PEDAGOGISCHE DOSSIERS

Transcriptie

1 PEDAGOGISCHE DOSSIERS HET LEVEN VAN EEN BOEK INHOUDSOPGAVE I. Van idee tot manuscript 2 II. Van schrijver tot uitgever 3 III. De maquette 5 IV. Afdrukken en inbinden 6 V. Het boek op weg naar zijn lezers 8 VI. Gebruik van een boek 9 VII. Dood 11 VIII. Wedergeboorte 14 IX. Schema: het leven van een boek 15 BIBLIOGRAFIE 16 Educatieve dienst - KBR 1

2 1. VAN IDEE TOT MANUSCRIPT De allereerste fase in het tot stand komen van een boek is het rijpen van een idee in het hoofd van een schrijver of auteur. Hij is een persoon zoals u en ik. Hij put inspiratie uit het dagelijks leven en zijn persoonlijke ervaringen. Hij kiest ervoor om die met anderen te delen in de vorm van een boek. Inspiratie vinden is niet altijd even gemakkelijk. Tot de renaissance wachtten de meeste auteurs tot de (goddelijke) inspiratie tot bij hen kwam. Daarna won de rede het van de godsdienst en ging de auteur zelf op zoek naar inspiratie: hij verzamelt documentatie, bezoekt bibliotheken, gaat op reis Zo verzamelt hij de nodige informatie om zijn verhaal te stofferen. Manuscript van Georges Rodenbach Portret van Erasmus, Dürer, 1526 (gravure, Musée de la ville, Parijs) Eens de inspiratie er is, moet de schrijver ze aan het papier kunnen toevertrouwen. Deze fase is allesbehalve gemakkelijk in het schrijversvak. Sommige auteurs schrijven en herschrijven hun tekst verschillende keren. Dit resulteert in een manuscript. Het geeft blijk van de aarzelingen van de schrijver en de manier waarop zijn ideeën zijn geëvolueerd. Dit waardevolle getuigenis is met verdwijnen bedreigd omdat de meeste schrijvers vandaag met de computer werken. Als de tekst getypt is, spreekt men van een typoscript. 2 Educatieve dienst - KBR

3 2. VAN SCHRIJVER TOT UITGEVER Wist je dat? Portret van Donat Casterman Met een uitgeverij werken is niet de enige manier om een boek uit te geven. Een methode die even oud is als de geschiedenis van het uitgeverswezen, is uitgeven in eigen beheer. Zeker in ons digitaal tijdperk is deze manier van uitgeven populair geworden. Ze is ook minder duur. De publicatie door intekening is ook een aparte manier van uitgeven. De Encyclopédie van Diderot en d Alembert werd in de 18 de eeuw op deze manier uitgegeven. Het gaat om een systeem waarbij particulieren zich ertoe verbinden tegen een bepaalde datum een som geld over te maken om een werk te financieren. Ze verbinden zich ertoe het werk te kopen wanneer het gepubliceerd wordt en betalen op voorhand een deel van de prijs. Uiteindelijk heeft het 25 jaar geduurd vooraleer de 28 volumes van de Encyclopédie gepubliceerd werden. Meer dan 150 medewerkers waren nodig om deze onderneming tot een goed einde te brengen. De auteur bezorgt zijn manuscript of typoscript aan een aantal uitgevers. Zij beslissen of de tekst al dan niet wordt uitgegeven. Deze fase kan lang duren. Uitgevers ontvangen veel teksten van verschillende auteurs. Het werk wordt verdeeld. Een eerste groep lezers maakt een selectie. Alleen de beste teksten worden doorgestuurd naar een leescomité dat vervolgens zal beslissen of een tekst al dan niet geselecteerd wordt. Vaak hangt dit samen met de oriëntering van een uitgeverij. Uitgeverijen hanteren verschillende en uiteenlopende criteria: trends, smaak en voorkeur van een uitgever, economische beperkingen De uitgever kan ook zelf de opdrachtgever zijn. Dan bestelt hij zelf een boek over een bepaald onderwerp dat hij wil uitgeven. De uitgeverswereld is door de eeuwen geëvolueerd. Tot het einde van de 18 de eeuw was het vaak een en dezelfde onderneming die instond voor het uitgeven, drukken en verspreiden van boeken. Het vak van uitgever en boekhandelaar liep door elkaar. In de 19 de en 20 ste eeuw ontstaat er een duidelijk onderscheid tussen de functie van uitgever, drukker en boekhandelaar. Dit komt onder meer door de nieuwe technische ontwikkelingen. Met de opkomst van het industrieel kapitalisme worden uitgevers steeds meer zakenlieden. Ze bepaalden zelf welke nieuwe boeken ze zouden uitgeven en stonden borg voor de financiële risico s die verbonden waren aan de productie van een boek. De uitgever werd een ondernemer die voortdurend probeerde zijn auteurs voor het voetlicht te brengen. De auteurs werden op hun beurt het echte kapitaal van de uitgeverij. Educatieve dienst - KBR 3

