Mantelzorg en ander vrijwilligerswerk

Transcriptie

1 Mantelzorg en ander vrijwilligerswerk Wat is mantelzorg? Mantelzorgers zorgen langdurig en onbetaald voor een chronisch zieke, gehandicapte of hulpbehoevende partner, ouder, kind of ander familielid, vriend of kennis. Mantelzorgers zijn geen beroepsmatige zorgverleners, maar geven zorg omdat zij een persoonlijke band hebben met degene voor wie ze zorgen. Mantelzorg is niet de alledaagse zorg, bijvoorbeeld de zorg voor een gezond kind. Hoe vaak is mantelzorg gegeven in afgelopen jaar? Van alle inwoners (boven de 19 jaar) heeft in het afgelopen jaar 20% mantelzorg gegeven. Van de volwassenen (19-64 jaar) verleent 21% mantelzorg, terwijl dit bij ouderen (65+) significant lager ligt (17%). Het percentage vrouwen (24) dat in het afgelopen jaar mantelzorg heeft verleend is hoger dan bij mannen (15). Hoe vaak wordt er op het moment van enquêteren mantelzorg gegeven? Van alle inwoners boven de 19 jaar verleent 14% mantelzorg op het moment van enquêteren. Van de volwassenen (19-64 jaar) verleent 15% op dat moment mantelzorg, bij de senioren (65+) is dit 12% (hoewel het lager lijkt, is dit niet significant verschillend). Bij de volwassenen (19-64 jaar) zijn het de vrouwen (18%) die vaker mantelzorg verlenen dan de mannen (11%). Bij de senioren (65+) is er geen verschil. Hoe vaak wordt het geven van mantelzorg als zwaar belastend ervaren? Het percentage zwaar belaste mantelzorgers ligt voor alle inwoners boven de 19 jaar op 2%. Van alle mantelzorgers in de regio voelt 12% zich zwaar belast (12% volwassenen (19-64 jaar) en 12% van de 65+). Hoeveel uren mantelzorg wordt er gegeven per week? Voor alle mantelzorgers? boven de 19 jaar ligt het aantal uren dat zij mantelzorg geven gemiddeld op 9,5 uur per week. Het aantal uren mantelzorg per week is voor de senioren (65+) met gemiddeld 19 uur per week hoger dan voor de volwassenen (19-64 jaar) met gemiddeld 8 uur per week. Terwijl eerder te zien was dat minder senioren (65+) dan volwassenen (19-64 jaar) in het afgelopen jaar mantelzorg hebben verleend, ligt het aantal uren dat senioren mantelzorg verlenen ruim twee keer zo hoog als bij de volwassenen. Tabel 1. Overzicht cijfers mantelzorg verlenen in regio Zaanstreek-Waterland. Totaal (%) Volwassenen (%) Senioren (%) jr 65+ man vrouw totaal man vrouw totaal man vrouw totaal Mantelzorg afgelopen jaar 15 a 24 a a 26 a 21 b b Mantelzorg nu 11 a 17 a a 18 a Zwaar belaste mantelzorgers Uren mantelzorg per week b b a significant verschil tussen mannen en vrouwen in deze categorie (bij 0,95 betrouwbaarheidsinterval) b significant verschil tussen totale groep volwassenen en totale groep senioren (bij 0,95 betrouwbaarheidsinterval) 1

2 Zijn er verschillen tussen gemeenten? Voor mantelzorg over het afgelopen jaar, mantelzorg nu, zwaar belaste mantelzorgers en aantal uren mantelzorg zijn geen verschillen gevonden tussen de gemeenten. De spreiding tussen de gemeenten wordt hieronder gepresenteerd in tabel 2. Tabel 2. Spreiding tussen gemeenten van verlenen van mantelzorg in Zaanstreek-Waterland. Volwassenen (%) Senioren (%) jr 65+ Mantelzorg afgelopen jaar Mantelzorg nu Zwaar belaste mantelzorgers Uren mantelzorg per week ) Doordat enkele personen extreem veel tijd (>35 uur) besteden aan mantelzorg is de spreiding zo groot. 