocode 7 worden genoemd. Later zullen daar de stukken van de normen NEN 6740, NEN 6743, NEN 6744 en NEN 6745 aan worden toegevoegd die Nederland zó belangrijk vindt, dat ze moeten blijven bestaan. Voor prijsinformatie en bestellingen: surf naar Normshop op of neem contact op met NEN-Klantenservice, tel. (015) (op werkdagen tussen 8.30 uur en uur), fax (015) , bestel@nen.nl. Voor informatie over de normen, nationale bijlagen of het normalisatieproces: ir. Rolph Holthuijsen, telefoon (015) , eurocodes@nen.nl. Tweede druk NEN 6744 verschenen Met het uitbrengen van de tweede druk van NEN 6744 door het Nederlands Normalisatie-instituut (NEN) zijn alle Nederlandse normen voor het geotechnisch ontwerpen weer up-to-date. NEN 6744 bevat de methode voor de bepaling van de draagkracht en de zakking van funderingen op staal. Eerder waren al de nieuwe uitgave van NEN 6740, de basisnorm voor het geotechnisch ontwerpen van constructies, en de nieuwe uitgave van NEN uitgebracht. NEN 6744 is aangepast aan de komst van Eurocode 7. Meer informatie: drs. ir. L.J. Buth, tel. (015) , leendert.buth@nen.nl \ Ondertekening van de samenwerkingsovereenkomst over de oprichting van het Kenniscentrum Boek over ramp in New Orleans De overstroming van New Orleans van augustus 2005 (meer dan doden en ruim $ 30 miljard schade) heeft de bevolking van ons land wakker geschud. Om de herinnering aan New Orleans niet te laten vervagen, is het verhaal van de ramp samengevat in het boekje Schade door overstroming ervaringen uit New Orleans, uitgegeven en geschreven door de TU Delft en adviesbureau HKV LIJN IN WATER. De auteurs zijn prof. drs. ir. J.K. Vrijling (TU Delft), dr. ir. Matthijs Kok (HKV), ir. Bas Jonkman en ir. Rob Theunissen. actueel 8

9 Achtergrond van het boekje is de opdracht van een grote Amerikaanse verzekeraar aan de TU Delft en HKV LIJN IN WATER om het verloop van de rampzalige gebeurtenissen nauwkeurig in kaart te brengen. Dit gaf de mogelijkheid om van nabij en in detail te leren van de fouten die tot de ramp hebben geleid. De verzekeraar kreeg een rapport dat door zijn professionaliteit en gezag alle claimdiscussies snel en met wederzijdse tevredenheid kon afhandelen. Door middel van een zogenaamde innovatievoucher heeft het Ministerie van Economische Zaken ondersteuning verleend bij het schrijven van het boekje. Karien van Gennip, toenmalig staatssecretaris van Economische Zaken, heeft het boekje op 24 januari 2007 op haar ministerie in ontvangst genomen. Schade door overstroming ervaringen uit New Orleans is gratis verkrijgbaar bij de TU Delft, en bij HKV, Deltares: Enabling Delta Life Medio 2007 zal Nederland een Nationaal Instituut voor toegepast onderzoek en specialistisch advies rijker zijn op het gebied van deltavraagstukken: Deltares. Op 7 februari maakte Prins Willem Alexander op het Aquaterra-congres die naam officieel bekend. Op een bijeenkomst voor medewerkers eind januari in het Ahoy-complex in Rotterdam was de naam intern al bekend gemaakt. Kwartiermaker Harry Baaijen gaf bij die gelegenheid ook een stukje invulling aan de naam: Delta-res, de zaak Delta, maar ook Delta-research en Delta-resource zijn mogelijke associaties. Het motto van Deltares luidt Enabling Delta Life. In Deltares bundelt Nederland zijn kennis, ervaring en specialisten op het gebied van water en ondergrond. Daarmee wil het de internationale kennis- én concurrentiepositie van Nederland versterken. Deltares wil tot de internationale top behoren op het gebied van innovatieve kennis van water en ondergrond. Het instituut levert diensten aan zowel de overheid als het bedrijfsleven en streeft een intensieve samenwerking na met kennisinstituten in binnen- en buitenland. GeoDelft en WL Delft Hydraulics gaan in hun geheel over naar het nieuwe instituut, tezamen met delen van TNO Bouw en Ondergrond en delen van de specialistische diensten DWW, RIKZ en RIZA van Rijkswaterstaat. De personele omvang van Deltares bedraagt in de startfase 700 tot 800 \ Instituutsdirecteuren en Kwartiermaker in afwachting van de nieuwe naam Deltares fte met een omzet van 80 M per jaar. Het instituut krijgt twee vestigingen, in Delft en Utrecht. Symposium INSIDE op 24 mei 2007 Sinds 2001 werken markt en overheid samen aan het ontwikkelen van alternatieven om dijken te versterken, daar waar de ruimte voor een traditionele versterking zeer beperkt is. Onder de projectnaam INSIDE zijn Nederlandse kennisaanbieders (ingenieursbureaus, aannemers en kennisinstituten) uitgedaagd om te komen met ideeën voor innovatieve dijkversterking. Met een financieringsimpuls van het waterinnovatieprogramma van Rijkswaterstaat (WINN) zijn drie technieken in de afgelopen jaren uitgewerkt en getest, om uiteindelijk als waardevol alternatief in de praktijk te kunnen worden gebruikt. Dit in nauwe samenwerking met GeoDelft als geotechnisch adviseur en de Nederlandse waterschappen als klankbord van eindgebruikers. Op 24 mei a.s. worden in de Goudse Schouwburg de resultaten van 5 jaar onderzoek naar nieuwe dijkversterkingtechnieken gepresenteerd. Tevens wordt het kersverse CUR-rapport van dit unieke publiekprivate samenwerkingstraject gepresenteerd. Deelnemers aan het Symposium INSIDE krijgen een exemplaar van het CUR-rapport uitgereikt. Organisatie en aanmelding: Projectbureau INSIDE, Postbus 420, 2800 AK Gouda, tel: , e- mail: inside@curnet.nl / info@dijkversterking.nl Winnaars Schreudersstudieprijs 2006 Op de Dag van het Ondergronds Bouwen, 14 december 2006, maakte de stichting A.M. Schreuders de winnaars bekend van de Schreudersstudieprijs De jury koos voor het eerst winnaars in twee categorieën. De prijzen werden uitgereikt door Jan Stuip, voorzitter van CURNET. In de categorie Techniek won Erik Bronsvoort met zijn project Prefabricated Track Construction for the London Underground. Bronsvoort onderzocht onderhoud en vernieuwing van de spoorconstructies in de Deep Tube-tunnels van de Londense metro. De jury kende hem de prijs toe, omdat dit project het belang van onderhoud en renovatie