4 3. DE MAQUETTE Eens de uitgeverij de tekst heeft geselecteerd, gaan de uitgever en auteur samen aan het werk om een definitieve tekst te maken. Soms worden nog ingrijpende wijzigingen doorgevoerd. Er wordt een titel gekozen, het formaat van het boek wordt bepaald en er wordt bekeken of het boek al dan niet geïllustreerd moet worden. Er zijn meerdere leesbeurten nodig om zeker te zijn dat de tekst onberispelijk is. Gemiddeld moet een tekst zeven keer gelezen worden door zeven verschillende lezers opdat er geen fouten meer zouden instaan. Deze leesbeurten moeten er voor zorgen dat de tekst duidelijk en goed begrijpbaar is. Eenmaal dit gebeurd is, kan de maquette van het boek opgemaakt worden. Hier stopt het overleg tussen de schrijver en uitgever (en de eventuele illustrator). De maquette gaat naar de vormgever die een plan van het boek zal opmaken. Hij moet zorgen voor een harmonieuze en evenwichtige lay-out. Vaak wordt alles nog een laatste keer herlezen nadat de vormgever klaar is met zijn werk. Dan komt de chemigraaf op de proppen. Hij maakt eerst een controleproefdruk van het werk vooraleer het echt in druk gaat. Deze proefdruk wordt nagekeken door de uitgever en de vormgever. Wanneer de uitgever zijn akkoord geeft, worden de bestanden naar de drukkerij gestuurd. Voorbeelden van de lay-out van handschriften. De kopiist bakende ruimtes af voor miniaturen en initialen vooraleer hij begon te schrijven. Educatieve dienst - KBR 5

5 4. AFDRUKKEN EN INBINDEN De drukkerij. Het drukken van een boek verloopt in verschillende fasen. Eerst wordt het papier gekozen. Er bestaan verschillende papiersoorten. De uitgever maakt een keuze op basis van economische, esthetische of praktische criteria. De bladen waarop gedrukt wordt, zijn van een dergelijk formaat dat er verschillende bladzijden kunnen worden op afgedrukt. Het aantal is afhankelijk van het door de uitgever gekozen formaat. Eens het papier is gekozen, worden de drukmachines afgesteld. Dit afstellen is een van de duurste procedures bij het drukken van een boek. Dit verklaart waarom het interessanter is in grote oplagen te drukken. Na het goedkeuren van de afstelling kan het drukproces beginnen. Atelier van de drukker Wanneer alle bladzijden gedrukt zijn, zorgt de boekbinder ervoor dat alle folio s gevouwen en gegroepeerd worden in katernen. Hij vraagt wel eerst het akkoord van de uitgever vooraleer het samenstellen kan beginnen. De katernen gaan door een machine om in het midden en vervolgens samen te worden genaaid. Door de katernen te naaien zal het boek steviger zijn dan wanneer ze enkel aan elkaar worden gelijmd. Tot slot wordt de omslag die apart werd gedrukt, rond de katernen gekleefd. Het boek is nu klaar. In ons huidige digitale tijdperk met de ontwikkeling van e-books, i-pads en andere informaticadragers kan men zich afvragen of het drukproces wel zal blijven bestaan. Alleen de toekomst zal uitwijzen of de papieren vleugels van boeken binnenkort tot het verleden behoren. Atelier van de drukker 6 Educatieve dienst - KBR