25 volwassenen jr senioren percentage Beemster Edam-Volendam Oostzaan Purmerend Waterland Wormerland Zaanstad Figuur 1. Overzicht van percentage inwoners dat mantelzorg heeft gegeven in afgelopen jaar per gemeente in de regio Zaanstreek-Waterland. N.B. De verschillen zijn getoetst tussen de gemeente en alle andere gemeenten samen. Van gemeente Landsmeer en Zeevang zijn geen gegevens beschikbaar op gemeente niveau. Wat zijn de cijfers in Nederland? Uit de landelijke gezondheidsmonitor blijkt dat ruim anderhalf miljoen mensen in Nederland aangeven in 2012 intensief (>8 uur/week) en/of langdurig (>3 maanden) mantelzorg te verlenen (GGD Nederland, CBS, RVIM, gezondheidsmonitor, 2012). Van deze mantelzorgers voelt 1 op de 7, ongeveer 220 duizend personen, zich tamelijk zwaar tot zwaar belast. Vrouwen geven vaker mantelzorg dan mannen (15 om 9 procent). De meeste mantelzorgers bevinden zich in de leeftijdsgroep 50 tot 65 jaar (19 procent). Het aantal uren mantelzorg dat per week gegeven wordt, neemt vanaf de pensioenleeftijd toe: tot 65 jaar geven mantelzorgers tussen de 8 en 11 uur per week mantelzorg, voor 65- tot 75-jarigen is het gemiddeld 14 uur en voor de 85-plussers is dit 24 uur. Intensief en langdurig zorgen voor een ander kan als zwaar worden ervaren, zo is gebleken uit onderzoek (CBS, 2013). Mantelzorgers die zich zwaar belast voelen, geven gemiddeld meer uren zorg: 23 uur ten opzichte van gemiddeld 9 uur door mantelzorgers die zich niet zwaar belast voelen. 2

3 Tabel 3. Overzicht cijfers mantelzorg in Nederland (ouder dan 19 jaar). Man (%) Vrouw (%) Totaal (%) Mantelzorg afgelopen jaar Waarvan zwaar belast Uren mantelzorg per week Bron: GGD Nederland, RIVM, CBS. Gezonheidsmonitor volwassenen en senioren Wat zijn de verschillen tussen Zaanstreek-Waterland en Nederland? Van alle inwoners in Zaanstreek-Waterland boven de 19 jaar verleent 14% mantelzorg op het moment van enquêteren. Dit is significant hoger dan in Nederland, want daar ligt het percentage op 12. In Zaanstreek-Waterland geven, net als in Nederland, meer vrouwen dan mannen mantelzorg (Zaanstreek-Waterland:11% van de mannen en 17% van de vrouwen geven mantelzorg. Nederland: 9% van de mannen en 15% vrouwen geven mantelzorg). Het aantal uren per week dat mantelzorgers gemiddeld besteden aan het verlenen van zorg ligt in Zaanstreek-Waterland op 9,5 uur per week. In Nederland ligt dit gemiddelde op 10,8 uur per week. Dit is geen significant verschil. Van alle mantelzorgers in Zaanstreek-Waterland voelt 12% zich zwaarbelast. Dit is lager dan in Nederland waar 14% van alle mantelzorgers zich zwaarbelast voelt. Wat is de trend in Zaanstreek-Waterland? Het percentage inwoners dat mantelzorg geeft in 2012 (20%) is aanzienlijk hoger dan in 2005 (13%) en 2009 (14%). Tussen 2005 en 2009 is geen aantoonbaar verschil in het geven van mantelzorg. Wat kan er geconcludeerd worden over mantelzorg in Zaanstreek-Waterland? Van alle inwoners (boven de 19 jaar) heeft in het afgelopen jaar 20% mantelzorg gegeven. Van alle inwoners boven de 19 jaar verleent 14% mantelzorg op het moment van enquêteren. Het percentage zwaar belaste mantelzorgers ligt voor alle inwoners boven de 19 jaar op 2%. Voor alle mantelzorgers boven de 19 jaar ligt het aantal uren dat zij mantelzorg geven gemiddeld op 9,5 uur per week. Er zijn geen verschillen tussen de regio Zaanstreek-Waterland en Nederland met betrekking tot het aantal uren dat mantelzorg wordt gegeven. Zowel in Zaanstreek-Waterland als in Nederland geven vrouwen vaker mantelzorg dan mannen. In Zaanstreek-Waterland geven meer mensen mantelzorg in vergelijking tot Nederland. Er is in 2012 een stijging in het percentage inwoners dat mantelzorg geeft ten op zichte van 2005 en Wat is de reden voor de stijging van mantelzorgers? Dit kan komen door de transitie van AWBZ en Wmo, maar ook doordat mensen steeds ouder worden (vergrijzing), mensen langer moeten doorwerken, toename van het aantal alleenstaanden, mensen langer zelfstandig blijven wonen, er toename van echtscheidingen en minder kinderen per gezin. 3