van ondergrondse constructies aantoont. In de ontwerpfase moet al rekening worden gehouden met de onderhoudsaspecten, anders ontstaan bij gebruik hoge kosten voor care and maintenance. De jury koos in de categorie Conceptuele ontwerpen voor het afstudeerproject van Hans van Velthoven, Werken onder de binnenstad. Van Velthoven werkte een concept uit voor ondergrondse kantoorruimten onder het Lange Voorhout in Den Haag. Vooral zijn oplossing voor daglichttoetreding door een gebogen glazen gevel is inventief en opvallend. De jury koos dit afstudeerproject, omdat het zeer inspirerend is voor het ondergronds bouwen. Van Velthoven toont aan dat kantoorruimten niet naar de buitenrand van de stad hoeven te verhuizen. Wat de jury betreft, is dit concept toepasbaar in veel Nederlandse steden. Verder werden er nog eervolle vermeldingen uitgereikt aan Gerben van Groningen, Frank van de Graaf en Rutger te Grotenhuis in de categorie Techniek. In de categorie Conceptuele onderwerpen kreeg Ronny van Bakel een eervolle vermelding. actueel 9

10 We let you penetrate the world In 1932 ontwikkelden wij als de Goudsche Machinefabriek, naar ideeën van Prof. Barentsen, het eerste sondeerapparaat. Vandaag doen wij nog altijd waar wij het beste in zijn: Het ontwikkelen en produceren van sondeerapparatuur voor betrouwbaar en efficiënt bodemonderzoek, gericht op de toekomst. En vanzelfsprekend kunt u van GeoMil Equipment nog steeds de kwaliteit en service verwachten zoals u die al jaren van ons gewend bent. Ontwikkeling, fabricage en verkoop van sondeerapparatuur De originele "Goudsche" sondeerkwaliteit Al 70 jaar gekopieerd, nooit geëvenaard! GeoMil Equipment B.V. Postbus AP Alphen a.d. Rijn Röntgenweg AB Alphen a.d. Rijn Tel. +31 (0) Fax +31 (0) info@geomil.com Een betrokken ingenieur! T&E Consult bv Adres : Postbus 1025 PC : 3600 BA Maarssen Tel. : Fax : Web : cdkloet@teconsult.nl Bent U de praktijkgerichte adviseur Geotechniek? En spreekt onderstaande u aan? Functie-inhoud: - het zelfstandig ontwerpen van geotechnische bouw- en hulpconstructies en het maken van berekeningen t.b.v. het aanbiedings- en uitvoeringsproces - als projectverantwoordelijke leidinggeven aan kleine ontwerpteams (1 à 2 teamleden) - fulltime (40 uur p.w.) - standplaats Utrecht, en mogelijk ook elders op projectbasis Functie-eisen: - HBO (afstudeerrichting: Constructief met geo- en funderingstechnische vakken) of TU (Masteropleiding: Civil Engineering, variant Hydraulic and Geotechnical Engineering) - relevante cursussen op het vakgebied - meer dan 3 jaar ervaring als (aankomend) geotechnicus - naast geotechnisch ook constructief inzicht - kennis van de voor het vakgebied relevante normen en richtlijnen. Dan zien wij graag uw reactie tegemoet via de post of !

11 cur info Leren van geotechnische fouten De geo- en funderingstechniek speelt een belangrijke rol bij de voorbereiding en de realisatie van civieltechnische werken. Een rol die helaas in de praktijk maar al te vaak niet die aandacht krijgt die het verdient. Het gevolg is dat er schade en vertraging (of nog erger) ontstaat. Cijfers over faalkosten zijn redelijk bekend en schrikbarend hoog! Wat opvalt is dat we weinig leren van fouten. Het zgn. collectief geheugen is beperkt. We gaan in het algemeen gesproken weer over tot de orde van de dag in de ontwerp- en adviespraktijk. Dat is een gemiste kans, omdat onderzoek naar en het vervolgens leren van opgetreden fouten leidt tot verbetering in die ontwerp- en adviespraktijk. Daarmee kan een belangrijke bijdrage worden geleverd aan een betere beheersing van het bouwproces (tijd, geld en kwaliteit), maar ook aan het imago van ons mooie vakgebied! Op het moment van schrijven van deze kopij is een start gemaakt om met meerdere partijen een plan van aanpak te ontwikkelen. Innovatieve aardebaan. Snel gebouwd, blijvend vlak In dit nummer van Geotechniek kunt u een artikel lezen onder de titel Innovatieve aardebaan: nog geen eenduidige ontwerpberekening voor de matras. De inhoud daarvan is gebaseerd op o.m. CUR B&I publicatie Innovatieve aardebaan. Snel gebouwd, blijvend vlak, waarin een aantal in de praktijk bewezen technieken is gepresenteerd. Deze publicatie is te bestellen bij de CUR door het overmaken van 35,-- (incl. BTW en verzendkosten) op postbankrekening t.n.v. de CUR te Gouda. Voor het onderwijs geldt een korting van 25 %, dus een prijs van 26,25. CUR-Aanbeveling 109 Akoestisch doormeten van betonnen funderingspalen Bij de start van de ontwikkeling van CUR-Aanbeveling 109 Akoestisch doormeten van betonnen funderingspalen speelde al de gedachte om deze Aanbeveling mee te sturen met ons mooie blad Geotechniek. De centjes spelen daarin natuurlijk ook een zekere rol: lukt het om voldoende budget te regelen voor de ontwikkeling en vervolgens ook de gratis verspreiding via Geotechniek? Op het moment dat de Aanbeveling vrijwel gereed was en er dus zicht kwam op de exacte kosten van vormgeven en drukken bleek dat er geld bij zou moeten. Dat is gelukt: Fugro Ingenieursbureau B.V. én Geomet BV (die beiden een deskundige rapporteur hebben geleverd voor het schrijven van de Aanbeveling) én de Bouwdienst van Rijkswaterstaat hebben een extra financiële bijdrage verleend om de gratis verspreiding via Geotechniek mogelijk te maken. Een bijzonder woord van dank aan deze drie partijen! Het is me dan ook een groot genoegen dat deze Aanbeveling bij deze uitgave van Geotechniek is ingesloten. Een primeur voor Geotechniek en voor u als lezer: het is voor het eerst dat een CUR-Aanbeveling via dit blad gratis wordt verstrekt. We verwachten dat het gebruik van deze Aanbeveling zal leiden tot meer eenduidigheid ten aanzien van het meten, interpreteren en rapporteren van de hamertje tik -methode. DC/CUR Bouw & Infra project Monitoring van bouwputten In Geotechniek nr. 3 van juli 2006 hebben we u geïnformeerd over de start van een aantal DC/ CUR commissies m.b.t. paalfunderingen. Er stond nog één onderwerp op de rol, namelijk het beter beheersen van risico s op