De groene olympiades van Heerenveen onderweg naar een circulaire economie

Transcriptie

1 De groene olympiades van Heerenveen onderweg naar een circulaire economie meedoen is belangrijker dan winnen 1 De setting: een braakliggend terrein van 140 ha. Oorspronkelijk bestemd als bedrijventerrein, maar vanwege de economische situatie is ruimte ontstaan voor andere kansrijke concepten. Gemeente en provincie zoeken nu een duurzame invulling, zoals een energielandschap. Een pittige uitdaging, gezien de vele belangen, mogelijkheden én onzekerheden; want hoe pak je straks de kansen waarvan je nu nog niet weet hoe ze eruit zullen zien en of ze überhaupt voorbij zullen komen? Hoe benader je zo n casus, hoe zet je dat in een goed proces en hoe kom je tot goede en gedragen keuzes?

2 COLOFON 2 Juni 2012 Opdrachtgever - Gemeente Heerenveen - Provinsje Fryslân Kerngroep - mw. J. van Dijk (gemeente Heerenveen) - mw. M. Postma (gemeente Heerenveen) - mw. B. de Vries (gemeente Heerenveen) - B.B. Leest (provincie Fryslân) - G. Venema (provincie Fryslân) - C.H. Hemminga (Grien Aengwirden) - Q.G. Adema (Grien Aengwirden) - KS. Spoelstra (Grien Aengwirden) - T.A.M. van Bruggen (AgentschapNL) Territoria - mw. K. Peeters Ekwadraat - F. Linnemans Oranjewoud - H. Otten - J. Apperloo

3 INHOUD Kort en bondig Opdracht Inzichten vanuit het atelier Schetsen van de toekomst Groeimodel Thema s Kernwaarden en ontwikkelprincipes Faciliteren Bouwstenen Mogelijke eerste bouwstenen Vergisting Wind Grasraffinage Bijdrage KNO Vervolgstappen Eerste reacties Bijlagen 1 Kansen vanuit eigen identiteit Ideeën en concepten vanuit het atelier Kansrijkheidstabellen

4 Naar een circulaire economie De samenleving gaat een volgende fase in. Wij zijn aangelopen tegen de fysieke grenzen van onze planeet. We leven in een tijd van overshoot ; de mens gebruikt nu al meer dan de aarde leveren kan. De versterking van de ecologische draagkracht van onze planeet kan voor een belangrijk deel plaatsvinden door onze huidige lineaire economie om te vormen tot een circulaire economie. Oftewel: door grondstoffen die afkomstig zijn uit eindige bronnen terug te brengen in de kringloop volgens reduce, recycle, replace principles. De natuur zelf waarin alles wat afsterft weer afvalloos wordt gebruikt als grondstof voor nieuw leven dient hierbij als lichtend voorbeeld. Herman Wijffels. Bron: 4

5 KORT & BONDIG Het eerste hoofdstuk biedt een samenvatting in de vorm van de conclusies en de aanbevelingen. 5 Binnen enkele jaren o 7% minder aardgasbehoefte o 16% van de elektriciteit zelf genereren o 11% CO2-reductie

6 Bovenste sheet is van Robbert Jan Piet. Onderste sheet is van Jan Huijgen van de Eemlandhoeve. Beide waren spreker tijdens het atelier van 15 maart

7 SAMENVATTING Ambitie - Urgentie - Onderzoeksvragen Dit inventariserende onderzoek komt voort uit een ambitie én een urgentie. Gemeente en provincie hebben de ambitie om te komen tot een groene economie met een forse CO2-reductie. Men overweegt een energielandschap en zoekt daarvoor kansrijke concepten. Gemeente en provincie voelen de urgentie om de 140 ha Klaverblad Noordoost (KNO) tot ontwikkeling te brengen. Men zoekt naar de meest optimale invulling voor dit gebied. Dat kan een bijdrage zijn aan een energielandschap maar mogelijk zijn er andere kansrijke economische invullingen denkbaar. Centrale onderzoeksvragen waren dan ook: 1. Wat zijn kansrijke concepten voor een energielandschap? 2. In hoeverre moet/kan KNO daarbij economisch worden benut? 3. Welke andere kansrijke economische invullingen van KNO zijn mogelijk? Conclusies & Aanbevelingen Er werd een veelheid aan ideeën en concepten verzameld tijdens het onderzoek. Daarin zijn 5 hoofdgroepen te herkennen: 1. concepten voor een energielandschap 2. concepten voor een biobase economy 3. concepten om cradle to cradle vorm te geven 4. concepten voor een (be)leefbaar landschap 5. concepten voor glocalisering. 7 Er blijkt niet één enkelvoudig concept zodanig kansrijk dat het én de ambitie (groene economie) én de urgentie (invulling KNO) volledig kan bedienen. Evenmin kwamen er voor KNO andere-danenergieconcepten in beeld die op zichzelf voldoende kansrijk zijn om in de urgentie te voorzien. Echter, een slimme mix van meerdere ideeën en concepten, puttend uit de 5 hoofdlijnen, goed getimed ingezet, elkaar opvolgend in de tijd en dus flexibel van aard, met een tijdshorizon tot na 2040 biedt wel kansrijke mogelijkheden! Daarbij is het wel nodig een breder perspectief te hanteren om recht te doen aan de 5 hoofdlijnen. Gemene deler van die hoofdlijnen is het bijdragen aan een duurzame samenleving. Dat is waar het om te doen is. Kenmerk van een duurzame samenleving is volhoudbaarheid. Dat vereist denken en handelen in kringlopen, in cirkels; dat vereist een circulaire economie waarin we produceren en consumeren langs duurzame kringlopen. Daar kan iedere ondernemer en iedere consument aan bijdragen. Dat zou dus het bredere perspectief moeten zijn.

8 Groeimodel naar duurzame kringlopen in een circulaire economie 5 strategische thema's bouwsteen Kernwaarden Ontwikkelprincipes bouwsteen Faciliteiten bouwsteen bouwsteen 8 bouwsteen bouwsteen bouwsteen bouwsteen Momenten waarop nieuwe kansrijke bouwstenen (concepten) worden toegevoegd

9 Dan liggen er kansen om al binnen enkele jaren - 7% van de aardgasbehoefte van Heerenveen te vervangen door biogas; - 16% van de elektriciteitsbehoefte van Heerenveen te genereren; - 11% CO2-reductie te bewerkstelligen op de uitstoot van Heerenveen; en dat is nog maar het begin! (percentages t.o.v. gegevens 2008/2009) Hoe dit te bereiken? - Door slimme koppeling van bestaande bedrijven en energiestromen in de regio kan KNO bijdragen aan duurzaam gesloten kringlopen. - Door gebruik te maken van de goede bereikbaarheid van het gebied. - Door een uniciteit van KNO (zoekgebied windenergie) optimaal te benutten. - Door te werken vanuit een groeimodel richting een inspirerend streefbeeld (circulaire economie, duurzame kringlopen). - Door in dat groeimodel te beginnen met bouwstenen die (reeds hebben) laten zien dat investeren rendabel kan zijn. - Door als overheid regie te houden op deze en de vervolgstappen. - Door met enige regelmaat de inzichten en adviezen van ervaren entrepreneurs te benutten in de politiek-bestuurlijke afwegingen. - Door in coöperatieve vormen partnerschap te zoeken bij/met het lokale bedrijfsleven. - Door een open houding van de overheden die vertrouwen in de samenleving laat zien. - Door passie, visie en lef te tonen. Welke acties zijn er nu dan nodig? - Kies voor een breder perspectief dan een energielandschap. Kies als streefbeeld de (regionale) circulaire economie, het (regionaal) realiseren van duurzame kringlopen. - Kies 5 strategische thema s als hoofdroutes richting het streefbeeld: o Biobased economy o Energielandschap o Cradle to cradle o (Be)leefbaar landschap o Glocalisering - Hanteer een groeimodel met daarin telkens een mix van concepten als (tijdelijke) bouwstenen. Gaandeweg wordt zo naar het streefbeeld toegewerkt. - Formuleer enkele heldere principes waarlangs de ontwikkelingen gestalte moeten krijgen. Een toetsingskader van aansprekende kernwaarden staat daarin centraal. - Faciliteer als overheid het groeiproces met beleid, kennis, geld en regelgeving. - Anno 2012 blijken o windenergie, o biovergisting voor transport o en grasraffinage kansrijke concepten om als eerste bouwstenen te fungeren. - Zet daarom een marktconsultatie op voor deze bouwstenen en formuleer in nauwe samenspraak met marktpartijen kansrijke businesscases. 9 Wat betekent dit voor de gronden van Klaverblad Noordoost (KNO)? - Een energielandschap, het realiseren van duurzame kringlopen beperkt zich niet tot KNO maar zou breder opgezet kunnen (moeten) worden; heel Heerenveen (en omstreken).

10 - Om als overheden regie te behouden en KNO als instrument in te kunnen zetten is eigendom van de gronden wenselijk. - Voor de teelt van voldoende biomassa zal het gehele grondgebied van KNO vooralsnog nodig blijken. - Ga echter uit van tijdelijkheid en flexibiliteit in grondgebruik en laat daarmee ruimte voor toekomstige initiatieven (nieuwe bouwstenen). - Het groeimodel richting circulaire economie zal opvolgende bouwstenen kennen. Dat betekent daarmee ook een veranderend landschap; meerdere landschappen op KNO tussen nu en Het groeimodel zal dus ook leiden tot een groeiend landschap op KNO. 10

11 OPDRACHT Dit hoofdstuk beschrijft de aanleiding voor en de opzet van het onderzoek. 11

12 TRANSITIE HEERENVEEN van snel accelererende benzinemotor naar duurzaam schone motor voor de groene economie Heerenveen heeft de laatste 20 jaar een stevige impuls gegeven aan de economie van Noord Nederland. De aanwezige hoge dynamiek, het slim benutten van de geografische positie, de snelle groei van wonen en werken, de totstandkoming van Sportstad, de positieve invloed van Thialf en SC Heerenveen maakten Heerenveen tot een sterk merk met een positief imago. Zo sterk dat diverse buitenstaanders Heerenveen inschatten als een plus stad. De cultuur in en rond Heerenveen is niet veranderd, de (economische) omgeving echter wel. Heerenveen staat dan ook voor de uitdaging om de economische motor op toeren houden om die motor om te bouwen tot een duurzaam schone motor om samen met Leeuwarden, Drachten, Sneek te fungeren als pijlers van de Friese economie om boven-heerenveense belangen te dienen (Thialf, Sportstad, spoorlijn, werkgelegenheid, verkeersstructuur) om financieel solide te blijven Dit alles vraagt (op punten forse) inspanningen. Mede daarom hebben Provinsje Fryslân en gemeente Heerenveen een Strategische Samenwerkingsagenda geformuleerd om gezamenlijk deze transitie vorm te geven. 12 AMBITIE & URGENTIE Ambitie: Groene economie Provincie en gemeenten hebben ambities met betrekking tot groene energie en CO 2 reductie. Er lijken kansen om een energielandschap (E-landschap) te ontwikkelen, fysiek langs het klaverblad Heerenveen als ook in en rond Heerenveen, waarbij duurzame werkgelegenheid vanuit groene economie gestalte krijgt. Urgentie: Klaverblad Noordoost Eén van de opgaven in de huidige economische situatie betreft het vinden van nieuwe (tijdelijke) invullingen voor reeds verworven gronden. Voor Heerenveen gaat het dan met name om 140 ha bij Klaverblad NoordOost (KNO). De ambitie en urgentie leidden tot de volgende onderzoeksvragen: 1. Wat zijn kansrijke concepten voor een energielandschap? 2. In hoeverre moet/kan KNO daarbij economisch worden benut? 3. Welke andere kansrijke economische invullingen van KNO zijn mogelijk?