4 Wat is vrijwilligerswerk? Vrijwilligerswerk is volgens de definitie van de Interdepartementale Commissie Vrijwilligersbeleid (1982) werk dat in enig georganiseerd verband onverplicht en onbetaald wordt verricht ten behoeve van anderen of de samenleving (CBS, Vrijwilligerswerk onder werkenden en niet-werkenden, Koos Arts en Saskia te Riele). Vrijwilligerswerk kan worden gedaan op verschillende gebieden bijvoorbeeld: school, verzorging, sport, hobby, cultuur, levensbeschouwing, vakbond, politiek, bestuur, wonen en buurt. Hoeveel structureel en incidenteel vrijwilligerswerk wordt er gedaan? In totaal geeft 24% van de volwassen inwoners (19 jaar en ouder) in de regio aan vrijwilligerswerk te doen, hiervan is 15% structureel en 9% incidenteel (zie tabel 4). Tabel 4. Overzicht vrijwilligerswerk in Zaanstreek-Waterland verdeeld naar geslacht en leeftijdsgroep. Totaal (%) 19+ Volwassenen (%) jr Senioren (%) 65+ man vrouw totaal man vrouw totaal man vrouw totaal Structureel b 21 a 15 a 18 b Incidenteel Totaal a significant verschil tussen mannen en vrouwen in deze categorie (bij 0,95 betrouwbaarheidsinterval) b significant verschil tussen totale groep volwassenen en totale groep senioren (bij 0,95 betrouwbaarheidsinterval) Hoeveel uren wordt er aan vrijwilligerswerk besteed? De groep die structureel vrijwilligerswerk doet, besteedt hier gemiddeld 5,3 uur per week aan. De volwassenen die vrijwilligerswerk doen besteden gemiddeld iets minder tijd (5,0 uur) aan het vrijwilligerswerk dan senioren (6,2 uur). Ruim 90 procent van de vrijwilligers besteedt minder dan 10 uur per week aan het vrijwilligerswerk. In onderstaande tabel is ook te zien hoeveel vrijwilligers meer dan 10 uur besteden aan het vrijwilligerswerk. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen volwassenen en senioren. Tabel 5. Aantal uren besteed aan vrijwilligerswerk in de regio Zaanstreek-Waterland. Uren Totaal (%) 19+ Volwassenen (%) jr Senioren (%) uur uur uur uur of meer Zijn er verschillen tussen gemeenten? Het aantal vrijwilligers verschilt behoorlijk per gemeente. In de gemeente Purmerend zijn significant minder vrijwilligers actief dan in de rest van de regio. In de gemeenten Beemster, Waterland en Wormerland zijn significant meer bewoners actief als vrijwilliger dan in de rest van de regio. In onderstaande figuur staan de percentages per gemeente weergegeven. 4

5 volwassenen jr senioren percentage Beemster Edam-Volendam Oostzaan Purmerend Waterland Wormerland Zaanstad Zaanstreek-Waterland Figuur 1. Overzicht van percentage inwoners dat aan vrijwilligerswerk doet per gemeente in de regio Zaanstreek-Waterland. N.B. De verschillen zijn getoetst tussen de gemeente en alle andere gemeenten samen. Van gemeente Landsmeer en Zeevang zijn geen gegevens beschikbaar op gemeente niveau. Wat zijn de verschillen tussen verschillende GGD regio s en Nederland? In 2011 werd geschat dat 38% van de Nederlanders