6 Zou papier kunnen verdwijnen? Stel dat papier ooit zou verdwijnen, dan is het in ieder geval niet de eerste schriftdrager die in onbruik zou raken. Vele andere dragers zoals kleitabletten, papyrus of perkament zijn in de loop van de geschiedenis verdwenen om plaats te maken voor andere dragers. Meestal waren de nieuwkomers praktischer en minder duur in gebruik. Volgens Michel Vernis is het verdwijnen van het papieren boek niet onvermijdelijk. Hij haalt verschillende argumenten aan: - We hebben nog nooit zoveel gedrukt als vandaag nu elke computer met een printer verbonden kan worden. - Een geschreven tekst blijft een veilig middel om een grote hoeveelheid informatie op te slaan. Een tekst kan een grote hoeveelheid kennis weergeven in een vrij korte tijdspanne. Een voorbeeld: in 1 uur spreekt een redevoerder ongeveer woorden als hij snel spreekt. Een bedreven lezer leest in datzelfde uur ongeveer woorden 1. - Als we de geschiedenis van de media bekijken, stellen we vast dat de opkomst van een nieuw medium niet noodzakelijk het communicatiemiddel vernietigt dat eerder bestond. De pers heeft het boek niet gedood, net zomin als de bioscoop het theater en de televisie de geschreven pers heeft gedood. Het e-book en andere digitale toepassingen zullen dus niet noodzakelijk het papieren boek veroordelen. Gutenberg, een revolutie? Toen Gutenberg, ook wel Johan Gensfleich, in de 15 de eeuw de boekdrukkunst uitvond, bracht hij een ingrijpende verandering teweeg in de productie van geschriften. Tot de 15 de eeuw was de productiewijze van boeken langzaam, duur, vereisten ze veel werk en liet ze geen productie op grote schaal toe. In 1450 bracht Gutenberg daar verandering in. Het productieproces versnelde aanzienlijk en de kosten werden gedrukt. Dit zorgde ervoor dat vanaf dan veel meer boeken in omloop waren. Enkele eeuwen na deze eerste revolutie van het boek kwam er een tweede boekrevolutie in de 19 de eeuw. In Europa vindt de industriële revolutie plaats. In de boekenwereld breekt een fase van massaproductie aan. Enkele cijfers bewijzen dit: in 1840 werden titels uitgegeven tegenover in Een verviervoudiging in slechts 70 jaar tijd. De handpers werd vervangen door steeds geavanceerder mechanische machines die het mogelijk maakten de productie gevoelig op te drijven. Halverwege de 19 de eeuw werd ook een nieuw soort papier gebruikt. Lompenpapier, dat al sinds de middeleeuwen in gebruik was, werd vervangen door papier op basis van hout. Daardoor was er veel meer papier beschikbaar, maar de kwaliteit was slecht. Lignine bedreigde de gedrukte werken en zorgde ervoor dat het papier snel verouderde, geel en broos werd. 1 Deze opmerking komt van François RICHAUDEAU, auteur en onderzoeker uit de 20 ste eeuw. Educatieve dienst - KBR 7

7 5. NAAR DE LEZERS Een boek produceren is één ding. Daarna moet het ook nog bij zijn lezers terechtkomen. Vele maanden vóór de publicatie van een boek leggen vertegenwoordigers al de nodige contacten met de boekhandelaars om de nieuwe boeken voor te stellen en hen ertoe te bewegen bestellingen te plaatsen. Deze fase is zeer belangrijk voor het commercieel bestaan van het boek. Het aantal bestellingen is bepalend voor het latere leven van het boek. Kent het boek geen succes, dan zal het snel uit de handel verdwijnen. Bij het verlaten van de drukkerij gaat een aantal boeken naar de uitgeverij om daar als promotiemateriaal te worden gebruikt. De rest van de boeken komt terecht bij een verdeler die over opslagplaatsen beschikt waar de boeken worden opgeslagen. De taak van de verdeler bestaat erin de bestellingen van de boekhandelaars te beheren en op te volgen. Verdelers kunnen voor verschillende uitgeverijen werken. Vanaf dan zijn boeken beschikbaar voor de lezers in bibliotheken, boekhandels, supermarkten Boeken kunnen op verschillende manieren worden geraadpleegd. Voor een boekenliefhebber is het onmogelijk om alle verkrijgbare boeken te kopen. Hij kan boeken lenen in een bibliotheek. Maar ook bibliotheken kunnen niet alle nieuw verschenen boeken aankopen. Om dit probleem op te lossen, hebben nationale bibliotheken het wettelijk depot ingevoerd. In België werd in 1966 een wet ingevoerd die elke Belg die een boek publiceert, verplicht een exemplaar af te staan aan de Koninklijke Bibliotheek. In 2004 verwierf het Wettelijk Depot boeken, in en in Atelier van de boekbinder Een andere oplossing voor de aankoopbeperking zijn de digitale bibliotheken. Zo is Google al begonnen met het op grote schaal digitaliseren van boeken en konden er in 2009 bijna 10 miljoen boeken via het internet worden geraadpleegd. En dit is nog maar het begin. 8 Educatieve dienst - KBR