13 ONDERZOEKSOPZET Om antwoord te geven op deze vragen werd door gemeente en provincie een grofmazig onderzoek gevraagd. Dat onderzoek is uitgevoerd in de periode november 2011 tot mei Kerngroep Het onderzoeksproces is doorlopen onder begeleiding van een zogenaamde kerngroep bestaande uit 3 vertegenwoordigers namens de gemeente, 2 namens de provincie, 3 namens de omliggende dorpen en 1 namens AgentschapNL. Door het instellen van deze kerngroep werd de inbreng vanuit de direct omwonenden gewaarborgd evenals de inbreng van de expertise zoals die aanwezig is bij de gemeente, de provincie en het Rijksagentschap. De opdracht voor Oranjewoud, Ekwadraat en Territoria Een eerste inventariserend onderzoek Doel: inventariseren van kansrijke concepten voor een energielandschap in relatie tot de ruimtelijk-functionele mogelijkheden Onderzoek moet antwoord geven op twee vragen: o Op welke wijze daarbij de gronden KNO economisch benutten? o Welke andere kansrijke economische invullingen van KNO zijn mogelijk? Nadere voorwaarden m.b.t. het onderzoek Vooralsnog uitgaan van een breed concept Nieuwe economie verbinden met duurzame energie en uniciteit Heerenveen Daarmee tevens bijdrage leveren aan de missie van Heerenveen om toekomstbestendige en duurzame werkgelegenheidsontwikkeling te realiseren Benut wat er al is Gebruik gebiedskenmerken om locatie en vorm te ontwerpen Grofmazig zodat ruimte voor (politiek-bestuurlijke) bijsturing Windenergie maakt deel uit van de verkenning Aansluiten bij sterke punten Heerenveen Kruisbestuiving met andere regionale initiatieven Rekening houden met mogelijk spoortraject Rol en inbreng bedrijven aangeven 13 Breed en abstract rondkijken De wens om te komen tot een E-landschap (of andere invulling van KNO) is feitelijk nog één grote zoektocht. Het is een traject waarvan noch de uitkomst noch het verloop op dit moment duidelijk is. Wat zullen in de toekomst de juiste energieconcepten zijn? Wat is dus op dit moment kansrijk in het licht van die toekomst? Onzekerheid dus. Feitelijk staan we nog aan het begin. Zaken m.b.t. energie en innovatie die nu kansrijk lijken, zijn mogelijk over enkele jaren passé of blijken toch een wed op het verkeerde paard. Het onderzoek moest daarom breed en abstract worden ingestoken.

14 Kernwaarden Er is dus bewust gekozen voor een ruimte blik. Elk idee, iedere suggestie mocht voorbij komen. Er golden daarom slechts enkele globaal geformuleerde kaders. Deze zijn binnen de kerngroep verwoord tot de volgende kernwaarden: 1. Ontwikkelingen hebben een integraal karakter 2. Ontwikkelingen dragen aanzienlijk bij in de CO2 reductie 3. Ontwikkelingen kunnen rekenen op maatschappelijke acceptatie 4. Ontwikkelingen hebben een economische meerwaarde 5. Ontwikkelingen leveren een tastbare bijdrage aan het duurzame werkgelegenheid, innovatie en vergroening van de economie 3. Maatschappelijke acceptatie & draagvlak 5. Duurzame werkgelegenheid Vergroening economie Innovatie people 1. Integrale benadering van het gebied Kwalitatieve meerwaarde 14 profit planet 4. Financieel economische meerwaarde tov nulscenario(terugzetten naar agrarische functie) 2. Aanzienlijke CO2- reductie (> 5% tov1990) De kernwaarden zijn gebaseerd op de bekende pijlers van een duurzame samenleving: people, planet, profit en vertaald naar de ambitie en urgentie zoals die voor Heerenveen aan de orde is. De kernwaarden zijn enerzijds bedoeld als stimulans voor investeerders: Dit willen wij! Wat kunt u

15 daaraan bijdragen? Tegelijkertijd vormen ze ook een toetsingskader waar de ontwikkelingen aan zullen moeten voldoen. Analyses De eerste kernwaarde vraagt een integrale benadering. Om daar nadere invulling aan te geven werden twee analyses uitgevoerd; een ruimtelijke en een beleidsmatige. Beide zijn als losse bijlagen beschikbaar. Atelierdag In het oog springend onderdeel van het onderzoek was de Atelierdag op 15 maart 2012 waar ruim 40 aanwezigen vanuit bedrijfsleven en expert-organisaties een groot aantal ideeën en mogelijke concepten produceerden. De atelier-opbrengst vormde samen met (beleids)documenten, dorpsvisies, ruimtelijke analyse, kennis en ervaringen van elders en bestuurlijke overwegingen de input voor de antwoorden op de onderzoeksvragen. Ideeën-atelier 15 maart 2012 Met name deze dag was bedoeld om vanuit meerdere invalshoeken zoveel en breed mogelijk ideeën en concepten te verzamelen. Een breed scala aan genodigden was aanwezig vanuit bedrijfsleven, organisaties, kennisinstellingen, bewoners, agrariërs en 'groene bedrijven'; mensen uit de praktijk, met verstand van zaken. Tijdens het atelier kwamen de volgende zaken aan bod: Inzoomen op Heerenveen: schetsen van de casus. Afstand nemen van Heerenveen. Enkele sprekers laten ons rondkijken in de wereld: - Wat leren veranderingen elders ons? - Wat brengt de wereld van morgen voor ruimtelijk-economisch Noord Nederland? - Wat betekent de transitie naar een groene economie voor de rollen en posities van de overheid en andere actoren? Inspirerende beelden om warm te draaien voor de creatieve sessies. Op zoek naar ideeën en concepten in vier creatieve deelsessies: ANDERSDENKENDEN: Zoeken naar innovatieve, unieke invulling voor de gronden langs Klaverblad NoordOost. Wat is er allemaal mogelijk met een dergelijke locatie? 2. ENERGIEKEN: Provincie en gemeente overwegen het realiseren van een Energielandschap op of rondom KNO. Hoe ziet dat er in optimale vorm dan uit? 3. ENTREPRENEURS: Heerenveen is sinds de jaren 90 een economische motor gebleken voor de regio, voor Friesland en voor Noord Nederland. Actuele vraag is wat de Heerenveense bedrijvigheid nodig heeft voor een krachtige toekomst en of het terrein KNO daar een rol in kan/moet spelen. 4. STUDENTIKOZEN: Welke ideeën heeft de toekomst over een duurzame toekomst?

16 16

17 INZICHTEN VANUIT HET ATELIER Het atelier heeft een veelvoud aan inspirerende ideeën opgeleverd maar ook enkele belangrijke inzichten. In dit hoofdstuk worden alleen de essenties beschreven. Nadere informatie vindt u in diverse bijlagen. 17

18 18

19 OPBRENGST VAN HET ATELIER Het atelier was geslaagd en de opbrengst mag zondermeer als gevarieerd en rijk worden betiteld. In de bijlagen is een gecomprimeerd overzicht opgenomen. In het totaal van ideeën en concepten is een 5-tal hoofdlijnen te herkennen: 1. Ideeën en concepten over BIOBASED ECONOMY; over het benutten van wat er al aanwezig is (van lokale grondstof tot halffabrikaat). 2. Ideeën en concepten over ENERGIELANDSCHAP; over het produceren, opslaan, transporteren en afzetten van energie (winnen van energie). 3. Ideeën en concepten over CRADLE TO CRADLE; over het gebruik van restproducten en het hergebruiken van afval (bestaande stromen opwaarderen). 4. Ideeën en concepten over (BE)LEEFBAAR LANDSCHAP; over beleving, recreatie, landschap, cultuurhistorie, natuur ((be)leefbaar landschap). 5. Ideeën en concepten over GLOCALISERING; over zoveel mogelijk lokaal produceren, lokaal afzetten, lokaal benutten (local for local). Kansrijkheid De bedoeling van het atelier was om kansrijke ideeën en concepten te verzamelen voor een energielandschap en/of voor een andere invulling van KNO. De totale opbrengst moest dus op kansrijkheid worden beoordeeld. Om tot een weging te komen werden 5 tabellen opgezet (één voor elke hoofdlijn) waarin alle concepten werden afgezet tegen de kernwaarden en enkele aanvullende criteria. Daarmee ontstond een beeld van de kansrijkheid (in de bijlagen vindt u de tabellen met de scores). Conclusies over de opbrengst 19 a. De scores van elk van de ideeën en concepten maken duidelijk dat er niet één concept zodanig kansrijk is dat het én de ambitie (groene economie) én de urgentie (invulling KNO) volledig kan bedienen. Evenmin kwamen er voor KNO andere-dan-energieconcepten in beeld die op zichzelf voldoende kansrijk zijn om in de urgentie te voorzien. b. De individuele ideeën en concepten zijn ieder voor zich dus onvoldoende kansrijk. Maar een slimme mix van meerdere ideeën en concepten, puttend uit de 5 hoofdlijnen, goed getimed ingezet, elkaar opvolgend in de tijd en dus flexibel van aard, met een tijdshorizon tot na 2040 biedt waarschijnlijk wel kansrijke mogelijkheden! INZICHTEN Breder streefbeeld nodig De 5 hoofdlijnen maken duidelijk dat er een breder perspectief gewenst is dan een energielandschap. Alle concepten in elk van de hoofdlijnen draagt bij aan een duurzame samenleving. Dat is waar het uiteindelijk om te doen is. Kenmerk van een duurzame samenleving is volhoudbaarheid. Dat vereist denken en handelen in kringlopen, in cirkels; het vereist een circulaire economie waarin we

20 produceren en consumeren langs duurzame kringlopen. Daar kan iedere ondernemer en iedere consument aan bijdragen. Het streefbeeld wordt daarom geformuleerd als het realiseren van duurzame kringlopen in de regio Heerenveen. Een energielandschap draagt daar zeker aan bij maar is tegelijkertijd slechts een onderdeel van dit bredere streefbeeld. Denken vanuit een groeimodel Het onderzoeksproces maakte ook duidelijk dat dit streefbeeld niet ineens kan worden bereikt. Er is daarom een groeimodel nodig waarbinnen een kansrijke mix van strategische en tactische concepten ons gaandeweg naar het streefbeeld brengt; naar het sluiten van de kringlopen van Heerenveen! Deze beide inzichten (1. breder streefbeeld en 2. groeimodel) worden in de volgende hoofdstukken uitgewerkt. Eerst wordt het streefbeeld geschetst en vervolgens wordt het groeimodel nader toegelicht. 20

21 SCHETSEN VAN DE TOEKOMST Hoe het streefbeeld van gesloten kringlopen en een circulaire economie er uit zou kunnen zien. Hierna vindt u 3 schetsen van een mogelijk toekomstig beeld van het gebied KNO. Nadrukkelijk merken wij op dat de jaartallen fictief zijn. Dat geldt ook voor de elementen die op de schetsen zichtbaar zijn. Het gaat puur om een indruk van hoe het gebied zich zou kunnen ontwikkelen. 21

22 22

23 STREEFBEELD Wij geloven dat het mogelijk is om regionaal duurzame kringlopen te realiseren. We zijn niet alleen overtuigd dat het kan, we willen het ook laten zien, bewijzen. Daarmee maken we van Heerenveen een unieke locatie, een plek waar dorp, stad en industrie bijeenkomen in een energie(k) (be)leefbaar landschap, een plek waar de dynamiek van innovatieve duurzaamheid voelbaar is, een plek die continu voortbouwt op de aanwezige sterkten en de ontwikkelde groene bouwstenen; onderweg naar het streefbeeld, de circulaire economie van Heerenveen. 23 Een kringloop is gesloten wanneer grond- en hulpstoffen uit de stad en het gebied steeds worden hergebruikt en/of binnen het gebied worden verwerkt. Doelstelling voor Heerenveen is zelfvoorzienend zijn in energie en grondstoffen kunnen leveren aan de industrie. Dit betekent dat het voedsel, grondstoffen en de brandstoffen die de bewoners nodig hebben, in de regio worden gekweekt en opgewekt. Dat scheelt transport, dat vergt minder fossiele brandstof en minder uitstoot van CO2. Het betekent ook dat vuil water binnen het grondgebied wordt gezuiverd, dat restproducten uit het gebied niet worden afgevoerd of verbrand, maar worden verwerkt tot nuttige halffabrikaten. Dit levert lokaal duurzame werkgelegenheid op en minder afhankelijkheid. Met het KNO gebied kan een eerste stap worden gezet richting gesloten kringlopen in de regio Heerenveen.