het gebied van bouwputten. Rond dit onderwerp is nu ook een eerste start gemaakt, waarbij vooral zal worden gefocust op de monitoring in en rondom bouwputten. Een tweetal bijeenkomsten is gehouden, met een fors aantal deelnemers uit de gehele sector. Resultaat daarvan was dat een aantal speerpunten is benoemd, waar het onderzoek zich op zal richten. Geïnteresseerd in één van bovenstaande onderwerpen? Mail naar fred.jonker@curbouweninfra.nl Volgens goed gebruik worden alle CUR-Aanbevelingen elke 2 jaar tegen het licht gehouden ; waar nodig worden praktijkervaringen verwerkt in een nieuwe versie. Dat zal ook gebeuren met deze Aanbeveling. En u begrijpt het al: we zijn dus benieuwd naar uw ervaringen met deze Aanbeveling en worden daarvan graag op de hoogte gehouden. \ Innovatieve aardebaan Meer exemplaren van CUR-Aanbeveling 109 Akoestisch doormeten van betonnen funderingspalen zijn te bestellen bij de CUR; de prijs is op het moment van het schrijven van deze kopij nog niet exact bekend, maar ligt in de orde van 25. cur info 11

12 Vestiging België Industrieweg 25 B-3190 Boortmeerbeek Tel Fax Vestiging Nederland Veilingweg 2 NL-5301 KM Zaltbommel Tel Fax DYWIDAG-SYSTEMS INTERNATIONAL UW PARTNER IN GEO TECHNIEK GROUTANKERS PALEN HORIZONTALE DAMWAND ANKERS Dywidag voorspanstaven strengen GEWI staal DYWI DRILL GEWI palen RR palen DYWI DRILL Dywidag voorspanstaven strengen - GEWI staal Trillingen meten? Dan wél conform SBR! Met de Profound VIBRA-sbr meet u betrouwbaar trillingen volgens de SBR meet- en beoordelingsrichtlijnen. DeVIBRA-sbr maakt deel uit van de uitgebreide VIBRA-serie. Geotechnische monitoring Als ervaren meetspecialist zijn wij u graag van dienst bij geotechnische monitoringsprojecten. IFCO Funderingsexpertise BV beschikt over de kennis en ervaring om u vakkundig van advies te dienen en de monitoring geheel of gedeeltelijk voor u te verzorgen. Profound BV, marktleider in innovatieve meetapparatuur. Meten conform SBR-deel A, B 2002 Robuust meetsysteem Dominante frequentie conform Methode I Uitlezen via USB Optie: geïntegreerd GPRS en internet Trillingsmetingen Doormeten van betonpalen Uitvoeren funderingsonderzoek Waterspanningsmetingen Zettingsmetingen Hellingsmetingen Verplaatsingsmetingen Tevens verhuur van trillingsmeetapparatuur. Professional pile testing and monitoring equipment Meer informatie? Profound BV Postbus AL Waddinxveen Tel Website info@profound.nl IFCO Funderingsexpertise BV Postbus AK Waddinxveen Website: Tel Fax

13 boekbespreking Ralph Peck of de essentie van een geo-engineer In het voorwoord van een recent verschenen geotechnisch boek introduceert Suzanne Lacasse, Managing Director van het Norwegian Geotechnical Institute, de big five van de geo-engineering. Het zal weinigen verbazen dat, naast Dr. Karl Terzaghi, ook Dr. Ralph B. Peck tot deze selecte groep founding fathers Peck quotes over een palet aan onderwerpen, zoals het belang van engineering, communicatie, onderwijs, onderzoek, ontwerp, uitvoering, monitoring en engineering judgment. Een aantal quotes vind ik persoonlijk niet zo heel specifiek, zoals If it s important, say why!. Velen zijn me wel uit het hart gegrepen, nog uiterst actueel en daarmee waarschijnlijk tijdloos. Het kader geeft twee voorbeelden. Words of Wisdom on Design van Dr. Ralph B. Peck Designers and regulatory bodies tend to place increasing reliance on analytical procedures of growing complexity and to discount judgment as a non-quantitative, undependable contributor to design. most powerful weapons in our arsenal, is becoming discredited by misuse. Too often it is invoked by name but not by deed. Het boek eindigt met de zogenoemde vignettes, een aantal persoonlijke verhalen van collega s. Een mooi slotakkoord van een fascinerend boek, dat je de ontwikkeling van de geo-engineering door de ogen van één van de hoofdrolspelers laat beleven. Dr. Ralph B. Peck: educator, engineer en bovenal een bijzonder mens. van ons vakgebied wordt gerekend. Velen die de naam van de inmiddels 94-jarige meester horen, denken onmiddellijk aan de observational method. Het beroemde concept uit Chicago, over het observeren en meten van de grondgesteldheid tijdens de uitvoering van een project, met de beschikbaarheid van fall-back scenario s om het ontwerp zonodig aan te passen aan slechtere of betere (!) grondcondities. Ik sprak van een geotechnisch boek. Het is echter méér dan een geotechnisch boek. De ondertitel heet niet voor niets The Essence of the Man. Het eerste deel van het boek, ruim honderd pagina s, heeft als titel Self Portrait. Het is gebaseerd op een groot aantal gesprekken met Ralph Peck zelf, in de periode , en geeft hiermee een fascinerend beeld van de persoon. Dit wordt ondersteund met prachtige zwart-wit foto s, zoals Ralph Peck in de zomer van 1930, als vakantiewerker bij de railroad gang. Ook wordt een aantal projecten beknopt beschreven, zowel in zijn home town Chicago, als ver buiten de Verenigde Staten, waar hij als consultant bij betrokken was. Het tweede deel van het boek, Words of Wisdom, betreft 7 pagina s. Het bevat typische Sophisticated calculation is too often substituted for painstaking subsurface investigation. The ease or the fascination of carrying out calculations taking into account complex loadings, geometrics, and soil conditions leads many of us to believe that realistic results will somehow emerge even if vital subsurface characteristics are undetected, ignored or oversimplified. Deel drie, een selectie van 30 artikelen en colleges uit de meer dan 250 artikelen die Ralph Peck heeft geschreven, bevat de geotechnische kern van het boek. Zo komt de ontwikkeling van het vakgebied van de geotechniek vanaf 1925 uitgebreid aan bod. Ook wordt uitvoerig ingegaan op de mogelijke rollen van de geoengineer in relatie tot het milieu. Hij neemt hierbij stevig stelling tegen het beeld dat civieltechnische projecten alleen maar schadelijk voor het milieu zouden zijn. Met de impact van een ogenschijnlijk bedreigd visje, de snail