8 In 2008 heeft de Europese Commissie een digitale bibliotheek gelanceerd: Europeana ( Dit gemeenschappelijk project van de 27 lidstaten heeft de ambitie de digitale bronnen samen te brengen van de verschillende nationale bibliotheken, archiefcentra en musea die zich ertoe hebben verbonden hun erfgoed te digitaliseren en te ontsluiten voor alle internetgebruikers. Vandaag biedt Europeana toegang tot 6 miljoen digitale objecten (afbeeldingen, teksten, geluidsfragmenten en filmpjes). Ook de Koninklijke Bibliotheek neemt deel aan dit project via haar digitaal platform Belgica ( 6. GEBRUIK VAN HET BOEK Boeken kunnen op verschillende manieren gebruikt worden. Het kan een werkinstrument zijn, een documentatiebron, een verzamelobject Kortom, het gebruik van boeken is heel uiteenlopend. De soorten boeken die gedrukt worden, het profiel van de lezers en de plaatsen waar boeken verkrijgbaar zijn, hebben in de loop van de geschiedenis grote wijzigingen ondergaan. Bij het ontstaan van de boekdrukkunst bestond 45% van de incunabelen 2 uit religieuze boeken en was 77% in het Latijn geschreven. 2 Incunabelen of wiegendrukken zijn boeken gedrukt tussen 1450 en Educatieve dienst - KBR 9

9 Plaatsen waar boeken verkrijgbaar zijn: een overzicht Gedurende de hele middeleeuwen werden boeken voornamelijk bewaard in kloosters. Vanaf de 12 de en 13 de eeuw komen boeken ook in universiteiten terecht, maar ook daar bleef de theologische faculteit lange tijd oppermachtig. Pas met de Franse Revolutie en de beslaglegging op de goederen van de clerus ging het merendeel van het schriftelijk erfgoed over van de religieuzen naar de Staat. In de 18 de eeuw ontstaan de leeskabinetten. Daar kon men in ruil voor een abonnement kranten en boeken lezen of uitlenen. Deze kabinetten werden vaak door boekhandelaars naast hun winkel ingericht. Ze kunnen gezien worden als een eerste stap in de verspreiding van het boek naar een ruimer publiek. met het beheer van enorme verzamelingen die als gevolg van de Franse Revolutie in beslag waren genomen bij geestelijken. Die bibliotheken bleven gedurende lange tijd tempels van kennis die alleen door geleerden werden bezocht. Op het einde van de 19 de eeuw verschenen de volksbibliotheken die heel uiteenlopende vormen konden aannemen: schoolbibliotheken, bedrijfsbibliotheken, parochiebibliotheken Dit alles vond plaats in de geest van het onderricht van het volk. In de loop van de 20 ste eeuw bleef het aantal bibliotheken groeien. Daarnaast ontwikkelden zich ook nieuwe vormen: denk aan de mediatheken en het internet. In 1803 creëerde de Franse Staat (dus ook in België dat toen onder Frans bewind stond) gemeentelijke bibliotheken. Ze werden belast Evolutie van het lezersprofiel: Het lezersprofiel is in de loop van de geschiedenis geëvolueerd. Algemeen kunnen we stellen dat het lezerspubliek is verruimd. In de loop van de 16 de eeuw stellen we een secularisering vast van de bezitters van boeken, met een steeds groter percentage rechtsgeleerden: Rechtsgeleerden Geestelijken Tot de 19 de eeuw waren boeken voornamelijk het alleenrecht van religieuzen en de hogere klassen in de maatschappij. Daar zijn 3 redenen voor: analfabetisme, de kostprijs van boeken en het ontbreken van openbare bibliotheken. In de 19 de eeuw komen er nieuwe lezers bij. Het succes van het onderwijs zorgt ervoor dat er meer gespecialiseerde literatuur voor de jeugd verschijnt. Ook vrouwen halen hun achterstand in op het vlak van de alfabetisering. Ze worden het bevoorrechte publiek van bv. feuilletonromans. Daarnaast wordt ook de volkslectuur populair. 10 Educatieve dienst - KBR