24 Bron: 24

25 Mogelijke KRINGLOPEN 25

26 Bijna 10 jaar geleden zijn er windturbines op het KNO terrein ontwikkeld. Intussen zien de bewoners van de gemeente de meerwaarde: door de molens wordt een substantieel deel van hun energieverbruik duurzaam opgewekt en wordt er geïnvesteerd in de infrastructuur en groenbuffer tussen de stadsrand en het landschap. Op de agrarische gronden worden afwisselend gewassen als olifantsgras, zonnebloemen en lijnzaad gekweekt. Een bijzonder gezicht. In samenwerking met boeren uit de omgeving is recent een nieuwe generatie biovergister ontwikkeld, waar de biomassa van het KNO-gebied, maar ook daarbuiten wordt omgezet tot energie.

27 De Coöperatie-Heerenveen heeft de afgelopen twintig jaar op KNO windenergie en biomassa geëxploiteerd. Met de winsten heeft men op het KNO terrein kunnen investeren in nieuwe energiebronnen en experimenten. De proefopstellingen variëren van algenteelt tot zonne-energie en van bio raffinage tot waterstoffabrieken. Vanaf de A7 is het elk jaar weer een ander spannend aangezicht van de stadsrand. De stad vaart wel bij deze ontwikkelingen. Kennisontwikkeling op het gebied van duurzaamheid heeft zich in de binnenstad van Heerenveen geclusterd en heeft nauwe samenwerkingen met regionale bedrijven, zoals Sportstad Heerenveen, Thialf, Batavus en andere logistieke bedrijven tot stand gebracht. Allen zijn vaste afnemers van lokaal opgewekte energie en enthousiaste partners als het om duurzame vernieuwing gaat. Mede door hun gezamenlijke inzet heeft de stad een bijzonder landmark met energieverbindingen over de A7 gekregen.

28 De stadsentree van Heerenveen is zowel groen als adembenemend. Velden vol duurzaam gekweekte energiebronnen markeren de stadsrand. Naast de snelweg ligt een aantrekkelijke rietzone waar stadswater in wordt gezuiverd. Ook is er een tankstation van de Heerenveense Energie Coöperatie (HEC), waar men uit de lokaal gekweekte biomassa groene brandstoffen verkoopt. Het is niet alleen een prachtig visitekaartje voor de stad, maar ook een startpunt voor excursies naar de productievelden en recreatieve uitjes richting de achterliggende dorpen die idyllisch verscholen liggen achter een groenbuffer. Het tankstation HEC is direct gekoppeld aan het IBF; een innovatief duurzaam bedrijventerrein, vol met duurzame logistieke bedrijven. Een plek en functie die, net zoals de raffinaderij van het HEC, veel werkgelegenheid voor Heerenveen oplevert.

29 GROEIMODEL Het streefbeeld is benoemd; duurzame kringlopen richting een circulaire economie. Maar hoe komen we daar? De route naar het streefbeeld kan nu nog niet worden overzien en dus zeker ook niet vooraf worden gepland en beheerst. Daarvoor is er nog teveel onduidelijk, is er nog teveel onzeker, is er teveel dynamiek. De reis naar de circulaire economie heeft daarom het karakter van een ontdekkingstocht waarbij hetgeen we onderweg tegenkomen als bouwstenen wordt ingezet voor het vervolg van de reis. Een groeimodel dus waarmee we gaandeweg het streefbeeld bereiken. In dit hoofdstuk worden de elementen van het groeimodel nader toegelicht. 29

30 Groeimodel naar duurzame kringlopen in een circulaire economie 5 strategische thema's bouwsteen Kernwaarden Ontwikkelprincipes bouwsteen Faciliteiten bouwsteen bouwsteen bouwsteen bouwsteen bouwsteen bouwsteen Momenten waarop nieuwe kansrijke bouwstenen (concepten) worden toegevoegd 30 STREEFBEELD THEMA S De ambitie (gesloten kringlopen; circulaire economie) De 5 strategische routes: geven richting aan, vormen een leidraad, zijn het kompas op weg naar het streefbeeld. KERNWAARDEN Zowel stimulans als toetsingskader voor ontwikkelingen in het gebied. ONTWIKKEL- PRINCIPES FACILITEREN Stimulerende richtlijnen voor investeerders aanvullend op de kernwaarden (denk aan de Almere Principles). Ondersteunend beleid, opgedane kennis en ervaringen, innovaties, open houding overheden, adviezen van entrepreneurs, verdiende euro s die worden ingezet voor verdere ontwikkeling. BOUWSTENEN De concepten: dit zijn de voertuigen waarmee we ons voortbewegen op weg naar het streefbeeld. In de loop van de tijd komen er nieuwe bouwstenen bij. De opeenstapeling van alle effecten leidt naar het einddoel.

31 GROEIMODEL - THEMA s (strategische routes) De evolutie naar het streefbeeld, naar de gesloten kringlopen verloopt langs 5 strategische concepten. Dit zijn de dragers van het groeimodel. Alles wat er verder aan ideeën, middelen, acties wordt ingezet zal moeten passen binnen één of meer van deze thema s. 1. Van grondstof tot halffabrikaat De waardeketen van grondstoffen (in en rondom Heerenveen, met name agrarische stromen) optimaal benutten, door middel van het maken van voedsel, (fijn)chemicaliën, kleurstoffen, energie, etc. biobased 2. Energieproductie Ketenintegratie met betrekking tot energie (elektriciteit, warmte en transportbrandstof). Het koppelen van bedrijven in een totale energieketen (productie, transport en vraag) en het vaststellen van de ideale energieprofiel. Door de koppelingen lokaal te maken, wordt een slim gemeentelijk energiesysteem ontwikkeld. energielandschap 3. Opwaarderen bestaande stromen Veel stromen worden afgevoerd als afvalstof. Recycling of vernietiging vindt centraal plaats, zowel in Nederland als in de landen rondom Nederland. Deze stromen kunnen ook in de regio worden verwerkt. Door lokaal de stromen op te waarderen ontstaan nieuwe grondstoffen of halffabricaten. De term Afval komt dan te vervallen. Voor de retail of de industrie. cradle to cradle 4. Koppelkansen voor (be)leefbaar landschap (Be)leven in het landschap, (be)leven van het landschap. In de ontwikkeling naar het streefbeeld zullen zich kansen voordoen om deze (be)leefbaarheid te versterken (wonen, sportief, recreatief, landschappelijk). Het optimaal inpassen hiervan is cruciaal omdat dit over de langere termijn ook een kansrijk concept zal blijken (belevingswaarde, vastgoedwaarde, arbeidsproductiviteit) (be)leefbaar Koppelkansen voor glocalisering Kringloopdenken betekent ook minder afhankelijk worden van elders, meer zelfvoorzienend zijn, het lokaal aanwezige benutten voor de lokale samenleving. Dat kan bijvoorbeeld gaan om lokale voedselproductie. local for local Ontdekkingstocht De strategische concepten zijn zo gekozen dat ze langjarig houdbaar zijn en als kompas kunnen dienen tijdens de ontdekkingstocht naar het streefbeeld. Want dat zal het zijn, een ontdekkingstocht. De route naar het streefbeeld kan nu nog niet worden overzien en dus zeker ook niet vooraf worden gepland en beheerst. Daarvoor is er nog teveel onduidelijk, is er nog teveel onzeker, is er teveel dynamiek. Een ontdekkingstocht dus waarbij hetgeen we onderweg tegenkomen als bouwstenen wordt ingezet voor het vervolg van de reis.

32 De Almere Principles De Almere Principles zijn bedoeld als inspirerend richtsnoer voor iedereen die in de komende decennia betrokken is bij het doorontwerpen van Almere tot een duurzame stad. De woorden van de Almere Principles komen tot leven en krijgen betekenis door menselijk handelen, en door hen op elk niveau als beginsel te nemen van ieder ontwerp voor de stad als geheel 1 Koester diversiteit Om de stad te verrijken, erkennen wij diversiteit als een bepalend kenmerk van robuuste ecologische, sociale en economische systemen. Door op ieder terrein diversiteit te waarderen en aan te moedigen, zal Almere gedijen als een stad die rijk is aan variatie. 2 Verbind plaats en context Om de stad te verbinden, zullen wij haar identiteit verankeren en versterken. De stad zal vanuit eigen kracht en tot wederzijds voordeel actieve relaties onderhouden met de haar omringende gemeenschappen in breedste zin. 3 Combineer stad en natuur Om de stad betekenis te geven, zullen wij bewust streven naar unieke en bestendige combinaties van het stedelijke en het natuurlijke weefsel, en naar een verhoogd besef van de menselijke verbondenheid met de natuur Anticipeer op verandering Om op de evolutie van de stad voort te bouwen, zullen wij een ruime mate van flexibiliteit en aanpasbaarheid in onze plannen en programma s opnemen, en daarmee onvoorspelbare kansen voor toekomstige generaties mogelijk helpen maken. 5 Blijf innoveren Om de stad vooruit te brengen, zullen wij nieuwe en verbeterde processen, technologieën en infrastructuren aanmoedigen en experimenten en kennisuitwisseling ondersteunen. 6 Ontwerp gezonde systemen Om de stad te verduurzamen, zullen wij in onze stedelijke systemen cradle to cradle - oplossingen benutten, in het besef van de onderlinge afhankelijkheid van ecologische, sociale en economische gezondheid op ieder schaalniveau. 7 Mensen maken de stad Vanuit de erkenning dat burgers de drijvende kracht zijn in het maken, behouden en verduurzamen van de stad, ondersteunen wij hun streven om hun unieke mogelijkheden te verwezenlijken, met bezieling en waardigheid.

