Naar sexe gescheiden sterven

Transcriptie

1 Artikelen Ombudsvrouw pensioenen bij de Stichting Landelijke Ombudsvrouw Aparte sterftetabellen voor mannen en vrouwen bij pensioenen discriminerend Naar sexe gescheiden sterven De verschillen in statistische levensverwachting van Limburgers, randstedelingen en in Nederland woonachtige Marokkanen worden door pensioenverzekeraars niet doorberekend aan individuele leden van die groepen. De verschillen in statistische levensverwachting tussen mannen en vrouwen wel. Zowel bij individuele pensioenverzekeringen als bij collectieve pensioenverzekeringen komt sexediscriminatie op grond van levensverwachting voor. Op Frankrijk na kent geen EGlidstaat terzake juridische beletselen. In dit artikel wordt betoogd dat de naar sexe gescheiden verzekeringspraktijken meestal onrechtvaardig èn in strijd met het (inter)nationaal recht zijn. Ook wordt uitgelegd waarom en hoe wij voorlopig toch verzekerd blijven van een naar sexe gescheiden dood. Pensioenfondsen en levensverzekeraars hebben behoefte aan een criterium dat een goed onderscheid tussen de sterftekansen van groepen mogelijk maakt. Want vanuit verzekeringstechnisch en bedrijfseconomisch oogpunt is het hanteren van sterftekansen noodzakelijk. Een reële risicoschatting is van belang om de benodigde reserves te kunnen berekenen zodat in de toekomst aan alle pensioentoezeggingen kan worden voldaan. Levensverzekeraars en pensioenfondsen hebben daarbij te maken met verschillende sterfterisico's. De prijs van het produkt is afhankelijk van het te verzekeren risico. Wanneer het overlijdensrisico moet worden verzekerd, dan zal de verzekeraar voor het bepalen van de prijs een inschatting moeten maken van de sterftekans. Voor de bepaling van sterftekansen wordt gebruik gemaakt van de actuariële wetenschap, een discipline die zich met name bezighoudt met statistische gegevensverzameling. Statistieken wijzen uit dat vrouwen gemiddeld langer leven dan mannen. Vrouwen hebben met andere woorden een hogere levensverwachting en (per jaar) een lagere sterftekans dan mannen. Levensverzekeraars en pensioenfondsen hanteren deze statistische verschillen als risicobepalende factoren. De verschillen in levensverwachting tussen mannen en vrouwen wordt door actuarissen afgeleid uit de gemiddelde sterftekansen van de mannelijke en vrouwelijke bevolking per leeftijd, waarbij de sterftekans wordt gedefinieerd als de kans om binnen een bepaalde periode (meestal een jaar) te overlijden. Op basis van deze actuariële gegevens kunnen verzekeraars en pensioenfondsen homogene risicogroepen indelen. De meest recente sterftetafels die zijn vastgesteld door het Actuarieel Genootschap zijn gebaseerd op de waargenomen sterfte van de Nederlandse bevolking in de periode Sterftekansen van mannen en vrouwen (per jaar), gebaseerd op waargenomen sterfte in de periode (GBM/GBV ). Leeftijd Mannen Vrouwen M/V , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,39 1,51 2,15 2,25 2,35 1,84 1,59 1,47 1,41 1, nr 2 59

2 Zolang de verschillende sterftetafels uitsluitend gebruikt worden voor een schatting van de noodzakelijke reserves is er weinig aan de hand. Maar daar blijft het niet bij. Want de praktijk van de pensioenfondsen en levensverzekeraars is dat de kosten van verschillende sterftekansen berekend en toegerekend worden. Gelijke risico's worden volgens verzekeraars en pensioenfondsen gelijk behandeld. De gelijke risico's worden in homogene risicogroepen ingedeeld die vervolgens eenzelfde tarief berekend krijgen 1. Wat is nu een juiste indeling in groepen? Het gaat om het