10 In het verdere verloop van de 19 de eeuw ontwikkelt de massaliteratuur zich. Er komt een explosie van het publiek dat wordt bereikt door de verspreiding van het boek. De nieuwe doelgroepen vertegenwoordigen commerciële doelwitten in het kader van een steeds feller woedende concurrentiestrijd tussen de uitgevers. Die laatste gaan zich meer en meer specialiseren in een poging hun commerciële niche te vinden. 7. DOOD VAN HET BOEK Het boek heeft niet het eeuwige leven. Het kan ook verdwijnen als gevolg van censuur of vernietiging of welke oorzaak ook. Het materiaal waaruit het boek bestaat, is vergankelijk. Het bewaren van (oude) boeken vandaag is een grote uitdaging: hoe kunnen we ze zo goed mogelijk beschermen tegen de tand des tijds? Censuur kan aan de basis liggen van het verdwijnen van een boek. Al sinds de oudheid oefenen religieuze of politieke machthebbers censuur uit. Boeken die ingingen tegen de officiële ideeën of waarvan de inhoud als gevaarlijk werd beschouwd, werden vernietigd. Zo werden in de 5 de eeuw v.c. de boeken van Pythagoras verbrand omdat hij daarin twijfelde aan het goddelijke bestaan. In 1275 plaatste Filips de Stoute de boekhandelaars onder toezicht van de Universiteit zodat er niets verdacht zou worden uitgegeven en verkocht. Van de middeleeuwen tot het ontstaan van de boekdrukkunst kon het toezicht op het verschijnen van nieuwe boeken gemakkelijk worden uitgeoefend. Boeken werden een voor een vervaardigd en de productie kon gemakkelijk opgevolgd worden. De boekdrukkunst brengt daar snel verandering in. Censuur werd steeds belangrijker tijdens het ancien régime. Het aantal boeken dat geproduceerd werd, nam aanzienlijk toe en het werd Een handschrift aangetast door schimmel Brand van het Paleis van de Coudenberg in Enkele huidige collecties van de Koninklijke Bibliotheek zijn aan de brand ontsnapt. Educatieve dienst - KBR 11

11 steeds moeilijker om daar toezicht op uit te oefenen. Daarom werden strenge regels ingevoerd en kon elke overtreder tot de doodstraf worden veroordeeld 3. Regels werden nog strenger tijdens de Reformatie. De gedachte dat boeken op een snelle manier nieuwe ideeën konden verspreiden, boezemde machthebbers angst in. Zo verplichtte De eerste catalogus van verboden boeken werd in 1540 opgemaakt door de Faculteit Theologie van Parijs. Hij is met de hand geschreven. In 1542 telde die catalogus al 65 veroordeelde titels. Het eerste gedrukte exemplaar dateert van 1544 en telt 230 titels. In 1556 telde de catalogus al 526 titels van verboden werken Hendrik II in 1547, in een poging beter te controleren wat er zoal verscheen, de auteur en de drukker ertoe hun naam en familienaam aan te brengen op hun boeken, samen met het merk van de boekhandelaar. Wanneer veroordeelde boeken niet langer verbrand werden, kwamen ze in een bijzonder deel van de bibliotheken terecht, ook wel de Enfer (hel) genoemd. Daar werden gecensureerde boeken afgezonderd van de rest van de collectie. De naam enfer is afkomstig van de eerste kloosterbibliotheken in Europa. Daar werden boeken waarvan de raadpleging ervan naar de hel kon leiden op een speciale plaats bewaard. Vandaag wordt deze censuur niet meer toegepast, maar bestaat de enfer wel nog als historische getuigenis. Het merendeel van de boeken die erin terecht kwamen, zijn erotische werken. Voorbeeld van censuur 3 FRANS I ( ) was de eerste vorst die censuur en de doodstraf met elkaar verbond in Hij verbood nieuwe boeken te drukken in zijn rijk. Al wie dit verbod overtrad, werd tot ophanging veroordeeld. 12 Educatieve dienst - KBR