33 GROEIMODEL - KERNWAARDEN EN ONTWIKKELPRINCIPES Waarom ontwikkelprincipes: Om tot een duurzame invulling voor het KNO gebied te komen zijn in laatste instantie investeerders en gebruikers nodig die ontwikkelingen op gang brengen. Dat vereist een gunstig investeringsklimaat. Tegelijkertijd kent het gebied een aantal waarden die gekoesterd moeten worden. De spannende en uitdagende verbinding tussen waarden en een gunstig investeringsklimaat wordt vastgelegd in enkele ontwikkelprincipes. De principes geven richting aan de ontwikkelmogelijkheden, het zijn stimulerende richtsnoeren (zie ook ter illustratie de Almere Principles). PRINCIPE: Kernwaarden De ontwikkelprincipes voor Heerenveen en het KNO-gebied zijn voor een belangrijk deel al ondergebracht in de kernwaarden (zie voorgaande hoofdstuk). Het is aan te bevelen om deze nader uit te werken (smart, dus meetbaar en met indicatoren om ook te kunnen monitoren). 5. Duurzame werkgelegenheid Vergroening economie Innovatie 4. Financieel economische meerwaarde tov nulscenario(terugzetten naar agrarische functie) 3. Maatschappelijke acceptatie & draagvlak profit people planet 1. Integrale benadering van het gebied Kwalitatieve meerwaarde 2. Aanzienlijke CO2- reductie (> 5% tov1990) PRINCIPE: Tijdelijkheid Er bestaat aan spanning tussen het economisch zo snel mogelijk ontwikkelen van een gebied en het behouden van ruimte (in letterlijke zin) om flexibel te kunnen manoeuvreren al naar gelang de technologische en marktontwikkelingen dat vragen. Het inzetten van tijdelijke bestemmingen als planologisch instrument kan deze spanning verlichten. 33 PRINCIPE: Co-creatief ontwikkelen Er bestaat (veelal) ook een spanning tussen het economisch zo efficiënt mogelijk inrichten van het gebied en de in de ogen van omwonenden vaak als ongewenst beoordeelde bebouwing die daar het gevolg van is. De ervaring leert inmiddels overduidelijk dat het (vanaf de start) betrekken van omwonenden bij de inrichting van hun leefomgeving een cruciale factor voor succes is. Niet alleen neemt de kwaliteit van de inrichting toe, ook de doorlooptijd van het traject wordt daarmee fors bekort (voldoende inbreng aan de voorkant betekent minder bezwaarprocedures aan de achterkant). PRINCIPE: Mogelijkheden voor particulieren om mee te investeren en te profiteren Het co-creatief ontwikkelen hoeft zich niet te beperken tot het ontwerpen van de inrichting van het gebied. Ook het daadwerkelijk mee-investeren en mee-profiteren van hetgeen er in de eigen leefomgeving wordt ontwikkeld kan een belangrijke bijdrage leveren aan de maatschappelijke acceptatie. PRINCIPE: Ruimte voor particuliere coöperatieve initiatieven In de mix van commerciële concepten en bouwstenen die op het KNO-gebied tot ontwikkeling komen zou er ook plaats kunnen zijn voor particuliere commerciële activiteiten vanuit de omliggende dorpen.

34 PRINCIPE: Versterken van het (be)leefbare landschap Met het zoeken naar een passende invulling voor het KNO gebied ontstaan kansen, maar ook bedreigingen voor de omgeving. Voor de stad Heerenveen ontstaan kansen om in het gebied meer werkgelegenheid, een betere (spoor)ontsluiting te realiseren en/of lokaal duurzame energie op te wekken. Een nieuw visitekaartje langs de A7. Bedreigingen Andersom zullen dergelijke ontwikkeling een bedreiging vormen voor de ruimtelijke kwaliteiten die het gebied nu kenmerken. Met name de aanliggende dorpen, die hun woonkwaliteit voor een groot deel aan de kwaliteit van het landschap (openheid, duisternis) ontlenen, kunnen onder druk komen te staan. 34

35 Kansen In de huidige situatie biedt de stadsrand van Heerenveen een harde en plotse overgang richting het open landschap. Deze overgang kan met de toekomstige invulling op het KNO gebied aan kwaliteit winnen, door een meer geleidelijke overgang te creëren. Een groenbuffer tussen dorp en de stadsrand biedt een visuele buffer en geleidelijke overgang tussen de kleinschalige bebouwing van de dorpen en die van de stad. Tegelijkertijd biedt een dergelijke groenbuffer legio recreatieve mogelijkheden voor het dorp (ommetjes), als wel waterzuiveringsmogelijkheden voor industrie of mogelijke kweek van biomassa voor de stadse energiebehoefte. Ook zijn hier kansen om de verschillen in ondergrond (zwaklemig zand / veraarde bovengrond) zichtbaar te maken in type beplanting. Daarmee kan de invulling van het gebied ook bijdragen aan de landschappelijke, ecologische en recreatieve verbinding tussen natuurgebieden Oranjewoud (droog) en de Deelen (nat). 35

36 GROEIMODEL - FACILITEREN Het stapsgewijs toegroeien naar gesloten duurzame kringlopen komt tot stand door binnen de 5 strategische thema s en gebaseerd op de geldende principes, wisselende bouwstenen te ontwikkelen. Voor de overheden geldt het als cruciaal om dit proces optimaal te faciliteren. Daarbij geldt allereerst 36

37 FACILITEREN - Open houding: van blauwdrukdenken naar groen- en wit denken Het streefbeeld zal niet in één keer gerealiseerd kunnen worden. Het is onzeker hoe het streefbeeld er precies uit zal zien laat staan dat de weg er naar toe voorspeld en vooraf beschreven kan worden. We zullen daarom afscheid moeten nemen van het zogenaamde blauwdrukdenken (de Caluwé) en bewust over moeten stappen op het groene en witte denken. Kleurendruk Beeld Verandering wordt gerealiseerd door Blauw Planning, ontwerp en controle -van tevoren formuleren van duidelijk resultaat, doel -maken van stappenplan van A naar B -monitoren van de stappen en bijsturen -stabiliteit en beheersing reduceren van complexiteit Groen Leren en ontwikkeling -bewust maken van nieuwe invalshoeken, eigen tekortkomingen -motiveren om nieuwe dingen te zien/leren/kunnen; creëren van gezamenlijke leersituaties Wit Spontane processen, zelforganisatie -wegnemen van eventuele blokkades en optimaliseren van conflicten -dynamiek en complexiteit zien en kunnen duiden -de energie van de mensen de ruimte geven -uitgaan van de wil en de wens van de mens die zelf betekenis toevoegt -gebruiken van rituelen en symbolen FACILITEREN - Adviezen entrepreneurs Tijdens het atelier spraken een 15-tal grote gevestigde ondernemers samen met wethouders en gedeputeerde over de toekomst van bedrijvig Heerenveen. Dat leverde een aantal waardevolle opmerkingen en adviezen op richting overheid. 37 Door de ogen van de entrepreneurs: Enkele belangrijke trends: Verduurzaming: noodzakelijk vanuit vraagstuk van grondstoffen, maar voor ondernemers ook vanuit marktvraag: consumenten vragen om 'duurzaamheid'. Globalisering: Wereld wordt kleiner, daardoor komen afzetmarkten dichterbij, maar ook het aantal potentiële ondernemingen waarmee je moet concurreren groeit. Je ziet een ontwikkeling waarbij ondernemingen op nichemarkten heel snel kunnen groeien op wereldschaal (vb oliebollenmachine in schuur ontwikkeld en nu wereldwijd afgezet), met goede massa. De vraag waar te produceren speelt ook sterk. Lage lonen landen worden snel minder goedkoop. Snelheid om in de markt te brengen wordt belangrijker + timing. Trend richting netwerken samenwerkingen. Ketendenken. Niet alles hoeft zelf, vanuit de keten sta je samen sterker. Lokaal ondernemerschap lijkt toe te nemen. Denk aan allerlei start-ups vanuit de garagebox. Door de ogen van de entrepreneurs: Adviezen: Tijd nemen: beter een goed idee dat iets later komt, dan een slecht idee wat er nu is. De faciliteit wel in stand houden zodat wanneer het goede idee voorbij komt je er wel gebruik van kunt maken. Geen witte raaf laten vliegen. Wel dingen proberen ondertussen, eventueel tijdelijk. Aansluiten bij speerpunten in beleid (immers daar is over nagedacht en ligt de kracht). Zorg dat je de markt kent. 'Clustering' van elkaar versterkende bedrijvigheid.

38 Blijf bij je leest: je hebt de grond doe vooral geen domme dingen (gebruik eventueel tijdelijkheid). Wel stappen maken in ambitie (bv tijdelijk gaan voor biomassa als dat beter rendeert dan pacht en in de toekomst een voordeel kan opleveren voor duurzame economie). Geduld; tijdelijk (agro, energie, toerisme). Actief aan de slag: waar wil ik voor gaan? Uitdragen, partijen bij zoeken. Samenvattend: Waardevolle adviezen over het 'HOE'(de te hanteren strategie): Geduld hebben om echte kansen te kunnen pakken als ze komen. Maar wel actief aan de slag om te bouwen aan ambities. Eventueel gebruik maken van tijdelijkheid. Suggesties over het 'WAT'(welke bouwstenen kiezen) zitten vooral in het combineren van speerpuntsectoren van economisch beleid. Eventueel experimenteren op kleinere schaal. Verlies beperken en opnieuw beginnen is overigens ook een keuze. GROEIMODEL - BOUWSTENEN Het zijn de bouwstenen die daadwerkelijk het groeimodel moeten vullen. De strategische thema s mogen dan langjarig stand houden, de in te zetten concepten (bouwstenen) zullen echter over de jaren heen wijzigen. Afhankelijk van de stand van de technologie, de opgebouwde kennis, het faciliterende beleid en de economische levenscycli zullen nieuwe bouwstenen worden toegevoegd, verouderde bouwstenen worden gerenoveerd of verwijderd. De ideeën en concepten zoals die uit het atelier naar voren kwamen zijn allemaal potentiële bouwstenen voor het groeimodel (zie tabel op pagina hiernaast). Uit het totaal zijn 3 bouwstenen gekozen voor een enigszins nadere beschouwing. Het zijn 3 bouwstenen die anno nu, op basis van kennis, ervaring en bewezen rendement als kansrijk worden ingeschat. Het betreft - Bio-mobiliteit (vergisting groen gas) - Windenergie - Grasraffinage 38 In het volgende hoofdstuk worden ze uitgewerkt.

39 Verwerkte concepten Functie Investering Energieproductie Verdienmodel (excl. Subsidie) Energie behoefte Vermeden CO 2 Ruimte beslag Categorie (verwachting) Relatie met gebied/omgeving Eenheid Warmte: Aardgaseq. (AE) Biogas: m 3 Eenvoudige TVT Transport ton/jaar ha Elektriciteit: kwh B1, B2 Wind Elektriciteitsproductie 21 miljoen 32 miljoen kwh 8-9 jr Nvt Ca Beperkt Beperkt. Financier voor overige opties. A3 Biomassateelt Telen van Onbekend Positief Diesel Ca ha + Agrarisch (behorende bij case energiegewassen/gras exploitatie grasproductie rijden op groen gas model agrarische en grasraffinage ). ondernemers (buiten KNO gebied) B1, B5, B6 Rijden op groen gas Vergisting + opwaarderen 4-5 miljoen Ca 3 miljoen L vloeibaar biomethaan A2, B1 (B5,B6) Grasraffinage Spin off Raffineren tot eiwit en biogas 4-5 miljoen Ca 3,3 miljoen m 3 biogas 7-8 jr zelfvoorzienend Ca hectare 3.2 Koppeling met agrarische sector en mobiliteitsector 9-10 jr. zelfvoorzienend Ca. 4, hectare 3.2 Koppeling met agrarische sector, mobiliteitsector en industriële sector A4, C1, C4 Digestaatraffinage n.n.b. n.n.b. n.n.b. n.n.b. n.n.b. n.n.b. n.n.b. n.n.b. A5, D10 Algen n.n.b. n.n.b. n.n.b. n.n.b. n.n.b. n.n.b. n.n.b. n.n.b. C1 CO 2 verkoop n.n.b. n.n.b. n.n.b. n.n.b. n.n.b. n.n.b. n.n.b. n.n.b. A1, D9 Knooppunt grondstoffen, biomassa TOTAAL (excl. de n.n.b. posten) n.n.b. n.n.b. n.n.b. n.n.b. n.n.b. n.n.b. n.n.b. n.n.b miljoen Ca ,5 hectare +135 hectare grasproductie 39

40 40

41 Mogelijke eerste bouwstenen Met welke bouwstenen beginnen we, welke bouwstenen zijn nu anno 2012 kansrijk? OPMERKING 1 In dit hoofdstuk werken we 3 bouwstenen enigszins uit. Bouwstenen waarvan bekend is dat ze anno nu kansrijk zijn (zullen worden). Het betreft - Bio-mobiliteit (vergisting groen gas) - Windenergie - Grasraffinage Hiermee wordt natuurlijk geen compleet beeld gegeven. Er zijn anno nu meer bouwstenen denkbaar. De keuze voor deze 3 komt voort uit hetgeen tijdens het atelier werd genoemd én uit de beperking in deze onderzoeksopdracht om enkele bouwstenen nader uit te werken. 41 OPMERKING 2 Elk van deze bouwstenen wordt nader beschreven. De berekeningen daarbij zijn gebaseerd op kengetallen zoals die zijn verkregen uit ervaringen elders. Dat betekent dat er nog geen specifieke berekeningen zijn gemaakt voor de locatie KNO. De specifieke omstandigheden die voor KNO (en omstreken) gelden zullen van invloed zijn op de uitkomsten. Vandaar dat we in het hoofdstuk Vervolgstappen ook nadrukkelijk pleiten voor het in samenspraak met investeerders formuleren van concrete businesscases.