darter, op de aanleg van de Tellico Dam in Tenessee Valley, laat hij zien dat dergelijke situaties zich niet beperken tot Nederland. Zulke anekdotes plaatsen de geotechnicus met zijn of haar stellingname en handelen midden in de maatschappij. Vanzelfsprekend wordt er veel aandacht besteed aan case histories, de praktijk van engineering, dammen en, in mindere mate, monitoring. Opvallend is dat de observational method er vrij bekaaid van afkomt. Wellicht omdat er al zo veel over geschreven is? Wel maakt Dr. Peck zich een aantal malen zorgen over misbruik van de observational method: The observational method, surely one of the Ralph B. Peck, Educator and Engineer The Essence of the Man, John Dunnicliff en Nancy Peck Young (editors). In 2006 uitgegeven door BiTech Publishers Ltd., Vancouver, Canada. ISBN: , gebonden, 350 pagina s. Meer informatie op Het boek kan online worden besteld. De kosten bedragen CDN$ 113 met daarbij CDN$ 40 voor verzending vanuit Canada naar plaatsen buiten Noord-Amerika. Martin van Staveren m.t.vanstaveren@geodelft.nl boekbespreking 13

14 Optimalisering nieuwbouwwi Als je de keuze hebt, kun je een nieuwe woonwijk beter op een locatie bouwen met een goede ondergrond dan met een slechte ondergrond. Daarover is iedereen het eens. Toch wordt de kwaliteit van de ondergrond nauwelijks meegenomen bij locatiekeuzen. Eén van de redenen is dat planners niet weten welke meerkosten bouwen op een slechte ondergrond met zich meebrengt. Hoe zou je per locatie meer inzicht in deze kosten kunnen krijgen? Klankbordgroep Noordzee en Kust bijeen Op 24 januari 2007 organiseerde het Delft Clusterproject Noordzee en Kust zijn eerste klankbordgroepbijeenkomst. Witteveen & Bos, Gemeentewerken Rotterdam, RIKZ, Van Oord, de Waddenvereniging, Royal Haskoning, Boskalis en Arcadis discussieerden onder leiding van Marcel Stive met de onderzoekers over de geboekte resultaten en de richting van het onderzoek. Alle deelnemers waren enthousiast over de wijze waarop de klankbordgroepbijeenkomst was vormgegeven. Het positieve gevoel van de bruikbaarheid van gepresenteerde resultaten moet de komende tijd worden omgezet in acties. Er is afgesproken dat de sectordeelnemers bij het project kunnen aankloppen als zich een relevante case study voordoet. Van de andere kant zal ook proactief contact gezocht worden wanneer concrete projectresultaten daartoe aanleiding geven. Meer informatie over de bijeenkomst vindt u op de website op de projectpagina Ontwikkeling en beheer van Watergebieden. Nieuw project Invloed dynamisch gedrag ondergrond op overgangsconstructies Na een periode van ruim een jaar zijn de gesprekken met ProRail over het leveren van een bijdrage aan het Delft Cluster-onderzoek Invloed dynamisch gedrag ondergrond op overgangsconstructies succesvol afgerond. ProRail zal over een periode van vier jaar 500 k bijdragen aan de totale begroting van 1900 k. Daarnaast leveren enkele aannemers een bijdrage in natura. Dit betekent dat dit onderzoek in 2007 nu daadwerkelijk van start kan gaan. Het onderzoek heeft tot doel een afweegmodel te ontwikkelen waarmee het onderhoud aan overgangsconstructies beter voorspeld en beheerst kan worden. In enkele voorstudies zijn de mogelijke oorzaken van het vervormingsgedrag van de aardebaan verkend. Het lijkt erop dat de stijfheidseigenschappen van het samenspel bovenbouw, onderbouw en ondergrond in combinatie met de dynamische belasting door een treinpassage de sleutel vormen. Het onderzoek zal onder Delft Clustervlag worden uitgevoerd door de TU Delft en GeoDelft. Bij de keuze van bouwlocaties gaat het zoals bij alle ruimtelijke plannen. De nadruk ligt sterk op bestuurlijke en planologische vraagstukken, terwijl onderwerpen als duurzaamheid, technische haalbaarheid en risico s pas veel later aan de orde komen. Vaak is dat jammer, omdat hierdoor kansen worden gemist, onnodig dure oplossingen worden gekozen en technische innovaties geen kans krijgen. Een nieuwbouwwijk realiseren op een slappe ondergrond zonder afdoende maatregelen te treffen, kan bijvoorbeeld betekenen dat de kosten voor het onderhoud aan wegen en ondergrondse infrastructuur vele malen hoger zijn dan in een wijk met een stevige grondslag. Dat dit vergaande gevolgen kan hebben, hebben verschillende gemeenten in het Hollands-Utrechts veenweidegebied aan den lijve ondervonden. Zo heeft Gouda door de hoge onderhoudkosten jarenlang de zogeheten artikel 12-status gehad en heeft Boskoop die nog steeds. Beleidsondersteunend Delft Cluster onderkende jaren geleden al het belang om in een vroeg stadium van planvormingsprocessen naast bestuurlijke en planologische aspecten ook andere aspecten mee te nemen. In het eerste onderzoeksprogramma heeft dat geleid tot de ontwikkeling van het instrument Duurzaam beslissen ( DUBES) voor de herstructurering van naoorlogse woonwijken. Dit interactieve beleidsondersteunende instrument brengt het thema duurzaamheid in een vroeg stadium onder de aandacht en zorgt voor een grotere transparantie van besluitvormingsprocessen. Het vervolg - dat nu loopt bouwt hierop voort. Binnen dit programma wordt een delft cluster 14