12 Is censuur volledig verdwenen? Als censuur vandaag wordt uitgeoefend, dan gebeurt dat op een subtiele manier. Soms zijn bepaalde boeken onvindbaar in een land, ook al zijn ze niet officieel gecensureerd. Dit was bijvoorbeeld het geval met een boek van de Marokkaanse journalist Ali Amar. Zijn boek verscheen in 2009 maar was nergens in Marokko te verkrijgen. China, Tunesië, Cuba, Thailand en Noord- Korea in voorkomen. De ontwikkeling van het internet zet steeds meer regeringen ertoe aan om maatregelen te treffen in een poging te controleren wat er op internet gebeurt. In juni 2000 werd een Franse rockgroep, Matmatah, veroordeeld tot een boete van Franse frank wegens het aanzetten tot het gebruik van verdovende middelen in een van hun liedjes. Op 22 maart 2010 besliste Google zijn website in China te sluiten om niet langer onderworpen te zijn aan de censuur waarvan de Amerikaanse zoekmotor tot dan toe het voorwerp was geweest. Sindsdien wordt elke internaut die zich met de Chinese versie van Google (google.cn) wil verbinden, doorgestuurd naar de Hongkongse versie van Google (google.com.hk). Zo omzeilt deze onderneming de censuur van de Chinese regering. Merk op dat het hier gaat om zelfcensuur waarmee Google had ingestemd toen het zich in januari 2006 in China vestigde. Het toezicht op internet is een interessant en actueel thema. In een rapport dat Google in 2010 publiceerde, lezen we dat 25 van de 100 landen waar Google gevestigd is censuur uitoefenen op de zoekmotor. Reporters zonder grenzen publiceerde in 2010 een lijst van internetvijanden waar onder meer Iran, Voorbeeld van censuur Educatieve dienst - KBR 13

13 8. WEDERGEBOORTE Een boek kan sterven, maar het kan evengoed uit zijn as verrijzen door recyclage, digitalisering of bewerking tot film. Op die manier krijgen sommige boeken een tweede leven dat soms veel langer kan duren dan hun oorspronkelijke leven. Meningen over verfilmingen van een boek lopen vaak uiteen. Dit komt onder meer omdat de verfilming van een boek het zich niet kan veroorloven trouw te blijven aan het oorspronkelijke verhaal. Het gaat om twee verschillende expressievormen. De overgang van boek naar film vraagt een aantal bewerkingen: scenario schrijven, knippen, condenseren, enzovoort. Een voorbeeld: Junglebook. Het originele verhaal vinden we terug in het boek van Rudyard Kipling dat verscheen in Het was een verhalenboek. Een van de bekendste verhalen gaat over een jongetje, Mowgli, dat verloren raakt in het woud en door wolven wordt opgevangen. Walt Disney verwierf de filmrechten in 1962 en de film verscheen in De confrontatie tussen het originele boek van Kipling en de versie van Walt Disney laat toe de aandacht te vestigen op de keuzes die zijn gemaakt bij de bewerking en dus op de verschillen tussen beide. Een van de opmerkelijkste verschillen is misschien wel de figuur van Baloe de Beer. Bij Kipling gaat het om een wijze, geleerde oude bruine beer die Mowgli de basiskennis over de jungle bijbracht. Bij Disney is Baloe een zorgeloze en luie beer die zelf leert wat het betekent om verantwoordelijkheid op te nemen door zich te ontfermen over Mowgli. 14 Educatieve dienst - KBR

14 Opmaak maquette Fotogravure stelt voor kijkt na goed voor gravure Auteur bestelt Uitgever kijkt na goed voor drukt Druk goed voor inbinden kijkt na exemplaren voor promotie Inbinden Opslag Verspreiding nieuwe bestellingen onverkochte exemplaren Verkooppunten Bibliotheken Lezer Educatieve dienst - KBR 15

15 BIBLIOGRAFIE CHARTIER, R. et MARTIN, H-J., Histoire de l édition française, Paris, LERNOUT, G., Een beknopte geschiedenis van het boek, Antwerpen, MINOIS, G., Censure et culture sous l Ancien Régime, Paris, NETZ, R., Histoire de la censure dans l édition, dans Que sais-je?, Paris, ROBIN, C., Le livre et l édition, Paris, SERVAES, J., De boekenindustrie in Vlaanderen, Leuven, VAN DAELE, H., Hoe groeit een boek?, Averbode, VERNUS, M., L histoire du livre et de la lecture, Quétigny, Censuur in de Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel, Educatieve dienst - KBR