verzekeren van mensen met sterk afwijkende sterfterisico's, waarbij veel verschillende factoren een rol spelen. Betekent dat dan dat elke groep, waarvan statistisch is vast te stellen dat de gemiddelde sterftekans hoger of lager is dan van de gemiddelde Nederlander, dat ook doorberekend krijgt in de premie of de uitkering? De praktijk wijst uit dat dit niet het geval is. Blijkbaar vinden pensioenfondsen en verzekeraars niet ieder criterium rechtvaardig. De nabestaanden van brandweerpersoneel ontvangen geen lagere uitkeringen omdat het beroep van de overledene een hogere sterftekans met zich meebrengt. En als het gaat om statistisch vastgestelde verschillen in sterftekansen tussen bijvoorbeeld Limburgers en randstedelingen 2 wordt dit ook niet doorberekend. Wat te denken van de verschillen in sterftekansen tussen Nederlanders en bijvoorbeeld Marokkanen. Hebben Marokkanen recht op een hoger ouderdomspensioen of een lagere premie omdat ze statistisch gemiddeld een kortere levensverwachting hebben dan de autochtone Nederlanders? Verzekeraars durven het niet aan bij de premievaststelling etnische verschillen in aanmerking te nemen. Maar als het gaat om de verschillen in sterftekansen tussen mannen en vrouwen is ongelijke behandeling van kortlevers en langlevers kennelijk wèl geoorloofd. De enige reden die hiervoor te bedenken is, is dat het hanteren van het criterium geslacht eenvoudig is. Actuarissen verdedigen zich met de opmerking dat de verschillen tussen mannen en vrouwen nu eenmaal bestaan. Maar bovenstaande opsomming laat zien dat het te gemakkelijk is om te suggereren dat het hierbij gaat om een niet te negeren natuurverschijnsel. Meer natuurverschijnselen spelen een rol en pensioenfondsen en verzekeraars maken een beleidskeuze als het er om gaat welke criteria wel en welke criteria niet doorberekend worden. 1 Brief van de Nederlandse Vereniging van Levensverzekeraars d.d. 4 mei 1992 aan de ministers van Binnenlandse Zaken, Justitie, Onderwijs en Wetenschappen, Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur en de staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid over de Algemene wet gelijke behandeling. 2 J.P. Mackenbach e.a., Regionale sterfteverschillen in Nederland. Een overzicht van enkele recente onderzoeken, Tijdschrift Sociale Gezondheidszorg 1990, p Brief van de Nederlandse Vereniging van Levensverzekeraars d.d. 4 mei 1992 aan de ministers van Binnenlandse Gevolgen van het hanteren van naar sexe gescheiden sterftetafels Pensioenvoorzieningen kunnen voortvloeien uit collectieve en uit individuele regelingen. Bij de collectieve regelingen is er meestal sprake van een pensioenfonds, waarbij het fonds belegd wordt in aandelen en onroerend goed. Soms worden de risico's van een fonds herverzekerd bij een verzekeringsmaatschappij. Dat gebeurt vooral bij de kleinere pensioenfondsen. Als een collectieve pensioenregeling zelf te klein is voor een eigen pensioenfonds, dan kan de werkgever er voor kiezen om een collectief contract af te sluiten bij een verzekeringsmaatschappij. Individuele regelingen zijn voorzieningen die mensen zelf treffen door bij een verzekeringsmaatschappij bijvoorbeeld een overlijdensrisicoverzekering of een lijfrente-polis af te sluiten. Wat zijn de gevolgen van naar sexe gescheiden sterftetafels voor individuele regelingen? Als het gaat om een overhjdensrisicoverzekering zal een verzekering op het leven van een man duurder zijn dan op het leven van een vrouw. Dit komt doordat de statistisch gemiddelde sterftekans van mannen groter is dan die van vrouwen. Bij pensioenverzekeringen