15 locatiekeuze jken consequente risico-gestuurde aanpak nagestreefd, zoals die de afgelopen jaren met RIS- MAN en waar het de ondergrond betreft GeoQ vorm heeft gekregen. Naast het thema ondergrond gaat het onder andere om de thema s veiligheid en kwaliteit van de leefomgeving. Locatiezoeker Samen met Delft Clusterpartner GeoDelft werkt TNO Bouw en Ondergrond aan één van de deelprojecten. De provincie Zuid- Holland zou graag een instrument hebben waarmee planners kunnen zien welke invloed de ondergrond van een specifieke locatie heeft op de verschillende kosten van een nieuwe woonwijk, vertellen Rob van der Krogt en Ger de Lange van TNO. Denk aan de aanlegkosten, de kosten voor beheer en onderhoud en indirecte kosten zoals een grotere kans op wateroverlast en bodemdaling. Zuid-Holland heeft de komende jaren een forse woningbouwopgave en wil bij de keuze van nieuwe bouwlocaties in het streekplan structureel rekening gaan houden met de kwaliteit van de ondergrond en de grondwaterstand. Waar wij en zij naar toe willen is een eenvoudig instrument dat zonder specialistische kennis is te gebruiken. Je zou kunnen denken aan een soort locatiezoeker, waarmee je al schuivend over de provinciekaart kunt zien hoe de verschillende kosten van een nieuwbouwwijk variëren afhankelijk van de bouwlocatie die je kiest. Referentienieuwbouwwijk Als je het kosteneffect van de grondslag en de grondwatersituatie wilt kunnen zien, moet je zorgen dat andere kostenbepalende factoren, zoals bebouwingsdichtheid, woningaantallen, gebouwtypen en percentage groen, geen rol spelen, legt Van der Krogt uit. Je moet dus een standaardsituatie definiëren, zeg tweeduizend woningen die volgens state of the art technieken wordt aangelegd. Met de provincie en een klankbordgroep van gemeenten overleggen we wat reële uitgangspunten zijn voor een dergelijke referentienieuwbouwwijk. Heb je deze standaardwijk eenmaal goed in beeld, dan kun je ook andere referenties ontwikkelen zoals een duurzame woonwijk. Postadres Delft Cluster Postbus AB DELFT Bezoekadres Keverling Buismanweg 4, 2628 CL Delft Tel: Fax: Harde gegevens Doel is dat we in de toekomst met verschillende referentiewoonwijken over de kaart kunnen schuiven en kunnen zien welke locaties vanwege de grondslag en grondwatersituatie het aantrekkelijkst zijn, vult De Lange aan. Om dat te kunnen bepalen moeten we in de eerste plaats bodem- en grondwatergegevens hebben. Voor grote delen van ons land zijn die gelukkig beschikbaar, bijvoorbeeld in DINO. Met deze gegevens zijn we er echter niet. We moeten ook weten wat de gevolgen zijn van verschillen in grondslag en grondwaterstand op de kosten gedurende de levensduur van een woonwijk. Wat betekent een dik pakket slappe lagen bijvoorbeeld voor de kosten van het bouwrijp maken en voor de onderhoudskosten van wegen en ondergrondse kabels en leidingen. Hoeveel duurder is een woonwijk op slechte dan op goede grond? Scheelt dat twee miljoen euro of vijftig miljoen? Harde gegevens over de relatie tussen deze kosten en de ondergrond ontbreken tot nu toe grotendeels en zijn zeker niet centraal aanwezig. De komende tijd proberen we deze gegevens boven water te krijgen door met diverse ervaringsdeskundigen te praten zoals medewerkers van gemeenten en ingenieursbureaus. Handig Van der Krogt en De Lange verwachten veel van het project: Straks kun je eenvoudig zien hoeveel hoger of lager de aanlegkosten en de kosten voor beheer en onderhoud op een bepaalde locatie zijn in vergelijking met een andere locatie. Dat is niet alleen handig voor het kiezen van locaties voor nieuwe woonwijken. Gemeenten kunnen de informatie die de locatiezoeker geeft, bijvoorbeeld ook gebruiken in de onderhandelingen met projectontwikkelaars. Gemeenten zijn nu nog vaak na oplevering van een wijk verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud van wegen en de openbare ruimte. Als zij weten welke gevolgen de ondergrond van een bepaalde locatie en de methode van bouwrijp maken hebben voor de kosten van beheer en onderhoud, dan kunnen zij daar rekening mee houden bij het vaststellen van de grondprijs of bijvoorbeeld de zettingseisen. Deze risico-gestuurde wijze van werken helpt gemeenten regie te houden op hun projecten, vanaf de vroege planfase tot en met beheer en onderhoud. Als u vragen heeft kunt u contact opnemen via info@delftcluster.nl delft cluster 15

16 KIVI NIRIA Titel artikel afdeling Geotechniek Nieuwe bestuursleden Tijdens de jaarlijkse algemene ledenvergadering op 7 februari 2007 in het Infracentrum van de gemeente Rotterdam zijn twee nieuwe bestuursleden gekozen. Paul Cools (Bouwdienst Rijkswaterstaat) heeft de plaats ingenomen van de aftredende Ferdinand Bockhoudt (eveneens Bouwdienst Rijkswaterstaat) en Ronald Brinkgreve (Plaxis/TU-Delft) heeft de vacature opgevuld die was ontstaan als gevolg van het aftreden van Erik Kwast (Holland Railconsult). De algemene ledenvergadering werd gecombineerd met een aantal lezingen over het project RandstadRail/Metrostation CS en een bezoek aan de bouwplaats. 14 e Europese Geotechniek Conferentie in Madrid Van 24 t/m 27 september 2007 zal in Madrid de 14 e Europese conferentie over het vakgebied geotechniek worden gehouden. Vanuit Nederland zijn voor deze conferentie de volgende 20 papers ingediend: A comparative study on the design of LTP systems, focusing on pile efficiency (auteurs: A.E.C. van der Stoel, J.W. Dijkstra en H. Slaats) A numerical Study to the Effects of excess pore pressure during a rapid pile load test (auteurs: N.Q. Huy, P. Hölscher en A.F. van Tol) Application of ground freezing technology for a retaining wall at a large excavation in the centre of Rotterdam (auteurs: V.M. Thumann en H. Hass) Compensation grouting in sand, fractures and compaction (auteurs: A. Bezuijen en A.F. van Tol) Complementing Code requirements - Managing Ground Risk in Urban Environments (auteurs: M. van Staveren en T. Chapman) Decision support systems in geotechnical engineering: success or failure? (auteurs: A.A.M. Venmans en C. Lehnen-de Rooij) Design and construction of a metro station in Amsterdam; Challenging the limits of jet grouting (auteurs: J.C.W.M. de Wit, P.J. Bogaards, O.S. Langhorst, B.J. Schat, R.D. Essler, J. Maertens, B.K.J. Obladen, C.F. Bosma, J.J. Sleuwaegen en H. Dekker) Design and execution of an integrated LTP and gabions system (auteurs: A.E.C. van der Stoel, D. Vink, R.W. Ravensbergen en M. de Hertog) European micropile design and application for maximum results (auteur: A.E.C. van der Bijeenkomsten Afdeling Geotechniek van KIVI-NIRIA - Jaarprogramma 2007 Datum Omschrijving Locatie 19 april 2007 CUR Delft Cluster Lezingenmiddag KIVI NIRIA, Den Haag 9 mei e Geotechniek Lezingenavond 07 Fugro, Leidschendam 5 september 2007 Excursie RUG Groningen Centrum voor Levenswetenschappen 11 september 2007 Mini-Symposium Van Sondering tot Grondmodellering Stoel) Evaluation of