42 42

43 Hoofdlijnenberekening vergisting KNO Vraagstelling Welke installaties voor het produceren en verwerken van biogas zijn mogelijk op KNO en wat is de verwachte investering van deze installaties? Biogasproductie Micro-organismen kunnen onder anaerobe (zuurstofarme) omstandigheden biomassa (gedeeltelijk) omzetten in biogas. Dit wordt een vergistingproces genoemd. Het biogas dat bij dit proces ontstaat, bestaat voor 50-60% uit methaan (CH 4 ), 35-40% koolstofdioxide (CO 2 ) en een aantal andere producten zoals waterstofdisulfide (H 2 S), stikstof (N 2 ) en zuurstof (O 2 ). Biogas heeft een onderste verbrandingswaarde van ongeveer 20 MJ / Nm 3. Gronings aardgas heeft een onderste verbrandingswaarde van 32 MJ / Nm 3. Vooral natte, niet houtachtige biomassa is geschikt voor biogasproductie. In Nederland zijn de voornaamste bronnen van biogas: - Co-vergistinginstallatie; dit zijn vergistinginstallaties op boerderij- of industriële schaal. In deze vergisters wordt een mix van biomassastromen, al of niet samen met dierlijke mest, vergist zodat biogas ontstaat. - Stortplaatsen (stortgas); biomassa in het huisvuil wordt door micro-organismen omgezet in biogas. Om het stortgas op te vangen moet de stortplaats worden afgedekt en moet een leidingstelsel aangelegd worden voor het oogsten van het stortgas. - Biogas van rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI s) en afvalwaterzuiveringsinstallaties (AWZI s). Vaak wordt het slib van deze waterzuiveringsinstallaties ter plekke vergist. - Groente, Fruit en Tuin (GFT) vergisting; bijvoorbeeld groenafval wordt vergist. 43 In Heerenveen wordt gekeken naar een Co-vergistingsinstallatie, welke wordt gevoed met: - Mest - Gras - Overige producten uit de omgeving. Opwerking tot (vloeibaar) groen gas Biogas kan niet direct in het Nederlandse aardgasnetwerk worden ingevoed, danwel worden gekoppeld aan de mobiliteit. Biogas bevat daarvoor te veel verontreinigingen en heeft een lagere stookwaarde. Door het biogas op te werken kan het geschikt gemaakt worden voor invoeding in het aardgasnetwerk en mobiliteit. Door het vervolgens op te waarderen naar vloeibaar biomethaan, ontstaat een dieselvervanger. In het opwerkingsproces wordt een groot deel van de koolstofdioxide en een aantal andere verontreinigingen verwijderd. Het verwijderen van koolstofdioxide verhoogt het methaangehalte waardoor de stookwaarde van biogas toeneemt. Het vloeibaar maken gebeurt door dieptekoeling. De belangrijkste opwerkingstechnieken zijn: - Membraan scheiding; - Chemische CO 2 absorptie; - Waterwassen, of water scrubbing ( wassen ); - VPSA of Pressure Swing Adsorption (PSA); - Cryogene techniek of diepkoeling.

44 Er bestaan diverse technieken voor opwerking van biogas. De technieken voor opwerking zijn onderscheidend in de manier waarop CO 2 uit het biogas wordt verwijderd. Meer informatie over opwerktechnieken heeft Agentschap NL in een brochure samengevat [ 1 ]. Investeringsraming Als omvang van de aan te sluiten biogasleveranciers wordt uitgegaan van een gemiddelde agrarische vergistinginstallatie in Nederland. Men mag er van uitgaan dat de gemiddelde biogasproductie per biogasproducent rond de 3 miljoen Nm 3 biogas is. Dit met een methaangehalte van 60 procent. De biomassa in agrarische vergistinginstallaties bestaat voor ca. de helft uit dierlijke mest. De andere helft bestaat uit producten zoals bijvoorbeeld, gras, organische reststromen uit akkerbouw, glycerine, reststoffen van de voedselindustrie en dergelijke. Deze installatie zal ongeveer ton doorvoer hebben. Deze aanvoer brengt een kostenpost met zich mee. Daar tegenover staat dat een deel van de dierlijke mest aangevoerd dient te worden wat een opbrengstenpost is. Vraag en aanbod op de markt bepalen de marktprijzen. De meeste bedrijven met een vergistinginstallatie dienen digestaat af te voeren. In KNO zal dit in het begin ook zijn, maar in de toekomst kan digestaat dienen als grondstof voor spin-off activiteiten. Afhankelijk van het mestaanbod in de regio kunnen de prijzen variëren. De investering van een biogasinstallatie is erg afhankelijk van: type grondstof, doorvoercapaciteit, nabewerking van het digestaat, eventueel benodigde fundering en opslagcapaciteit. In deze calculatie is gekozen voor een standaard vergister van ton. Het betreft een raming van +/- 30%, gebaseerd op de aangegeven uitgangspunten. De ruimtebeslag is ca. 2 hectare. De investering van de vergister bedraagt ca. 2,7 miljoen. 44 Bij een gemiddelde biogasproductie van rondom de 3 miljoen Nm 3 biogas komt per productielocatie omgerekend ruwweg 3 miljoen Liter vloeibaar bio-methaan. De investering is erg afhankelijk van de gekozen technologie, inclusief voor voor- en nadelen van een techniek. Zodoende kan een investeringsraming worden gegeven van ca. 1,3 miljoen + / 40%. De voornaamste kostenpost van een opwaarderinginstallatie zijn: elektriciteit, onderhoud aan de installatie en arbeid. 140 hectare KNO Wanneer wordt gekeken naar het KNO gebied kan in dit gebied een installatie worden gerealiseerd. Het is van belang om de keten te sluiten (grondstoffen en afname van energie vast te stellen). 136 hectare kan worden gebruikt voor biomassateelt. 4 hectare voor de installatie. In de gekozen installatie is het verwerken van biomassa en mest het basis uitgangspunt. Wanneer het vergistte eindproduct, het digestaat, aangemerkt wordt als meststof, schrijft de regelgeving voor dat de input van de vergister minstens voor 50% uit mest moet bestaan. Er dient dus aan coproducten te worden geteeld of aangevoerd. 1

45 De opbrengst aan snijmais bedraagt in Nederland tussen ca ton/ha. Op de 136 hectare van KNO kan ca ton biomassa worden geteeld. Dit is ca. 60% van de aan te voeren productstroom. Ook kan worden gekozen voor telen op de lege terreinen van IBF of andere teelten, zoals energiemais, waardoor dit getal kan oplopen tot de gewenste 50% van de input van de installatie. Indicatieve case De exploitatie van een vergister is afhankelijk van diverse zaken, zoals: grondstoffen, afzet digestaat en afzet energie. Wanneer biogas wordt afgezet tegenover Diesel lijken hier voordelen behaald te kunnen worden. Wanneer een vrachtwagen km per jaar rijdt en een verbruik heeft van 30 L diesel per 100 km, kunnen 60 vrachtwagens worden voorzien van duurzame brandstoffen op deze installatie. 45 [*]In deze berekening is geen accijns op vloeibaar bio-methaan opgenomen. Toelichting grafiek: De blauwe lijn geeft de winst voor belasting weer gekoppeld aan het betreffende jaar. Het betreft het resultaat van een hoofdlijnenberekening (kentallenniveau) De afschrijving, rente op vermogen, operationele kosten en opbrengsten zijn hierin opgenomen. De rode lijn geeft de cumulatieve winst van het project weer. Specifiek voor het KNO gebied dient een business case op maat gemaakt worden. Spin-off activiteiten Naast energiestromen ontstaan reststromen (digestaat). Digestaat is veelal een meststof (uitrijden op het land-1 e generatie toepassing) of een afvalstof (schoonmaken in een zuiveringsinstallatie/verbranden). Het digestaat bevat echter onmisbare mineralen.

46 Technische ontwikkelingen maken het mogelijk mineralen te scheiden van de overige stoffen die in digestaat voorkomen. Door deze mineralen in de juiste verhouding en bruikbare vorm te winnen, ontstaat een grondstof voor de agrarische sector. Ofwel een 2 e generatie toepassing. Deze mineralen kunnen vervolgens kunstmest vervangen, waarmee een verhandelbare grondstof ontstaat (deze mogelijke toepassingen vergen nog wel positieve Brusselse regelgeving). Nieuwe grondstoffen leveren de follow up De bron van biogas zijn organische stromen. Deze stromen bevatten, naast energie, hoogwaardige grondstoffen. Het winnen van deze hoogwaardige grondstoffen zal op middellange termijn een belangrijke rol spelen. Hierbij kunnen twee routes worden ingestoken, danwel worden gecombineerd: 1. het winnen van grondstoffen uit de bestaande organische stromen; 2. biomassastromen telen met het oogpunt: marktvraag van geraffineerde producten. (Voorbeeld) De raffinage van gras tot eiwitten en vezels (mogelijk in de toekomst kleurstoffen). Dit proces heeft als restmateriaal organische stromen, die geschikt zijn voor vergisting. Agrarische ondernemers kunnen een grascoöperatie oprichten en een deel van het areaal inrichten voor de productie van hoogwaardige grassoorten. De eiwitten, vezels en kleurstoffen zijn onderdeel van het nieuwe verdienmodel van de agrarische ondernemer. Naast het winnen van grondstoffen uit biomassa is een 3 e generatie toepassing van digestaat mogelijk. Te denken valt aan combinaties met algenteelt, wierenteelt, teelt van eendekroos en in de toekomst voedselteelt. Hierdoor ontstaat opnieuw een primair productieproces waar ook weer organisch restmateriaal voor vergisting wordt gegenereerd. 46 De berekeningen in het voorgaande zijn gebaseerd op kengetallen die zijn verkregen uit ervaringen elders. Specifieke omstandigheden op en rondom de locatie KNO zijn hierin nog niet verwerkt. Overigens betekent dit niet per definitie dat de uitkomsten dan slechter zijn. De specifieke mogelijkheden kunnen de uitkomsten ook positief versterken.