of lijfrenten gaat het om regelmatige uitkeringen vanaf een bepaalde leeftijd tot aan het overlijden. Aangezien vrouwen statistisch gemiddeld langer leven dan mannen zullen de pensioenuitkeringen aan een vrouw over een gemiddeld langere periode plaatsvinden dan die aan een man. Als de lijfrente-kapitalen bij aanvang van de uitkeringsperiode gelijk zijn dan betekent dat volgens de levensverzekeraars dat aan een man een hogere uitkering kan worden gedaan dan aan een even oude vrouw 3. En hoe zit het met een collectief pensioenpakket dat een pensioenfonds aanbiedt aan zijn werknemers? In sommige collectieve pensioenregelingen wordt onderscheid tussen mannen en vrouwen gemaakt wat betreft premie of premieresultaat. Bij middelloon- en eindloonsystemen komt het voor dat voor vrouwelijke deelnemers meer premie betaald moet worden dan voor mannelijke deelnemers. Die hogere premie wordt meestal door de werkgever betaald, dan is de vrouwelijke werknemer dus duurder voor de werkgever. Grote pensioenfondsen werken vaak met doorsneepremies. Bijna negentig procent van alle bedrijfspensioenfondsen en een groot deel van de ondernemingspensioenfondsen in Nederland hanteren een premie die niet verschilt voor mannelijke en vrouwelijke werknemers 4. De werkgever ziet dan geen verschil in Zaken, Justitie, Onderwijs en Wetenschappen, Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur en de staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid over de Algemene wet geüjke behandeling, p. 2 van de bijlage. 4 Notitie ter uitvoering van motie TK ,20890, nr. 23. Notitie van staatssecretaris Ter Veld betreffende het hanteren van naar geslacht ongelijke actuariële factoren en solidariteit tussen mannen en vrouwen in aanvullende pensioenregelingen voorwerknemers. Beschrijving van deze notitie in Nemesis 1992 nr. 6, actualiteitenkatern pag NEMESIS

3 de pensioenkosten voor zijn mannelijke en vrouwelijke werknemers. Gelijke behandeling van mannen en vrouwen kan dus wel! In kleinere pensioenfondsen worden de verschillende pensioenkosten voor mannelijke en vrouwelijke werknemers wèl duidelijk zichtbaar. Een calculerende werkgever zal dan gemakkelijker in de verleiding kunnen komen om de kosten van werknemers met elkaar te vergelijken. Onverwachte gebeurtenissen Ook bij onverwachte gebeurtenissen, kunnen de verschillende actuariële berekeningselementen een verschillende behandeling van mannen en vrouwen opleveren. Bij waarde-overdracht na veranderen van baan, pensioenverrekening na echtscheiding, afkoop wegens emigratie en flexibele pensionering wordt de contante waarde van de verschillende onderdelen van een pensioenpakket berekend. Dan blijkt dat de onderdelen van het pensioenpakket van een mannelijke en een vrouwelijke collega, die verder in dezelfde situatie verkeren, niet hetzelfde waard zijn. In het geval van een echtpaar waarbij man en vrouw onder dezelfde pensioenregeling vallen en zij ook exact dezelfde pensioenopbouw hebben, wordt bij pensioenverrekening na echtscheiding duidelijk tot welke onrechtvaardige gevolgen verschillende actuariële berekeningselementen kunnen leiden. Bij pensioenverrekening na echtscheiding wordt de waarde van de pensioenpakketten van de partners met elkaar vergeleken. De man behoudt zijn eigen ouderdomspensioen en krijgt recht op het door zijn ex-partner opgebouwde weduwnaarspensioen. De vrouw behoudt haar ouderdomspensioen en krijgt recht op het weduwenpensioen dat haar ex-man opgebouwd heeft, toegerekend. Als nu afgerekend wordt aan de hand van verschillende sterftetafels, dan blijkt niet alleen dat het