methods to predict heave and swell pressure in a deep excavation (auteurs: O. Oung, R. Elprama en G. Hannink) Groundwater leakage stopped by bacteria (auteurs: J.W. Lambert, V. van Beek, W. van der Zon en G. van Zwieten) HSP piled foundation at the Hoendiep road junction (auteurs: J. Oudhof, A. El Molaka, W.J. van Niekerk en A. de Lange) Internal setup in porous dams and dikes (auteurs: F.B.J. Barends en A. van der Hoven) Pumping Station IJmuiden (The Netherlands) (auteurs: R. Steenbrink en M.G.J.M. Peters) Risk management during renovation of the new Rijksmuseum Amsterdam (auteurs: A.E.C van der Stoel, H.D. Netzel, D. Vink, A.M. de Roo, en P.J.M. den Nijs) Risks related to CFA-pile walls (auteurs: M. Korff, A.F. van Tol en E. de Jong) Settlement analysis prevents difficult dilatation (auteurs: J.A. Jacobse, F.C.J. Schuitemaker, W.J. van Niekerk en M. de Kant) Space reservation required for flood embankments in urban areas (auteurs: A.R. Koelewijn en M.W.A. Hounjet) The Kyoto-road, a Full-Scale Test; Measurements and Calculations (auteurs: S.J.M. van Eekelen en M.A. Van) The Raamsdonkveer sheet pile test, measured surface settlements during vibratory sheet piling (auteurs: P. Meijers en A.F. van Tol) Nijenborg 4 (Zernike complex), Groningen GeoDelft, Delft 4 oktober 2007 Geotechniekdag Chassé Theater, Breda 31 oktober t/m 2 november 2007 Begin november 2007 Buitenland Excursie (i.s.m. Afdeling Tunneltechniek en Ondergrondse Werken) Actiedag GeoForum: Bruggen bouwen tussen bestuur en techniek Nog te bepalen Wordt later bekend gemaakt 14 november e Geotechniek Lezingenavond 07 Ballast Nedam, Nieuwegein Meer informatie over de conferentie kan worden gevonden op: 17 e EYGEC te Zagreb In 2006 werd de 17 e European Young Geotechnical Engineers Conference (EYGEC) georganiseerd in de stad Zagreb, Kroatië. Hieraan namen 30 verschillende Europese landen deel. Door de afdeling voor Geotechniek van KIVI NIRIA waren Micheline Hounjet van GeoDelft en Marc Everaars van Fugro Engineers uitgenodigd om Nederland te vertegenwoordigen en om kennis te maken met de gang van zaken tijdens een congres. Het congres vond plaats in de faculteit Civiele Techniek van de Universiteit van Zagreb. Er was een goede mix van deelnemers: veel promovendi, maar ook afstudeerders en adviseurs. Daarmee waren ook de presentaties afwisselend wetenschappelijk en praktisch. Zo was het onderwerp hellingstabiliteit erg populair en werden er ook presentaties gegeven over eindige elementen modellen en spectaculaire fenomenen als quick clays en liquefactie. Het congres werd afgesloten met een excursie naar een groot wegenbouwproject door bergachtig gebied. We hebben enkele tunneltjes en pilaarbruggen bekeken. In Kroatië wordt veel gewerkt met gewapende taluds van gestapelde schanskorven. Het resultaat zag er netjes uit. Micheline Hounjet (m.w.a.hounjet@geodelft.nl) Marc Everaars kivi niria 16

17 KIVI NIRIA is dé Nederlandse beroepsvereniging van en voor ingenieurs, opgeleid aan universiteiten en hogescholen, en vormt een hoogwaardig technisch kennis- en kennissennetwerk. Hiermee maakt KIVI NIRIA, het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs, het belang van techniek zichtbaar in onze samenleving en ondersteunt ingenieurs bij het uitoefenen van hun belangrijke taak. Ingenieurs staan aan de basis van innovatie, doordat zij hun technische kennis weten toe te passen ten behoeve van ontwikkeling in de maatschappij. Waarom een Afdeling Geotechniek? Geotechniek volgens Van Dale: de toegepaste wetenschap, die zich bezighoudt met het gedrag van grond en rots, ten behoeve van het ontwerpen en uitvoeren van grond- en kunstwerken. Dit klinkt erg abstract, maar in de praktijk zijn er maar weinig ingenieurs die niet met geotechniek te maken krijgen. Denk maar eens aan de fundering van een weg of gebouw, het aanbrengen van waterdichte schermen bij een bodemsanering of het verplaatsen van grond bij het baggeren of boren van een tunnel. Daarom dus een Afdeling Geotechniek. Aanmelden of meer informatie over KIVI NIRIA Geotechniek? Meer informatie over de Afdeling Geotechniek kunt u vinden op of bij Marty Herrmann, KIVI NIRIA Kamer TU Eindhoven, tel. (040) (ma t/m vrij u), kiviniria@tue.nl. Meer informatie over KIVI NIRIA: Netwerk en Communicatie De Afdeling Geotechniek vormt een netwerk van mensen werkzaam op het vakgebied, mensen die het vak studeren en andere geïnteresseerden. Dit netwerk strekt zich uit over de grenzen van ons land en uit zich in nauwe samenwerking met soortgelijke verenigingen binnen Europa. Jaarlijks organiseert de afdeling tal van activiteiten, waarvan een aantal op Europees niveau in samenwerking met anderen. KIVI NIRIA Geotechniek is tevens founding partner van Geonet, het onafhankelijk platform voor interactief geotechnisch Nederland ( Alle leden van KIVI NIRIA Geotechniek kunnen zich gratis abonneren op het vakblad Geotechniek. Geotechniek is een informatief/promotioneel onafhankelijk vakblad dat beoogt kennis en ervaring uit te wisselen, inzicht te bevorderen en belangstelling voor het gehele geotechnisch vakgebied te kweken. Het vakblad verschijnt vier maal per jaar (excl. specials). Activiteiten De Afdeling Geotechiek geeft steun aan wetenschappelijk onderzoek en helpt mee aan de ontwikkeling van diverse cursussen op het vakgebied. Daarnaast organiseert de afdeling de Funderingsdag en de Geotechniekdag en vele excursies, lezingen en symposia. Ook voor jonge leden is de afdeling actief. Zo levert zij een bijdrage aan de Young Geotechnical Engineers Conference en er is een speciale afstudeerdersmiddag. 17