boven de 18 jaar minstens eenmaal in het afgelopen jaar onbetaald werk gedaan heeft voor een maatschappelijke organisatie 1. In Zaanstreek- Waterland ligt het percentage inwoners dat aan vrijwilligerswerk doet op 24%. In GGD-regio Gooi en Vechtstreek ligt het op 31% en in GGD-regio Hollands Noorden ligt dit op 30% (GGD gezondheidsmonitor, 2012). In Nederland, net als in Zaanstreek-Waterland, is er geen verschil tussen het percentage mannen en vrouwen dat vrijwilligerswerk doet. Gemiddeld besteden in Nederland vrijwilligers 3,7 uur per week aan vrijwilligerswerk, in Zaanstreek-Waterland ligt dit gemiddelde op 5,3 uur per week. Hieruit valt af te leiden dat de inwoners in Zaanstreek-Waterland die aan vrijwilligerswerk doen gemiddeld bijna 1,5 keer meer uren besteden aan vrijwilligerswerk in vergelijking tot de landelijke cijfers. Wat is de trend in Zaanstreek-Waterland? Het percentage inwoners dat vrijwilligerswerk verricht in 2012 is gelijk gebleven ten op zichte van 2009, respectievelijk 24% en 25%. Wat kan er geconcludeerd worden over vrijwilligerswerk in Zaanstreek-Waterland? In totaal geeft 24% van de volwassen inwoners (19 jaar en ouder) aan vrijwilligerswerk te doen, hiervan is 15% structureel en 9% incidenteel De groep die structureel vrijwilligerswerk doet, besteedt hier gemiddeld 5,3 uur per week aan. Ruim 90 procent van de vrijwilligers besteedt minder dan 10 uur per week aan het vrijwilligerswerk. In de gemeenten Beemster, Waterland en Wormerland zijn significant meer bewoners actief als vrijwilliger dan in de rest van de regio. Het percentage inwoners in Zaanstreek-Waterland dat aan vrijwilligerswerk doet is lager dan het percentage in Nederland en regio Gooi en Vechtstreek en regio Hollands Noorden. Het percentage inwoners dat vrijwilligerswerk verricht in 2012 is gelijk gebleven ten op zichte van Boss, E. Blauw, W. en Albas, M. (2011) Vrijwillige inzet 2.0. Vrijwillige inzet Utrecht: MOVISIE 5

6 Mantelzorg- en vrijwilligersbeleid vastgelegd in de Wmo Wat verandert er bij de transitie van Awbz naar Wmo? Doelen in plaats van prestatievelden Sinds 2007 hebben de negen prestatievelden centraal gestaan in de Wmo. Deze worden in de nieuwe Wmo (m.i.v. 2015) vervangen door drie doelen: 1. Het bevorderen van sociale samenhang, de mantelzorg, het vrijwilligerswerk en de veiligheid en leefbaarheid in de gemeente, evenals voorkomen en bestrijden van huiselijk geweld. Voorheen was dit prestatieveld 1, 4 en 7; 2. Het ondersteunen van de zelfredzaamheid en de participatie van personen met een beperking of met chronische, psychische of psychosociale problemen, zoveel mogelijk in de eigen leefomgeving. Voorheen was dit prestatieveld 5, 6 en 8; 3. Het bieden van opvang. Hieronder vallen maatschappelijke opvang, vrouwenopvang, beschermd wonen en verslavingszorg. Voorheen was dit prestatieveld 7, 8 en 9. Prestatieveld 3 (informatie, advies en cliëntondersteuning) zien we in deze hoofddoelen niet terug en prestatieveld 2 (preventieve ondersteuning jeugd) valt onder de nieuwe wet op de Jeugdzorg. Gemeenten bieden maatschappelijke ondersteuning Gemeenten krijgen de opdracht om maatschappelijke ondersteuning te bieden. Hiertoe stelt de gemeenteraad periodiek een plan vast. Dit plan is erop gericht dat: cliënten zo lang mogelijk in hun eigen leefomgeving kunnen blijven; cliënten die beschermd wonen of opvang ontvangen, een veilige woonomgeving hebben. In dit plan is nadrukkelijk