ouderdomspensioen van de man minder waard is dan het ouderdomspensioen van de vrouw, maar ook dat het weduwnaarspensioen dat de man krijgt minder waard is dan het weduwenpensioen van de vrouw. Omgerekend in contante waarde is het pakket van de vrouw dus meer waard dan het pakket van de man, en daarom zal de vrouw haar ex-man geld moeten meegeven of te zijner tijd uitkeren. En dat terwijl ze exact hetzelfde pensioen hebben opgebouwd! Afkoop wegens emigratie kan door het gebruik van voor mannen en vrouwen verschillende sterftetafels tot een ongunstiger resultaat voor mannen leiden. De afkoopwaarde van het ouderdomspensioen van de vrouw is namelijk hoger dan de afkoopwaarde van het ouderdomspensioen van een even oude man. Als er daarnaast ook sprake is van een nabestaandenpensioen, dan zal dit het slechtere resultaat van de man meestal corrigeren. De praktijk is dat gebeurtenissen als het veranderen van een baan, echtscheiding, emigratie en vervroegde pensionering niet zo zeldzaam zijn. Sterker nog: iedere moderne werknemer heeft gedurende zijn of haar arbeidsleven toch met minstens een van deze 'onverwachte gebeurtenissen' te maken, en zal dan de gevolgen van gescheiden sterftetafels aan den lijve ondervinden. Voorbeeld van pensioenverrekening bij echtscheiding bij partners met eenzelfde pensioenpakket volgens de gangbare verrekeningsmethode Gegevens: Man, 38 jaar Vrouw, 35 jaar (GBV/GBM , onverschoven) Ouderdomspensioen (OP) man ƒ ,- Weduwenpensioen (WP) ƒ ,- Ouderdomspensioen (OP) vrouw ƒ ,- Verrekening in contante waarden: ƒ Weduwnaarspensioen (WP) ƒ ,- Pensioen man vrouw OP ƒ ƒ WP ƒ ƒ ƒ De helft: ƒ ƒ MinusWP ƒ ƒ 8.400,-- Rest: ƒ ƒ Te verrekenen: ƒ /- ƒ = ƒ Levenslange uitkering van vrouw aan man ƒ Met dank aan Emilie Schols van Pensioenadviesbureau Brueren & Van Dijk. De gevolgen van verschillende sterftetafels voor mannen en vrouwen komen ook duidelijk aan het licht bij de beschikbare premieregelingen. Dit zijn regelingen waarbij geen pensioenuitkering wordt toegezegd, maar waar de werkgever jaarlijks een premie beschikbaar stelt. Werknemers kunnen met deze premie vervolgens een pensioen kopen. Vrouwen kunnen voor één gulden premie minder ouderdomspensioen kopen dan hun mannelijke collega. Als het alleen om ouderdomspensioen gaat worden vrouwen dus duidelijk achtergesteld ten opzichte van hun mannelijke collega's. Overigens is er wel een duidelijk verschil in de kosten van de verschillende onderdelen van het pensioenpakket voor mannen en vrouwen. Doordat de sterftekans van mannen groter is dan die van vrouwen is het ouderdomspensioen van een vrouwelijke werknemer duurder dan van een mannelijke werknemer. Bij een nabestaandenpensioen ligt de zaak net andersom: een weduwenpensioen voor de vrouw van een mannelijke werknemer is duurder dan het weduwnaarspensioen voor de man van een vrouwelijke werknemer. Een weduwenpensioen is relatief duur: de kans dat een vrouw voor haar mannelijke partner overlijdt is nogal klein. Niet alleen is haar 1993 nr 2 61

4 sterftekans lager, maar ook omdat een vrouw meestal jonger is dan haar mannelijke partner. Verschillen in levensverwachting tussen mannen en vrouwen Als er gekeken wordt naar statistische gemiddelden is er op dit moment inderdaad een verschil te zien tussen de levensverwachting van mannen en vrouwen in Nederland. Anno 1990 hadden Nederlandse vrouwen bij de geboorte gemiddeld een levensverwachting van 80,1 jaar en Nederlandse mannen van 73,8 jaar 5. Internationaal onderzoek 6 wijst echter uit dat mannelijke oversterfte weliswaar het meest voorkomt, maar dat het geen volledig