47 Hoofdlijnenberekening Wind Vraagstelling Welke mogelijkheden voor wind liggen op KNO en wat is de verwachte investering van een aantal windmolens. De cijfers Windenergie is een bewezen en betrouwbare techniek. Windenergie levert in 2009 ca 4,5 procent van onze elektriciteit en dat kan in de toekomst tot 50 procent groeien. We zijn op de goede weg. Eind 2009 stonden er in Nederland ongeveer windturbines met een gezamenlijk vermogen van MW. Deze leveren gemiddeld 5,2 miljard kwh per jaar. Dat is net zoveel als het verbruik van ruim 1,5 miljoen huishoudens: meer dan alle huishoudens van Rotterdam en Amsterdam samen, oftewel 20 procent van alle Nederlandse huishoudens. 47 Bron: Investering Het aanbod van wind in Heerenveen is afhankelijk van de hoogte en de locatie in Nederland. In hereenveen is het aanbod relatief gunstig. In onze calcullatie gaan we dan ook uit van ca vollasturen in de gemeente. De investering van een windtturbine ligt op ca per kwe. Opgesteld vermogen, zoals ook blijkt uit onderstaand figuur. EnergieCentrumNederland hanteerd per kwe. Lijnopstelling in KNO KNO is ca meter lang. Bij een afstand tussen de molens van meter, kunnen ca. 5 windmolens worden geplaatst. In deze case is gekozen voor 5 installaties in lijnopstelling. Meerdere lijnen/ langere opstelling valt vanuit energetisch/financieel oogpunt te overwegen.

48 Bij de implementatie van 5 molens, elk 3 MWe wordt ca 21 miljoen geinvesteerd. De productie bedraagt 31,5 miljoen kwh. De meerjarenbalans staat in onderstaand figuur weergegeven (investeringsjaar 2015). 48 Toelichting grafiek: De blauwe lijn geeft de winst voor belasting weer gekoppeld aan het betreffende jaar. Het betreft het resultaat van een hoofdlijnenberekening (kentallenniveau) De afschrijving, rente op vermogen, operationele kosten en opbrengsten zijn hierin opgenomen. De rode lijn geeft de cumulatieve winst van het project weer. Specifiek voor het KNO gebied dient een business case op maat gemaakt worden. De berekeningen in het voorgaande zijn gebaseerd op kengetallen die zijn verkregen uit ervaringen elders. Specifieke omstandigheden op en rondom de locatie KNO zijn hierin nog niet verwerkt. Overigens betekent dit niet per definitie dat de uitkomsten dan slechter zijn. De specifieke mogelijkheden kunnen de uitkomsten ook positief versterken.

49 Hoofdlijnenberekening grasraffinage Vraagstelling Hoe ziet de business case voor grasraffinage in combinatie met vergisting eruit en is een passende activiteit op KNO mogelijk? Grasraffinage in combinatie met vergisting Het processchema voor grasraffinage staat in onderstaand weergegeven. De eerste demonstratieprojecten rondom grassraffinage zijn afgerond. In de periode wordt verwacht dat grasraffinage in grootschaligere vorm wordt toegepast. Met name in combinatie met een (droog)vergistingsinstallatie. Onderstaand schema is afkomstig van de rapportage Eindrapportage grasraffinage in oostelijk Flevoland, een businessplan, Ekwadraat 2011 ( Verhitten + uitvlokken Eiwit perssap Eiwitconcentraat Restsap Digestaat Veehouderij Waterzuivering Compostering Akkerbouw 49 Gras (Bietenblad) Bermgras Persen Droge (of natte) Vergisting Opwaarderen naar groen gas Groen gas + CO 2 Mobiliteit Geperst gras Biogas Figuur. Processchema van de keten voor grasraffinage in Flevoland Gras als basis De grondstoffen (gras) worden geoogst en ingenomen. Vervolgens vindt er een scheiding plaats door persen. Hierbij ontstaat geperst gras en perssap. Het eiwit wordt gewonnen uit het perssap met 90% rendement eiwitwinning. Het geperste gras heeft een droge stof gehalte van 50%. Dit geperste gras wordt samen met de restproducten vergist in een zgn. droogvergistingsinstallatie. Hierbij wordt biogas gewonnen en ontstaat er droog digestaat. Door compostering wordt droog digestaat compost. Compost wordt afgezet als bodemverbeteraar in de akkerbouw.

50 De gekozen business case is gebaseerd op ton input (droge stof). Uitgaande van een productie van ton ds gras per hectare is hiervoor hectare nodig. Uit deze ton gras worden eiwitten, digestaat, afvalwater en biogas geoogst, conform onderstaande balans. 140 hectare KNO Voor Heerenveen dient deze business case dus te worden bijgesteld. Gekozen kan worden om op de bestaande 140 hectare productiegrassen te telen (met een hogere droge stof) en deze aan te vullen met gras van agrarische ondernemers en (natuur)organisaties. Op ca. 136 hectare van KNO (ca. 4-5 hectare is nodig voor de grasraffinage en vergisting) kan ca gras worden geteeld. In samenwerking met de vrije gronden op IBF, lokale agrarische ondernemers en natuurorganisaties kan dit worden aangevuld tot ton. Deze case van ton is indicatief gekozen en dient alleen als voorbeeld. Indicatieve case Input Droge stof (ton) Passend voor Heerenveen? Aanvoer producten Aanvoer aanvullende producten Totaal Output Eiwit Digestaat Afvalwater Biogas (ca 10,5 mln m 3 ) (ca. 3,3 mln m 3 ) Totaal De totale investering bedraagt ruim 15 miljoen euro met wisselende afschrijvingstermijnen. Delen van deze investering kunnen op KNO plaatsvinden en delen op IBF. In de case in Flevoland is een bedrijventerrein en voor opslag ca. 1,4 miljoen euro ingerekend (ca. 2,5 ha). Financieel overzicht Case Flevoland Passend voor Heerenveen? Totale investeringen Jaarlijkse afschrijvingen Jaarlijkse rente Operationele kosten Opbrengsten Courant resultaat (EBIT) Bedrijfsresultaat voor belasting In deze business case wordt rekening gehouden met het leveren van groen gas aan de mobiliteit. De financiële opbrengst wordt voornamelijk bepaald door Groen gas voor de mobiliteit en in mindere mate door eiwit. De eiwitopbrengst is wel essentieel voor de case.

51 Spin-off activiteiten N.B: Hieronder is sprake van een herhaling van eerdere tekst. Omdat de grasraffinage wordt ingezet in de vergisting ontstaan er dezelfde reststoffen en is dus ook dezelfde spin-off mogelijk. Naast energiestromen ontstaan reststromen (digestaat). Digestaat is veelal een meststof (uitrijden op het land-1 e generatie toepassing) of een afvalstof (schoonmaken in een zuiveringsinstallatie/verbranden). Het digestaat bevat echter onmisbare mineralen. Technische ontwikkelingen maken het mogelijk mineralen te scheiden van de overige stoffen die in digestaat voorkomen. Door deze mineralen in de juiste verhouding en bruikbare vorm te winnen, ontstaat een grondstof voor de agrarische sector. Ofwel een 2e generatie toepassing. Deze mineralen kunnen vervolgens kunstmest vervangen, waarmee een verhandelbare grondstof ontstaat. Naast het winnen van grondstoffen uit biomassa is een 3e generatie toepassing van digestaat mogelijk. Te denken valt aan combinaties met algenteelt, wierenteelt, teelt van eendekroos en in de toekomst voedselteelt. Hierdoor ontstaat opnieuw een primair productieproces waar ook weer organisch restmateriaal voor vergisting wordt gegenereerd De berekeningen in het voorgaande zijn gebaseerd op kengetallen die zijn verkregen uit ervaringen elders. Specifieke omstandigheden op en rondom de locatie KNO zijn hierin nog niet verwerkt. Overigens betekent dit niet per definitie dat de uitkomsten dan slechter zijn. De specifieke mogelijkheden kunnen de uitkomsten ook positief versterken. 51

52 52

53 bijdrage KNO Er is weliswaar 140 ha beschikbaar op KNO maar is het ook nodig om dat in te zetten voor het streefbeeld? 53

54 Het streven naar het sluiten van duurzame kringlopen in de regio Heerenveen beperkt zich niet tot KNO. Juist door ook de andere kwadranten van het klaverblad te benutten en zaken te verbinden, kan het streefbeeld sneller worden bereikt. Denk aan Omrin in noordwest, maar ook de andere bedrijvigheid in dat kwadrant. Denk aan de stad in zuidwest met alle kringlopen die in een woongebied mogelijk zijn. Denk aan de bedrijvigheid in kwadrant zuidoost. En eigenlijk moet de blik nog ruimer; uitzoomen tot Heerenveen en haar verzorgingsgebied. Wat is de bijdrage van KNO dan in dit alles? Enkele overwegingen: De 140 ha KNO is nauwelijks uniek te noemen. In de directe nabijheid aan de overkant van de A7 zijn meer gronden beschikbaar. De beoogde bedrijfskavels op IBF zullen vooralsnog niet snel vollopen en kunnen dus ook worden ingezet bij het realiseren van de duurzame ambities, de groene economie en het realiseren van gesloten kringlopen. Grond genoeg dus. Of toch niet? Zoals uit de beschouwing over biomassateelt en grasraffinage blijkt is de volledige omvang van KNO meer dan welkom (er zelfs nog aanvoer vanuit de omgeving gewenst). KNO draagt inmiddels een behoorlijke financiële last met zich mee. Indien deze volledig wordt omgeslagen in de grondprijs maakt dat het rendabel exploiteren van diverse bouwstenen waarschijnlijk volstrekt onmogelijk. Overigens is bestuurlijk in Friesland vastgesteld dat er tot 2020 voldoende bedrijfsterrein beschikbaar is in de provincie. Vanuit die constatering zijn provincie en gemeente overeengekomen dat KNO niet als bedrijventerrein op de markt zal komen. De gemeente is eigenaar van KNO en gaat daarom over de (politiek-bestuurlijke) keuze wat te doen met de gronden: o In eigendom houden en laten voor wat het nu is? Dit zal leiden tot afboeking. o Verkopen van de gronden tegen optimaal tarief? Dit betekent niet alleen (deels) afboeken maar ook het kwijtraken van de regie over het gebied. o In eigendom houden en inzetten voor het streefbeeld? Dit vergt waarschijnlijk ook gedeeltelijk afboeking maar betekent wel het behoud van de regie. Op twee punten is KNO wel uniek: o In de huidige provinciale politiek-bestuurlijke constellatie maakt het gebied deel uit van het zoekgebied voor windenergie. o De concentratie van logistiek en mobiliteit in de directe nabijheid (afzet energie) in combinatie met Omrin (productie energie) én met de ruimte die KNO biedt (biogas, wind, grasraffinage = productie energie) maakt dat je binnen een cirkel van enkele kilometers allerlei interessante verbindingen tot stand kunt brengen; alles zit in de buurt en dat verhoogt de efficiency én de kansrijkheid om het ook daadwerkelijk tot stand te laten komen! 54

55 Op dit moment vormt KNO een buffer tussen enerzijds stad en bedrijvigheid en anderzijds het landelijk gebied. Het welbewust benutten van een dergelijke stadsrand is naar de toekomst van groot belang voor de (be)leefbaarheid van het landschap en daarmee voor de maatschappelijke acceptatie van de activiteiten. We streven naar gesloten duurzame kringlopen. Met als eerste bouwstenen wind, grasraffinage en bio-mobiliteit groeien we gaandeweg in de richting van dat streefbeeld. De aard van het groeimodel (ontdekkingstocht) vereist echter de nodige flexibiliteit. Onderweg zal er voldoende ruimte moeten zijn om te kunnen manoeuvreren. Nieuwe bouwstenen zullen moeten worden toegevoegd, andere zullen moeten verdwijnen. Deze tijdelijkheid zal van grote betekenis blijken. Hierop sturen kan het beste indien je ook de regie hebt. Dat pleit voor het in overheidshanden houden van KNO en het optimaal inzetten van deze gronden. De missie van KNO wordt daarmee - een bijdrage leveren aan het streefbeeld - een flexibel ontwikkelgebied - een proeftuin voor experimenteren en leren - met tijdelijke invullingen al naar gelang de technologische en/of marktontwikkelingen daartoe aanleiding geven - een (be)leefbaar energie(k) landschap 55