aandacht voor de ondersteuning van mantelzorgers en andere vrijwilligers; het college van B&W treft algemene maatregelen ter bevordering van mantelzorg en vrijwilligerswerk en ter ondersteuning van mantelzorgers en andere vrijwilligers, die noodzakelijk zijn voor de uitvoering van de maatschappelijke ondersteuning. Mantelzorg- en vrijwilligersbeleid in de gemeenten in Zaanstreek-Waterland Mantelzorgbeleid is vooral gericht op het ondersteunen van de bestaande, actieve mantelzorgers, daar waar het vrijwilligersbeleid meer gericht lijkt op het werven van nieuwe vrijwilligers. Hieronder staan voorbeelden van het mantelzorg- en vrijwilligersbeleid zoals dat in de gemeenten in Zaanstreek- Waterland wordt vormgegeven. Het Centrum Mantelzorg ondersteunt, namens de gemeenten Zaanstad, Purmerend, Landsmeer en Oostzaan, de mantelzorgers in de betreffende gemeenten. Per januari 2014 wordt in de gemeente Zaanstad de mantelzorgondersteuning vanuit de sociale wijkteams aangeboden. In de gemeente Zaanstad zijn tien sociale wijkteams actief die samen een dekkend netwerk van ondersteuning bieden op het gebied van welzijn, zorg, werk&inkomen, wonen en gezinsrelaties. In de gemeente Purmerend blijft het Centrum Mantelzorg, samen met het Wmo-loket van de gemeente, ondersteuning bieden aan mantelzorgers. Het RSWP (Regionale Stichting WonenPlus Noord-Holland) biedt namens de gemeenten Edam- Volendam, Beemster, Waterland, Wormerland en Zeevang mantelzorgondersteuning aan. Het overgrote deel van de gemeenten in Zaanstreek-Waterland heeft vrijwilligersbeleid vastgesteld. Het werven van vrijwilligers vindt in de gemeente Zaanstad ook plaats via de bestaande sociale wijkteams, zij zetten het project BUUV hiervoor in. BUUV is de sociale marktplaats voor en door bewoners van Zaanstad. BUUV draait om dingen die je als buurt- of stadsgenoten voor elkaar kunt doen. In de gemeente Purmerend heeft het welzijnswerk Clup een vacaturebank voor vrijwilligers, net zoals gemeente Waterland een website heeft waar vrijwilligers gevonden kunnen worden of zich kunnen aanmelden; 6

7 De gemeente Edam-Volendam tot slot, heeft een servicepunt voor vrijwilligers, waar een vrijwilligersmakelaar werkzaam is. De makelaarsfunctie is bedoeld voor de ondersteuning van het vrijwilligerswerk en vormt een brug tussen organisaties, vrijwilligers en maatschappelijke stages. Interventies rondom mantelzorg en ander vrijwilligerswerk Mantelzorgondersteuning in Nederland Bij mantelzorgondersteuning gaat het om het verminderen van belasting van de mantelzorger en het versterken van wat goed gaat. Het overheidsbeleid van het ministerie van VWS is dan ook gebaseerd op de ondersteuning van mantelzorgers. De staatssecretaris schrijft in zijn beleidsbrief ) dat de overheid mantelzorgers (en vrijwilligers) wil 'versterken, verlichten en verbinden': 'Versterken, omdat de positie van informele ondersteuning en zorg goed moet worden verankerd in de nieuwe Wmo en de kern-awbz. Verlichten, omdat juist vanwege de grote waarde van het geven van hulp en ondersteuning mantelzorgers en vrijwilligers ondersteuning verdienen. Verbinden, omdat de samenwerking tussen mantelzorgers, vrijwilligers, professionele zorg en de mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben, beter kan en moet.' Mantelzorgers kunnen op verschillende manieren worden ondersteund. Bijvoorbeeld door het geven van informatie en advies, het aanbieden van praktische en emotionele ondersteuning of door het inzetten van respijtzorg. De basisfuncties mantelzorgondersteuning sommen de behoefte van mantelzorgers aan ondersteuning op. De basisfuncties zijn opgesteld door het ministerie van VWS, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en Mezzo (landelijke vereniging voor mantelzorg en vrijwilligers). De acht basisfuncties zijn: 1. Informatie, bijvoorbeeld over wachttijden voor een plek in het zorgcentrum, overbruggingszorg of over de organisatie van thuiszorg. 