universeel verschijnsel is. In ontwikkelingslanden zoals bijvoorbeeld India 7 hebben vrouwen een lagere levensverwachting dan mannen, hetgeen veroorzaakt wordt door zowel sociale als omgevingsfactoren. Zowel de richting, als de grootte van het verschil in levensverwachting tussen mannen en vrouwen blijkt variabel te zijn. In de ontwikkelde landen is met name de toename van de mannelijke oversterfte onder mannen boven de veertig jaar opvallend. Dit wordt grotendeels veroorzaakt door een toenemende mannelijke oversterfte door de doodsoorzaken 'hart en vaatziekten' en 'kanker'. In Nederland wordt de lagere levensverwachting voor mannen in de afgelopen decennia voor vijftig tot zeventig procent veroorzaakt door de doodsoorzaken 'ischemische hartziekten' en 'kanker' 8. Bij de verschillen in levensverwachting tussen mannen en vrouwen spelen zowel biologische als sociale factoren een rol 9. Biologische factoren die een rol spelen zijn de sexeverschillen in de reproduktieve anatomie en fysiologie, de invloed van geslachtshormonen en van met het x-chromosoom gelieerde genen. Sociale factoren zijn onder andere verschillen tussen mannen en vrouwen als het gaat om riskante gewoonten (roken en drinken), risicovol gedrag (met bijvoorbeeld als gevolg een hoger aantal mannelijke verkeersslachtoffers) en de deelname aan de beroepsarbeid (wat kan leiden tot bedrijfsongevallen, beroepsziekten en stress). Sommige onderzoekers voorspellen dat de verschillen tussen mannen en vrouwen in levensverwachting kleiner zullen worden, doordat de verschillen tussen mannen en vrouwen als het gaat om de hiervoor genoemde sociale factoren af zullen nemen. Volgens de nieuwste bevolkingsprognose van het Centraal Bureau voor de Statistiek voor het jaar 2010 worden de verschillen tussen mannen en vrouwen in levensverwachting inderdaad kleiner: van 6,1 jaar in 1992 naar 5,5 jaar in Nog afgezien van de vraag, waarom verschillen tussen mannen en vrouwen wel, en de verschillen tussen autochtone en allochtone Nederlanders en tussen randstedelingen en Limburgers geen rol mogen spelen in de premievaststelling en de hoogte van de uitkering, kan men zich afvragen of hiervoor überhaupt een onbenvloedbaar persoonsgebonden criterium als geslacht of ras mag worden gebruikt. Mensen worden door het hanteren van zulke criteria verschillend behandeld, terwijl een individu niet de mogelijkheid heeft om er iets aan te veranderen. Er zijn beïnvloedbare criteria (bijvoorbeeld gezondheid, leefgewoonten en risicovol gedrag) die veel meer zeggen over de individuele levensverwachting dan het criterium geslacht. Maar deze criteria spelen geen rol bij de individuele premievaststelling en de uitkeringshoogte. Als laatste bezwaar tegen het gebruik van de statistisch gemiddeld langere levensduur van vrouwen kan worden ingebracht dat statistisch relevante verbanden lang niet altijd causale verbanden zijn. Als de oorzaak van de verschillen in levensverwachting tussen mannen en vrouwen niet alleen door biologische verschillen veroorzaakt wordt, maar vooral door verschillen in gedragspatronen, moet dat laatste dan niet het uitgangspunt zijn voor een indeling in verschillende risicogroepen? 