18 Deze rubriek besteedt aandacht aan de nationale en internationale normontwikkeling. In deze bijdrage wordt een aantal veranderingen in de recent uitgekomen tweede druk van NEN 6740 toegelicht, namelijk de aanpassingen in het gedeelte van hoofdstuk 8 dat over het grondonderzoek van het bouwterrein handelt. Deze rubriek verschijnt onder verantwoordelijkheid van de redactie van Geotechniek en komt tot stand met medewerking van de leden van de normcommissies. Inleiding Het geotechnisch onderzoek moet adequate en betrouwbare gegevens van de grond en de grondwatercondities verschaffen die nodig zijn voor de toetsing van de veiligheid en de bruikbaarheid van de constructie. Het type en de uitgebreidheid van het onderzoek moet zijn bepaald op grond van de geotechnische categorie van de constructie. In is voor de bepaling van het benodigde geotechnisch onderzoek onderscheid gemaakt tussen de volgende fasen van een project: vooronderzoek onderzoek ten behoeve van het ontwerp controleonderzoek Grondonderzoek in het bouwterrein In wordt ingegaan op het grondonderzoek in het bouwterrein voor de geotechnische categorieën 2 en 3, de in de praktijk meest voorkomende categorieën. Dit gedeelte is in de tweede druk van NEN 6740 uitgebreid. In de eerste druk was er vooral aandacht voor het benodigde onderzoek voor paalfunderingen. In de tweede druk zijn aparte paragrafen opgenomen voor: grondwerken en grondkerende constructies funderingen op staal funderingen op palen Grondwerken en grondkerende constructies De afstand tussen de punten van onderzoek mag volgens bij grondwerken en grondkerende constructies in normale gevallen ten hoogste 100 m zijn en in nader omschreven gevallen ten hoogste 50 m. Over de vereiste diepte van het grondonderzoek is het volgende in de tweede druk van NEN 6740 opgenomen: bij grondwerken tot de onderkant van de voor het project relevante slappe lagen. Als bij het grondwerk damwanden worden toegepast, moet het onderzoek in het terrein zijn uitgevoerd tot ten minste de onderkant van de te plaatsen damwanden. normen en waarden Funderingen op staal In zijn voor funderingen op staal de eisen die aan het grondonderzoek zijn gesteld, veranderd. In de eerste druk stond dat de diepte van terreinproeven of boringen tot 1 à 3 maal de breedte van het funderingselement onder het funderingsniveau moet reiken. In de tweede druk is de tekst aangescherpt. Terreinproeven en boringen moeten ten minste tot een diepte onder het aanlegniveau van de fundering reiken van driemaal de funderingsbreedte, waarbij 25 m als maximum mag worden aangehouden. Als zich onder het aanlegniveau van de fundering samendrukbare grondlagen bevinden, dan mag de afstand tussen de punten van onderzoek ten hoogste 25 m bedragen. Funderingen op palen Op grond van een beoordeling van alle beschikbare gegevens moet zijn verzekerd dat het grondonderzoek de informatie over bodemopbouw en grondeigenschappen heeft opgeleverd die nodig is voor de bepaling van de draagkracht en de vervormingen. Deze zinsnede in geldt voor alle geotechnische constructies. In van de eerste druk van NEN 6740 staat dat het onderzoek uit ten minste 2 sonderingen moet hebben bestaan, waarbij de gemiddelde afstand tussen de sonderingen ten hoogste 25 m is, en er per sondering een oppervlakte van ten hoogste m 2 mag worden bestreken. En hoewel in van diezelfde eerste druk staat dat de afstand tussen de punten van onderzoek moet zijn bepaald op grond van de geologie van het gebied, de grondgesteldheid, de afmeting van de bouwplaats en de aard van de geotechnische constructie, vond met name de gemeente Almere dat het artikel met de afstand tussen de sonderingen moest worden aangescherpt, omdat de grondgesteldheid in die gemeente over erg korte afstand sterk kan variëren. In de tweede druk van NEN 6740 is om die reden een wijziging doorgevoerd, waarbij er van uit is gegaan dat de genoemde 25 m over het algemeen goed voldoet en er derhalve geen behoefte is om voor elk ontwerp met een fundering op palen de aan te houden afstand tussen de punten van onderzoek te verkleinen. Na discussie binnen de normcommissie is hierover het volgende in de tweede druk van NEN 6740 opgenomen. Als het grondonderzoek bestaat uit terreinproeven gelden de volgende voorwaarden: a) Voor de gemiddelde onderlinge afstand van de onderzoekspunten, a gem : als ΔF r;max 0,3 F r;max;gem, dan is a gem 25 m en wordt per terreinproef een oppervlakte bestreken van ten hoogste 25 m 25 m; als ΔF r;max 0,4 F r;max;gem, dan is a gem 20 m en wordt per terreinproef een oppervlakte bestreken van ten hoogste 20 m 20 m; als ΔF r;max 0,5 F r;max;gem, dan is a gem 15 m en wordt per terreinproef een oppervlakte bestreken van ten hoogste 15 m 15 m. waarbij: F r;max;gem de gemiddelde waarde van de maximum draagkracht van de paal of palen onder het bouwwerk of deel van het bouwwerk is, voor eenzelfde paalpuntniveau; ΔF r;max het verschil tussen de hoogste en de laagste waarde van de maximum draagkracht van de paal of palen onder het bouwwerk of deel van het bouwwerk is, voor eenzelfde paalpuntniveau. b) De oppervlakte van de bouwplaats waarbinnen de funderingselementen zijn geprojecteerd, moet volledig zijn afgedekt door de onder a) aangegeven gebieden met de plaatsen van de terreinproeven als middelpunt. c) Er moeten terreinproeven zijn uitgevoerd op de omtrek van de bouwplaats waarbinnen funderingselementen zijn geprojecteerd. Bij rechthoekige bouwwerken met zijden met een lengte groter of gelijk aan a gem moet ten minste één terreinproef nabij elke hoek zijn uitgevoerd. Bij rechthoekige bouwwerken waarvan de breedte van het grondoppervlak kleiner is dan a gem, mogen de terreinproeven nabij de hoeken zijn vervangen door 1 terreinproef halverwege elke korte zijde. Punt a) in het kader geeft aan dat in de ontwerpfase van een fundering op palen moet worden gecontroleerd of er voldoende grondonderzoek is uitgevoerd. Blijkt de variatie in de berekende draagkracht van de paal of palen groot te zijn, dan moet de afstand tussen de punten van onderzoek worden verkleind. Dit lijkt wellicht 18