2. Advies en begeleiding: een luisterend oor, maar ook praktische begeleiding met bijvoorbeeld verpleegkundige handelingen. 3. Emotionele steun, omdat het niet altijd meevalt om iemand van wie je houdt te zien verslechteren of te laten verhuizen naar een zorgcentrum of verpleeghuis. 4. Educatie, bijvoorbeeld over planning, tiltechnieken en omgaan met tegenvallers en stress. 5. Praktische hulp, zoals hulpmiddelen. 6. Respijtzorg: de tijdelijke en volledige overname van de zorg bijvoorbeeld door een vrijwilliger. Hierdoor krijgt een mantelzorger zelf even vrijaf. 7. Financiële tegemoetkoming. 8. Materiële hulp, zoals een woningaanpassing of een parkeervergunning. 7

8 Effectieve interventies van mantelzorgondersteuning In de databank Effectieve sociale interventies van MOVISIE zijn verschillende interventies voor mantelzorgondersteuning beschreven. Van elke interventie is een uitgebreide beschrijving gemaakt van de aanpak, de theoretische onderbouwing, ervaringen uit de praktijk, eventueel effectonderzoek en van de werkzame elementen. Een analyse van deze elementen geeft een goed beeld van wat werkt bij het ondersteunen van mantelzorgers. Het gaat hierbij enerzijds om kennis, houding en vaardigheden van de mantelzorger. En anderzijds om samenwerking met en aansluiting bij het sociale netwerk. POM: Preventie Ondersteuning Mantelzorgers Het doel van de methode Preventieve Ondersteuning Mantelzorgers is het voorkomen van overbelasting bij mantelzorgers. Mantelzorgers worden actief opgespoord, waarna de ervaren belasting en knelpunten in kaart worden gebracht. Vervolgens wordt inzicht gegeven in ondersteuningsmogelijkheden. Uit een tweetal evaluatieonderzoeken naar POM blijken professionals en mantelzorgers overwegend positief te zijn over de methode. Er is binnen zorginstellingen door de methode meer aandacht gekomen voor mantelzorgers en het vroegtijdig signaleren van problemen. Ook zijn mantelzorgers door de methode beter in staat hun eigen grenzen aan te geven en tijdig hulp in te schakelen. Mantelzorgondersteuning in Zaanstreek-Waterland Centrum Mantelzorg Zaanstreek-Waterland is de plek waar mantelzorgers kunnen rekenen op directe mantelzorgondersteuning. Het centrum biedt kennis en praktische ondersteuning door mantelzorgconsulenten, mantelzorgmakelaar en vrijwilligers. Centrum Mantelzorg werkt in Purmerend, Landsmeer en Oostzaan. In Zaanstad is de mantelzorgondersteuning geïntegreerd in het wijkgericht werken van de sociale wijkteams. Het wijkteam zoekt samen met de mantelzorger/vrijwilliger naar de ondersteuning die ervoor zorgt dat de balans tussen draaglast en draagkracht in evenwicht blijft. Centrum Mantelzorg is onderdeel van Stichting Maatschappelijke Dienstverlening Zaanstreek/Waterland (SMD-ZW) en wordt gevormd door vijf alliantiepartners: Context, MEE Amstel en Zaan, Odion, Stichting Welsaen en SMD-ZW. SMD-ZW en Welsaen zijn bestuurlijk gefuseerd met Evean. 8