11 Overigens worden factoren als rookgedrag wel verdisconteerd, maar in de sterftetaf el van de gehele groep. Kennelijk acht men het dan niet rechtvaardig om twee groepen te onderscheiden en twee verschillende sterftetafels te hanteren: één voor rokers en één voor niet-rokers. De meeste pensioenfondsen vragen naast de aanstellingskeuring geen aparte pensioenkeuring, want de sociale partners en het kabinet zijn van mening dat werknemers zonder voorafgaande afzonderlijke medische keuring tot een pensioenregeling moeten worden toegelaten. Verzekeraars vragen wel naar de medische achtergrond van hun aspirant-deelnemers, maar berekenen de premie vervolgens op basis van een sterftetafel voor mannen en een sterftetafel voor vrouwen. Het werken met statistische gemiddelden kan zeer onrechtvaardig uitpakken voor een individu. Veel vrouwen leven niet zo lang als de gemiddelde man en veel mannen overleven de gemiddelde vrouw. Sterftecijfers van mannen en vrouwen laten een grote overlap zien. Tegenover ongeveer tachtig procent van 5 Centraal Bureau voor de Statistiek, Statistisch Jaarboek 1992, Den Haag, 1992, p M. Niphuis-Nell en M. Mootz, Waarom gaan sexeverschillen in de gemiddelde levensverwachting kleiner worden? Sociale en culturele kennis, hoe bevalt de Nederlandse vrouw'! en 44 andere vragen beantwoord, P. Dekker en M. Konings-van der Snoek (red), Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag, 1992, p I. Waldron, What do we know about causes ofsex differences in mortality? A review of the literature. UN Population Bulletin no. 18, Geneve, C.J.M, van Brunschot, Sterfteverschillen tussen mannen en vrouwen. Een verkenning van verklaringen voor met name de Nederlandse situatie, NIDI rapport nr. 15, p M. Niphuis-Nell en M. Mootz, 1992, p C. van Brunschot en F. van Poppel, Verschillen in sterfte tussen mannen en vrouwen; ontwikkelingen, huidige situatie en oorzaken, Vrouwen en hun belangen, 1979, p M. Niphuis-Nell en M. Mootz, 1992, p Staatscourant 4 december Ook binnen de Vereniging voor Verzekeringswetenschap wordt dit betoogd. Zie het Pre-advies voor de Vereniging voor Verzekeringswetenschap door Prof.mr. A. Soeteman, Verzekering en discriminatie, Verzekeringsarchief, 1991, nr.4, p NEMESIS

5 alle vrouwen die op een bepaalde leeftijd sterven, kan een even oude overleden man gezet worden 12. Wanneer er in een regeling gewerkt wordt met verschillende actuariële tabellen dan zal deze man wel in aanmerking komen voor een lagere premie of een hogere uitkering, maar de vrouw niet. Sterftetafels m/v verboden Behalve dat de opsomming in de vorige paragraaf aangeeft hoe willekeurig de keuze van geslacht is als onderscheidend criterium, is het hanteren van verschillende sterftetafels voor mannen en vrouwen ook in strijd met het recht. Voor alle duidelijkheid: het gaat hierbij om een vorm van directe discriminatie. Overigens hanteren verzekeraars graag het argument dat het gaat om een vorm van indirecte discriminatie 13. Begrijpelijk is de wens om zo te redeneren wel; indirecte discriminatie is immers niet altijd verboden. Verzekeraars hebben hun objectieve rechtvaardigingsgrond al klaar: het hanteren van verschillende sterftetafels is bedrijfseconomisch noodzakelijk om een reële schatting van de benodigde reserve te maken. Begrijpelijk is het dus wel, correct is het niet. Het hanteren van verschillende sterftetafels voor mannelijke en vrouwelijke deelnemers is een vorm van directe discriminatie en dus verboden. Dat impliceert vooralsnog echter niet dat dit verboden onderscheid wettelijk vastgelegd wordt. De lobby van pensioenfondsen en verzekeraars is op dit punt zeer succesvol. De (Europese en nationale) politiek stelt nog steeds financiële argumenten boven het discriminatieverbod, zie hierna. Het is de vraag of dat op termijn een houdbare stellingname blijft. Het onderscheid tussen individuele pensioenregelingen en collectieve pensioenregelingen wordt weerspiegeld in de wettelijke systemen. Als het gaat om de collectieve