56 56

57 VERVOLGSTAPPEN Welke acties zijn nu als eerste nodig? 57

58 58

59 VERVOLGSTAPPEN Deze notitie geeft de inzichten weer zoals die zijn opgedaan tijdens het inventariserende grofmazige onderzoek. Wij benadrukken dit karakter van het onderzoek omdat daarmee direct ook helder wordt dat nadere uitwerking belangrijk is. Marktconsultatie en businesscases Uiteindelijk zullen (met name) private partijen verlokt moeten worden tot investeren in de duurzame kringlopen van Heerenveen. Idealiter worden deze partijen uitgedaagd met de vraag hoe zij een aandeel kunnen leveren in het gewenste streefbeeld. Dit willen wij! Wat kunt u daaraan bijdragen? Daarom zal misschien wel als eerste gesproken moeten worden met belangstellende investeerders. Het gaat bij die consultatie met name om de essenties voor hun business te achterhalen om vervolgens (samen met hen) concrete businesscases op te stellen met meerwaarde voor hen en met meerwaarde voor het gewenste streefbeeld. Nieuwe verdienmodellen Het klassieke model waarbij de gemeente gronden verkoopt lijkt in dit verband niet het juiste. Eén van de basisgedachten achter het groeimodel is immers de tijdelijkheid van de bouwstenen. De kunst is om met het oog op de ontwikkelingen in technologie en markt op het juiste moment over te kunnen schakelen naar een volgende bouwsteen die de volgende groeispurt levert. Dat vereist dus regie en dan moet je daarvoor wel de mogelijkheden hebben. Dan is het niet alleen voldoende om tijdelijkheid te hebben afgesproken maar moet je ook eigenaar van de gronden zijn en blijven. Maar als verkoop van gronden niet past, langs welke wegen verkrijgt de gemeente dan haar inkomsten? Dit is een aspect wat uitwerking vereist. Er zijn interessante voorbeelden voorhanden maar de mate waarin ze werkbaar blijken in de Heerenveense casus vergt nadere studie. 59 Uitwerken ontwikkelprincipes In het voorgaande is de relevantie van ontwikkelprincipes toegelicht. Er zijn ook een aantal mogelijke principes benoemd. Afhankelijk van de nog te maken politiek-bestuurlijke keuzes zullen de principes nader uitgewerkt moeten worden tot een inspirerende richtlijnen voor geïnteresseerde entrepreneurs. Ruimtelijke inpassing Om de invloed van de voorgestelde programma onderdelen op het dorpslint te toetsen, dient nader ruimtelijk en maatschappelijk onderzoek worden gedaan. Door te onderzoeken welke kleinschalige duurzaamheidinitiatieven er in de omliggende dorpen leven, kunnen eventueel koppelingen gevonden worden met het KNO gebied. Dit vergroot de kans op lokale spinn-of en leidt tot meer gedragen planvorming. Een ruimtelijke studie naar de beleving vanaf het dorpslint richting het KNOgebied kan dit draagvlak verder vergroten. Door te visualiseren wat het effect is van windmolens en een groenbuffer (verschillende opties daartoe) kan meer acceptatie voor de plannen ontstaan.

60 60

61 EERSTE REACTIES De conceptrapportage is tijdens een feedbackbijeenkomst in eerste instantie voorgelegd aan de deelnemers van het atelier. De aanvullende suggesties van hun kant zijn verwerkt in de eindrapportage. Vervolgens kon iedere belangstellende reageren tijdens de inloopavond in café de Streek in Tjalleberd. De windenergiebedrijven werden bijgepraat tijdens een speciaal voor hen belegde bijeenkomst. Tot slot kon iedereen reageren op de conceptversie zoals die op de gemeentelijke website was te vinden. 61 De kerngroepleden van Grien Aengwirden hebben in samenspraak met hun achterban per brief een schriftelijke reactie gegeven. In dit hoofdstuk vindt u de reacties. Ze zijn integraal opgenomen om u als lezer een indruk te geven van die eerste reacties.

62 Plaatselijk Belang Oud-Ængwirden -Sinds Gemeente Heerenveen Provincie Fryslân t.a.v. College van B&W Gedeputeerde Staten Postbus Postbus GA Heerenveen 8900 HM Leeuwarden Datum: 20 juni 2011 Betreft: Eindrapportage Onderzoek Energielandschap Klaverblad Noordoost Geacht College, 62 Inleiding In de periode november 2011 tot juni 2012 heeft, in opdracht van de Provincie Fryslân en Gemeente Heerenveen, een onderzoek plaatsgevonden naar Energielandschap Klaverblad Noordoost. Een afvaardiging van de Werkgroep Grien Ængwirden, welke naar aanleiding van diverse ontwikkelingen in het gebied in maart 2011 door Plaatselijk Belang Oud Ængwirden is geïnstalleerd, heeft deel uit gemaakt van de kerngroep. Voorafgaand aan het onderzoek is zowel met u als opdrachtgever als met het consortium van opdrachtnemers afgesproken dat de werkgroep haar bevindingen t.a.v. de eindrapportage op schrift zou stellen teneinde deze in de rapportage op te kunnen nemen. In deze brief treft u onze opmerkingen ten aanzien van de rapportage en het (vervolg)proces aan. Onze rol in het proces De afvaardiging van de werkgroep heeft in het kernteam als klankbord voor het consortium van opdrachtnemers gefungeerd. Dat betekent niet dat de opgestelde eindrapportage daarmee automatisch onderschreven wordt door de Werkgroep Grien Ængwirden. Daarnaast is de werkgroep weliswaar afgevaardigd vanuit Plaatselijk Belang, maar niet verantwoordelijkheid voor de mening(en) van alle Streekbewoners. We willen dan ook benadrukken dat de inhoud van de eindrapportage voor rekening komt van de opdrachtnemers.

63 Plaatselijk Belang Oud-Ængwirden -Sinds Uitgangspunten Werkgroep Grien Ængwirden Het gebied Klaverblad Noordoost is een karakteristiek gebied met bijzondere landschappelijke en dorpse kwaliteiten. Aan het begin van het traject hebben we vanuit de werkgroep een aantal uitgangspunten geformuleerd die voor ons van belang zijn voor de te ontwikkelen activiteiten op Klaverblad Noordoost. Nog even een op resumerend: 1. Voor wat betreft een eventuele ontwikkeling van het gebied stellen wij ons op het standpunt dat deze integraal dient te worden benaderd. Daarmee bedoelen we dat alle ontwikkelingen en de landschappelijke inpassing(en) daarvan, in samenhang met elkaar moeten worden bezien. 2. We kiezen daarbij nadrukkelijk voor ontwikkeling vanuit het perspectief van de Ængwirderweg cq. Streek, zowel voor wat betreft ruimtelijke inpassing alsook voor wat betreft maatschappelijk en economisch rendement. 3. We willen, juist in dit traject, toezien dat er een goede balans ontstaat tussen de economische (profit), ecologische (planet) en sociaal-culturele (people) belangen die samenhangen met duurzaamheidsontwikkelingen. Voor ons betekent dit het volgende: a. Economisch: dat de oplossing daadwerkelijk duurzaam is en niet afhankelijk van (onzekere) subsidiestromen. Het gaat dus om een oplossing met een perspectief van tientallen jaren. Economisch betekent ook dat het een zichtbare bijdrage levert aan de economische doelstellingen van de Gemeente Heerenveen (in bijvoorbeeld werkgelegenheid). Daarnaast moet de oplossing een oplossing zijn voor de feitelijke financiële problematiek in het gebied die als gevolg van de grondpositie is ontstaan. b. Ecologisch: dat de voorgestelde oplossing een daadwerkelijke bijdrage levert aan de duurzaamheidsdoelstelling van de Gemeente Heerenveen in reële en substantiële mate. c. Sociaal-cultureel: de kwaliteit van de leefomgeving voor omwonenden van Klaverblad Noordoost. We vragen aandacht voor de acceptatie van bewoners uit de Streek vanuit de volgende aspecten: het terugdringen van de toegenomen licht-, geur-en geluidshinder als gevolg van het IBF en de snelweg A7. Ruimtelijke inpassing op natuurlijke en acceptabele manier in de vorm van een overgangszone of buffer tussen het industriële stedelijke gebied en de plattelandsomgeving van de Streek. De mogelijkheid voor streekbewoners of andere partijen uit de Streek (zoals de Multifunctionele Accommodatie) om te participeren in initiatieven, of het verstrekken van een compensatie voor nadelige ontwikkeling in het gebied aan de Streek in enige vorm. Ook kan gedacht worden aan CO2 neutraal dorp of andere mogelijkheden die de acceptatie van de ontwikkelingen op Klaverblad Noordoost kunnen vergroten. 63

64 Plaatselijk Belang Oud-Ængwirden -Sinds Onze conclusies In zijn algemeenheid kunnen we het ontwikkelingsgerichte van het geadviseerde vervolgtraject onderschrijven. Eveneens onderschrijven we de ambitie om te komen tot een circulaire economie van duurzame kringlopen. Kortom qua voorstel voor een ontwikkelproces (groeimodel, meerjaars, stap voor stap, terug laten vloeien van opbrengsten naar het gebied, et cetera...) zijn we content. Daarnaast hebben we een aantal punten van zorg. In het rapport zijn diverse statements opgenomen waar te gemakkelijk foute conclusies aan kunnen worden ontleend. Wij vinden dat zeer risicovol. De oplossingsrichtingen en onderliggende scenario s zijn onvoldoende financieel onderbouwd waardoor ze, wat ons betreft, beter niet zo expliciet in de eindrapportage hadden kunnen worden opgenomen. Het definiëren als een soort zoekthema s is iets anders dan concreet benoemen als kansrijke concepten, en op basis van de gegeven cijfers zeer voorbarig en twijfelachtig. Ook wordt nergens in de eindrapportage duidelijk hoe de scenario s bijdragen aan de geformuleerde financiële urgentie (huidige kapitaallasten aangekochte gronden). Voor de Streek is het van belang dat investeringen in het gebied duurzaam en onafhankelijk van subsidies zijn. Juist daarom is gedegenheid in financiële afwegingen en conclusies van groot belang. 64 Verder wordt in het eindrapport naar onze mening onvoldoende helder wat de typische kenmerken zijn waarop de ontwikkeling van Klaverblad Noordoost zijn gebaseerd en waarin die bijzonder zijn t.o.v. overige locaties in Fryslân of daarbuiten. Kortom de uniciteit en specifieke kwaliteit van het gebied zijn nauwelijks onderscheidend. Dus waarom nu deze ontwikkeling hier? Is dit de meeste logische plek voor de zoekrichtingen of zijn er andere meer logische gebieden waar zo n oplossing ook zou kunnen? Ten aanzien van de genoemde concepten (wind, vergisting, grasraffinage) willen we een aantal opmerkingen plaatsen. Naar onze mening is er in het kernteam op geen enkel moment inhoudelijk gesproken over de mogelijkheden op het gebied van wind. De hele windcasus is voor ons niet transparant in het proces opgenomen geweest. Daarbij valt ons op dat de potentie van wind niet is uitgedrukt in relatie tot de totale energieconsumptie (incl. bedrijven) van de Gemeente Heerenveen. Kortom wees transparant en eerlijk over de bijdrage van dit soort ontwikkeling. Maak verhalen niet mooier dan ze zijn.