19 wat onpraktisch, omdat dan in de ontwerpfase extra grondonderzoek moet worden uitgevoerd. Toch denkt de normcommissie dat het in de praktijk wel mee zal vallen: er ontstaat per gemeente of gebied na verloop van tijd wel ervaring welke afstand tussen de punten van onderzoek moet worden aangehouden en als in de ontwerpfase blijkt dat niet aan de genoemde voorwaarden wordt voldaan, dan is er alle reden om aanvullend grondonderzoek uit te voeren. Punt b) in het kader kan ten opzichte van de eisen in de eerste druk van NEN 6740 leiden tot meer grondonderzoek. Ook daarvan denkt de normcommissie dat dit in de praktijk wel mee zal vallen. De meeste geotechnische adviseurs omsluiten sowieso bij de planning van het grondonderzoek de bouwplaats en in dat geval leidt deze voorwaarde niet tot meer grondonderzoek. Dat de normcommissie dit punt b) heeft toegevoegd, komt eveneens voort uit de gedachtegang dat de grondgesteldheid over korte afstand kan variëren: bij het omsluiten van de bouwplaats is de kans groter dat die mogelijk sterke variatie tijdig wordt opgemerkt. Tenslotte is punt c) in het kader in de tweede druk van NEN 6740 opgenomen om verschillen in interpretatie van de omvang van het onderzoek te vermijden. De normcommissie is zich er van bewust dat normen de minimum eisen voorschrijven en hoopt met punt c) te voorkomen dat de creativiteit van de ontwerpers wordt gebruikt om onvoldoende grondonderzoek uit te voeren. de benodigde lengte van de palen moet mede worden vastgesteld op grond van aanvullende terreinproeven; de zone met de langere palen moet worden uitgebreid tot aan de locaties van de terreinproeven die kortere palen mogelijk maken. Achtergrond Een belangrijke reden om de paragraaf over funderingen op palen zoveel uitgebreider te maken dan de 6-regelige paragraaf over funderingen op staal, was dat de bouwwereld tegenwoordig op grote schaal voor funderingen op palen kiest, ook in gebieden waar traditioneel op staal werd gefundeerd. En daarbij past men vooral avegaarpalen toe waar bij de fabricage geen informatie, over bijvoorbeeld de stuit, wordt verkregen. Tijdens de uitvoering wordt dus nauwelijks aanvullende informatie verkregen over de hoedanigheid van de grondlaag op de diepte waar de paalpunt terecht is gekomen. Bij funderingen op staal is die informatie er wel. De gesteldheid van de grond op aanlegniveau is immers zichtbaar. Bij twijfel kunnen dan ook vrij gemakkelijk aanvullende onderzoekingen worden uitgevoerd. Natuurlijk lijkt wat betuttelend en wat erg precies. Dat kan ook niet anders, omdat normen dat nu eenmaal vereisen. Maar het is duidelijk dat het toch voornamelijk om de strekking van het betreffende artikel gaat. Als er niet voldoende grondonderzoek van het bouwterrein is gedaan, zijn de risico s bij een fundering op palen groter dan bij een fundering op staal. In gevallen waarbij er in de ontwerpfase a-priori geen keuze is gemaakt met betrekking tot de funderingswijze, is het bijna vanzelfsprekend dat van toepassing zal zijn voor de vaststelling van het benodigde onderzoek. Wordt dan toch voor een fundering op staal gekozen dan is vanzelfsprekend van toepassing, zodat misschien aanvullend boringen met ongeroerde grondmonsters en laboratoriumonderzoek vereist zijn. Referentie G. Ploeg: De wisselende bodemgesteldheid in Almere. Cement 3, 2006, blz. 68 t/m 71 In figuur 1 zijn op basis van de in het kader vermelde punten enkele voorbeelden van de mogelijke situering van de terreinproeven geschetst in het geval dat ΔF r;max 0,5 F r;max;gem en a gem 15 m. In de tweede druk van NEN 6740 wordt dus veel aandacht geschonken aan de mogelijkheid van lokale variaties in de ondergrond, zoals bijvoorbeeld de aanwezigheid van een geulopvulling. In is daarom tevens vermeld hoe moet worden omgegaan met een bouwterrein dat op grond van de resultaten van terreinproeven is verdeeld in gebieden die onderling een verschil in diepteligging van de bovenkant van de draagkrachtige laag vertonen en waardoor er verschillen in paallengtes moeten worden toegepast. In dat geval moeten de volgende maatregelen worden genomen: \ Figuur 1 Voorbeelden van mogelijke situaties van terreinproeven in het geval dat ΔF r;max 0,5 F r;max;gem en a gem 15 m normen en waarden 19

20 Deze rubriek bevat vragen en antwoorden ontleend aan de examens CGF1, de (vervolg-) cursus Grondmechanica en Funderingstechniek, georganiseerd door Elsevier Opleidingen in samenwerking met de Afdeling voor Geotechniek van KIVI NIRIA. De rubriek beoogt inzicht te verschaffen in de wijze van oplossen van enigszins vereenvoudigde, maar daarmee nog niet eenvoudige, theoretische en praktische problemen op het vakgebied. De rubriek verschijnt met medewerking van Elsevier Opleidingen en de betrokken docenten, onder verantwoordelijkheid van de redactie van Geotechniek. Project Voor de aanleg van rijksweg A73 in Noord Limburg wordt een wildviaduct gebouwd. Het landhoofd is een L-muur gefundeerd op staal. Achter de muur wordt aangevuld met grond van elders in het kader van werk-met-werkmaken. De ondergrond bestaat uit stijve zandige leem. De terreinbelasting is 5 kn/m 2. Voor het ontwerp moet gerekend worden met een waterstand achter de muur van NAP +24,0 m gedurende enkele weken, zie figuur 1. Óp de voetplaat wordt aangevuld met ZAND (γ d = 18 kn/m 3, γ nat = 19 kn/m 3, ϕ d = 27 o, c d = 0 kpa); op 1 m achter de lijn a-a wordt aanvulgrond gebruikt van allerhande soort: γ d = 17 kn/m 3, γ nat = 18 kn/m 3, ϕ d = 25 o, c d = 0 kpa. De aangegeven parameters zijn rekenwaarden. \ Figuur 1 Landhoofd van het wildviaduct NB: In bovenstaande figuur betekent γ = 18 / 19 kn/m 3 dat γ droog = 18 kn/m 3 en γ nat = 19 kn/m 3. Volumegewicht beton γ = 25 kn/m 3 Het oorspronkelijke maaiveld is NAP +21,0 m De rekenwaarde van de belasting uit het dek op de L-muur bedraagt F s;d = 850 kn/m 1 wand.? Vraag 1: Teken het waterdrukverloop onder de voetplaat langs de horizontaal op NAP +21,0 m indien wordt verondersteld dat vóór de muur de grondwaterstand NAP +22,0 m bedraagt en áchter de muur NAP +24,0 m. = Antwoord 1: Onder de muur ontstaat een verlopende waterdruk: 10 kn/m 2 aan de voorkant van de muur tot 30 kn/m 2 (= NAP +24,0 m NAP +21,0 m) aan de achterkant, zie figuur 2. Er is geen reden te veronderstellen dat door het hogere grondge- \ Figuur 2 Waterdruk onder de voetplaat vraag en antwoord 20