regelingen (ofwel de ondernemings- en sectoriële regelingen) dan is met name het communautaire recht van belang. Binnen de collectieve regelingen moeten de regelingen voor werknemers en regelingen voor beroepsgenoten onderscheiden worden. De collectieve regelingen voor werknemers vallen onder artikel 119 van het EEG-verdrag uit 1957, de Vierde EGrichtlijn inzake de gelijke behandeling van mannen en vrouwen in de bovenwettelijke sociale zekerheid 14, en de uitwerking hiervan in het wetsvoorstel ter uitvoering van de Vierde richtlijn 15. De collectieve regelingen voor beroepsgenoten vallen niet onder artikel 119 van het EEG-verdrag, maar onder de Vierde EG-richtlijn en het wetsvoorstel ter uitvoering van de Vierde richtlijn. De individuele regelingen 12 Bruce Chapman, Pensions, sex discrimination, and the value of life after death, International Review of Law and Economics (1987), 7 ( ). 13 Brief van de Nederlandse Vereniging van Levensverzekeraars d.d. 4 mei 1992 aan de ministers van Binnenlandse Zaken, Justitie, Onderwijs en Wetenschappen, Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur en de staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid over de Algemene wet gelijke behandeling, p. 5 van de bijlage. 14 Richtlijn van de Raad van 24 juli 1986 betreffende de tenuitvoerlegging van het beginsel van gelijke behandeling vallen niet onder het EG-recht, maar wel onder internationale verdragen. Daarnaast is het wetsvoorstel Algemene wet gelijke behandeling 16 van belang, dat overigens ook op de collectieve regelingen van toepassing is. Naast al deze wetten en verdragen is er natuurlijk ook nog het discriminatieverbod in het strafrecht. Artikel 429quater Sr verbiedt om bij de uitoefening van het ambt, beroep of bedrijf personen te discrimineren wegens (onder andere) hun geslacht. Misschien zouden vrouwen eens aangifte moeten gaan doen tegen een pensioenfonds of een verzekeraar. Daarmee wordt nog niet direct bereikt dat er unisextafels worden gehanteerd. Het civiele (verdrags)recht blijft daarvoor nodig. Collectieve regelingen en het recht De Europese raad van ministers heeft in de Vierde EG-richtlijn bepaald dat verschillen in werknemerspremies voor mannen en vrouwen in principe in strijd zijn met het beginsel van gelijke behandeling (artikel 6, lid i, eerste alinea)ook wordt bepaald dat in beschikbare premieregelingen voor mannen en vrouwen verschillende werkgeverspremies verboden zijn, behalve als het er om gaat de uiteindelijke pensioenuitkeringen van mannen en vrouwen nader tot elkaar te brengen (artikel 6, lid i, tweede alinea). De Vierde richtlijn verbiedt de verschillen in werkgeverspremie voor mannen en vrouwen in eindloon- en middelloonregelingen niet. Artikel 9, lid c biedt lidstaten de mogelijkheid de verplichte tenuitvoerlegging van het beginsel van gelijke behandeling uit te stellen met betrekking tot de in artikel 6, üd i verboden verschillen in werknemerspremies voor mannen en vrouwen, uiterlijk tot 30 juli (Nederland maakt van deze mogelijkheid - bij wijze van uitzondering - eens geen gebruik.) Ook in het Nederlandse wetsvoorstel ter uitvoering van de Vierde EG-richtlijn is het gebruik van verschillende actuariële tabellen één van de uitzonderingen op het verbod van ongelijke behandeling in de bovenwettelijke sociale zekerheid. In het wetsvoorstel (dat gestrand is in de Eerste Kamer, zie hierna) is bepaald dat aan de Wet gelijke behandeling van mannen en vrouwen een nieuw artikel 12 a t/m f wordt toegevoegd. Artikel 12 b WGB introduceert een verbod tot onderscheid dat zich richt tot anderen dan de werkgever: ook pensioenfondsen en verzekeraars vallen hieronder. Verboden wordt een onderscheid met betrek- van mannen en vrouwen in ondernemings- en sectoriële regelingen inzake sociale zekerheid (86/378/EEG). 