65 Plaatselijk Belang Oud-Ængwirden -Sinds Rondom biogasvergisting speelt de discussie of deze wel op de voorgestelde schaal zou moeten worden toegepast. Onder andere vanwege het feit dat er waardevolle grondstoffen nodig zijn om een vergister naast de (koeien)mest goed te laten functioneren. De vraag is of er daarnaast voldoende aanvoer van mest en biomassa vanuit het gebied is, of dat we te maken krijgen met grote logistieke stromen richting het gebied. We beluisteren juist dat biogas, in plaats van primair product, meer moet worden gezien als bijproduct van bijvoorbeeld de productie van hoogwaardige biobased producten. Verder lijkt vergisting niet plaatsgebonden aan Klaverblad Noordoost, de productie van gras/biomassa mogelijk wel. Er is voor alle gerelateerde industrie geen aanleiding om dat in Klaverblad Noordoost te vestigen als wel aan de zuidkant van de A7. Vervolgproces Het lijkt erop dat een urgent financieel probleem van vandaag (kapitaallasten grondbezit) moet worden opgelost met de ambitie van morgen (duurzame kringlopen) waarbij ontwikkelprincipes, integrale benadering en landschappelijke inpassing, naar de achtergrond zijn verdwenen. Wij achten het van belang dat de continuïteit van het ontwikkelproces centraal blijft staan en dat er transparant over het (besluitvormings)proces wordt gecommuniceerd. Het wegvallen van een sense of urgency bij het oplossen van het probleem door realisatie van een eerste stap, vormt een risico en dient te worden voorkomen. 65 We willen dan ook pleiten voor een convenant tussen Streek en Gemeente / Provincie waarin principeafspraken worden gemaakt over het ontwikkelproces, de landschappelijke inpassing (eerst een visuele afscheiding voor welke ontwikkeling dan ook) vanuit het perspectief van de Streek en participatie. Met vriendelijke groet, Werkgroep Grien-Ængwirden Afschrift verzonden aan: Gemeenteraad Heerenveen Provinciale Staten van Fryslân

66 OPMERKINGEN INLOOPAVOND Op 15 mei 2012 werd er over de conceptrapportage van dit onderzoek een open inloopavond gehouden in Cafe de Streek in Luinjeberd. Enkele van de ruim80 aanwezigen maakten gebruik van de mogelijkheid om adviezen, opmerkingen, suggesties mee te geven. OPMERKINGEN, IDEEËN, ADVIEZEN Dubbelgebruik van de gronden is ook mogelijk met kassen + zonnepanelen (dus niet alleen dubbelgebruik van wind en biomassa). Kassen en zonnepanelen leveren ook geld op. Er staat een biogas/lpg-installatie in de steigers meenemen! Windmolens zijn outdates/ouderwets. Kijk ook naar zonne-energie. Ook van belang voor kennis. Microniveau meenemen initiatieven uit de streek en kleinere bedrijven uit de streek ook betrekken. Laat plannen geen dromen worden Start alvast windmolens vervangen door zonnepanelen Waterzuivering door middel van helofytenfilter; 4m2 nodig per persoon (dus ruimte genoeg op KNO); realiseer dit met/voor alle inwoners van de dorpen. (Kassen)teelt van groenten, kruiden voor lokale en regionale markt (biologisch dynamisch). Uitvoering van wat voor idee dan ook organiseren binnen nieuw op te zetten coöperatie(s) van inwoners in plaats van binnen commerciële bedrijven, om omwonenden maximaal te laten profiteren, bijvoorbeeld bij grasteelt. Advies aan gemeente: zo flexibel mogelijke opstelling naar burgers ten aan zien van beleid voor het toestaan van duurzame kleinschalige initiatieven Krijgen omliggende gemeenten de gelegenheid te reageren/mee te denken? Dit zou niet zo raar zijn omdat een energiepark wellicht van regionale betekenis en schaal zal zijn. Energiepark is onderdeel van de Samenwerkingsagenda. Ook is een relatie denkbaar met de Streekagenda ZO-Friesland Is de gemeente van plan regionale ontwikkeling van duurzame energie te laten plaatsen op de toekomstige Streekagenda? Biomassastromen uit de gehele regio kunnen hun weg vinden naar het energiepark (gras, mest, hout, e.d.). Gras telen op het park terwijl heel Fryslân al uit weiland bestaat? De koppeling tussen KNO en De Deelen en Oranjewoud is niet te realiseren in verband met de bouwplannen op het IBF. De lichthinder neemt enorm toe, nu al. Dit gaat ten koste van natuurlijk gedrag van dieren. Staat dus haaks op Planet.

67 Windmolens hebben een masthoogte nodig van 100 meter om in de juiste, meest rendabele windstroom te komen. Dit lijkt me geen fraaie entree voor Heerenveen Ik ben benieuwd hoe het over 20 jaar hier is. Blijkt dan dat van alle plannen niets tot weinig gerealiseerd is. Voor ons had de aankoop van de grond toen al niet gehoeven. We zitten nu met deze erfenis. De gemeente heeft te vroeg aangekocht en zit er duidelijk mee in de maag. Hoe reëel zijn deze plannen of is het luchtfietserij? Nu genieten we elke avond al van de lichtvervuiling. Dit is de laatste jaren enorm gegroeid. Komen daar straks nog windmolens bij? Storend geluid? Wat overigens ook een enorme investering is. En de andere plannen??? Mooi bedacht maar realistisch??? Maar ja wat dan? Laten zoals het is? Kost erg veel en gaat dan weer ten koste van andere dingen. Het wonen in dit buitengebied is er voor ons persoonlijk niet op vooruit gegaan. Zonne-energie? Nog een optie? HOE KAN EEN GOEDE OVERGANG (BUFFERZÔNE) VAN DORP NAAR KNO ER UIT ZIEN? Geluidswal cq. Groene overgangszône HOE KUNNEN DE DORPEN EN DE INWONERS MEEPROFITEREN VAN DE ONTWIKKELINGEN? Sociaal-Hippisch-centrum (paardenrecreatie, topsport) Initiatief om de eerste energiezuinige manege op te zetten met benutting van mestverwerking, aardwarmte, zonnepanelen, etc Meeprofiteren van energieopbrengst voor gemeenschap Kunnen ook andere dorpen dan Tjalleberd participeren in de exploitatie van eventuele windturbines? Denk aan dorpen als Luxwoude, Langezwaag, Luinjeberd, Gersloot

68 Tijdens de inloopavond van 15 mei 2012 werd een initiatief in de directe omgeving onder onze aandacht gebracht: Aan ons kenbaar gemaakt door mw. Petra Peduzzi (per mail 16 mei 2012; mailgegevens bij Oranjewoud beschikbaar). Er is sinds enige maanden een initiatief om te komen tot een regio-marketingplan voor het gebied genaamd Rondom de Deelen. Een klankbordgroep begeleidt dit. De klankbordgroep bestaat uit vertegenwoordigers van PB Aengwirden, PB Akkrum/Nes, Aquaseum, PB Aldeboarn, PB Gersloot- Polder, PB Haskerdijken-Nieuwebrug, PB Nij Beets, PB Tijnje, een adviseur, Stenden Hogeschool. Door de klankbordgroep is ondersteuning gevraagd vanuit Stenden Hogeschool. Hun offerte geeft een beeld van het initiatief. Datum : 20 februari 2012 Offertenummer : Opdrachtgever : Werkgroep rondom de Deelen in oprichting Contactpersoon : Nog aan te wijzen Inleiding Het leerbedrijf van Leisure Management is benaderd om in april 2012 te starten met een inventarisatie van de recreatiemogelijkheden voor het Noordwestelijke gedeelte van de Zuidoosthoek. Als voorlopige gebiedsafbakening word gezien Akkrum-Nes, Aldeboarn, Nij-Beets, Tijnje, Gersloot Polder, de streek Aengwirden (Gersloot, Tjalleberd, Luinjeberd, Terband) en de dorpen Nieuwebrug-Haskerdijken. 68 Doelstelling Het opleveren van een rapport met een concreet actieplan, dat richting geeft aan de ontwikkelingsmogelijkheden van het gebied. Het project is er op gericht dat recreatie en educatie in relatie tot landschappelijke en/of cultuurhistorische gebieden, m.b.t. voornoemde voorlopige gebiedsafbakening ( in de gemeenten Boarnsterhim, Opsterlân, Skarsterlân en Heerenveen) wordt gestimuleerd. Plan van aanpak De interessante en waardevolle objecten van het gebied worden in kaart gebracht. Verder worden de sterke en zwakke punten beschreven en gekoppeld aan de markt van recreatie en toerisme. Er wordt geïnventariseerd wat het draagvlak is bij plaatselijke belangen, ondernemers en dienstverleners in het gebied. Een en ander wordt gerelateerd aan de folder en website Hartverwarmend Genieten en/of het gebied afzonderlijk toeristisch recreatief te accentueren. Er wordt geanticipeerd op de gemeentelijke herindelingen. Van belang is na te gaan hoe in de afzonderlijke gemeenten dorpen momenteel recreatie wordt geprofileerd, alsook te anticiperen en afstemming aan te

69 geven op bestaande initiatieven zoals, Frije Wiken, VVV s, Friese Wouden. Het project wordt uitgevoerd door 4 studenten derdejaars Leisure Management van Hogeschool Stenden. De studenten worden intensief begeleid door een senior marktonderzoeker. Informatie wordt aangeleverd door een op te richten werkgroep en/of de plaatselijke belangen van de verschillende dorpen in het gebied. Om de studenten het gebied te laten leren kennen starten we met een excursie. Aandachtspunten onderzoek - Natuur en geschiedenis van het veen ( Landschap lezen ) - Kunst & Cultuur (ook excursies en informatiecentra) Sport (in kaart brengen sportieve uitdagingen in het gebied) Vaarrecreatie (water- en landbeleving) - Horeca- en verblijfsmogelijkheden.wensen van plaatselijke belangen, ondernemers en dienstverleners m.b.t. recreatie en toerisme. Specifieke van het plattelandsgebied duiden. - Routes in kaart brengen en uitbreiden (ook verbindingen zoeken met project Oude Paden, Nieuwe Wegen, en het fietspontje netwerk van Grou/Joure) - Samenwerken met natuurbeheerorganisaties (o.a. Landschapsbeheer). Fûgellân (o.a. grutto, zwarte stern, roerdomp). EHS (ecologische hoofdstructuur) en bijzondere flora & fauna. Staatsbosbeheer, regio Noord district Stellingwouden/Veenpolders. Natura 2000 (o.a. fourageplekken en broedgebied). - Aansluiting zoeken bij andere gebiedspresentaties van de Zuidoosthoek - Regiomarketing en projectorganisatie. - Sterkte-zwakte analyse en product marktcombinaties / Sales en promotie. - Samenwerken met Friesland Wonderland. 69 Op te leveren product Het eindrapport geeft een goede analyse van de ontwikkelingsmogelijkheden van de regio. In een laatste hoofdstuk wordt een matrix gepresenteerd met een toelichting van projecten die kansrijk zijn; voor de leefbaarheid van de dorpen van belang zijn en meer toeristen trekken. Ook mensen in het gebied moeten kunnen profiteren van de uit te voeren projecten (wonen, werken én recreëren). Een goede zonering in plaats en tijd gericht op natuur en welzijn van de mensen die wonen in het gebied is uitgangspunt van de inventarisatie, de analyse en de totstandkoming van de lijst met projecten. Aangegeven wordt hoe bestuurlijk/beleidsmatig en begrotingtechnisch (mogelijke financieringsbronnen, zoals samenwerkingspartners,fondsen, subsidieverstrekkers) e.e.a. inhoud kan worden gegeven. Doorlooptijd project: we starten in april In juni 2012 wordt het rapport aangeboden aan de initiatiefnemers i.c. werkgroep praktijkproject rondom de Deelen.

70 70

71 71