15 Wijziging van het Burgerlijk Wetboek en van de Wet gelijke behandeling van mannen en vrouwen (gelijke behandeling van mannen en vrouwen op het terrein van de bovenwettelijke sociale zekerheid), EK , 20890, nr Algemene regels ter bescherming tegen discriminatie op grond van godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht* hetero- of homoseksuele gerichtheid of burgerlijke staat (Algemene wet gelijke behandeling), TK , 22014, nr nr 2 63

6 I Naar sexe gescheiden sterven king tot de kring van personen voor wie een pensioenvoorziening tot stand wordt gebracht, de inhoud van de pensioenregeling en de wijze van uitvoering. In artikel 12 c wordt verboden onderscheid te maken in werknemerspremies als het gaat om middelloonen eindloonregelingen en in uitkeringen als het gaat om beschikbare premieregelingen. Overigens laat de Vierde EG-richtlijn in artikel 6 lid i voor beschikbare premieregelingen een verschil in werkgeverspremie toe, als dat ertoe leidt dat mannen en vrouwen een meer gelijke pensioenuitkering krijgen. Het kabinet maakt geen gebruik van deze mogelijkheid. Het kabinet wil dus wel ongelijke behandeling toestaan waar vrouwen nadeel van ondervinden, maar ongelijke behandeling 'ten voordele' van vrouwen moet volgens het kabinet uiteraard verboden worden. Overigens is de ongelijke behandeling zoals bedoeld in artikel 6 lid i maar betrekkelijk. De werkgever betaalt wel meer premie voor een vrouw, maar het uiteindelijke pensioenresultaat wordt daardoor hetzelfde als bij een mannelijke collega. Tot 17 mei 1990 concludeerden verzekeraars en pensioenfondsen dat zij met het hanteren van verschillende sterftetafels voor mannen en vrouwen geen verboden discriminatie pleegden, omdat de Vierde richtlijn doorberekening van actuariële verschillen in bepaalde gevallen toelaat. Op 17 mei 1990 wees het Europese Hof van Justitie het beroemde Barber-arrest. Daarin maakte het Hof uit dat gelijke behandeling op pensioengebied rechtstreeks voortvloeit uit artikel 119 EEG-verdrag, en niet pas op grond van de Vierde richtlijn die per 1 januari 1993 gelijke pensioenbehandeling voorschrijft. Niet onbelangrijk te vermelden is dat het in deze zaak om een vorm van ongelijke behandeling ging die in de Vierde richtlijn als uitzonderingsbepaling was opgenomen, namelijk ongelijke pensioenleeftijden voor mannen en vrouwen. Het belang van het Barber-arrest is onder andere dat het Hof aangaf dat een uitzonderingsbepaling op het principe van gelijke behandeling (in de zaak Barber in verband met pensioenleeftijden) zoals genoemd in artikel 9 van de Vierde richtlijn, in strijd kan zijn met artikel 119 EEG-verdrag 17. In het Barber-arrest werd verder beslist dat het beginsel van gelijke beloning gelijkheid per afzonderlijk element van de beloning vereist. Gelijkwaardigheid van de totale beloningspakketten is dus onvoldoende. De conclusie moet mijns inziens dan ook zijn dat onderscheid tussen mannelijke en vrouwelijke werknemers, gebaseerd op de verschillende levensverwachting van mannen en vrouwen, verboden is op grond van artikel 119 EEG-verdrag, ongeacht de uitzonderingsbepalingen in de Vierde richtlijn. Wel is nu nog onduidelijk vanaf welke datum deze vorm van ongelijke behandeling verboden is 18. Naar aanleiding van het Barber-arrest heeft het kabinet besloten om de uitzonderingsbepaling voor nabestaandenpensioenen uit het wetsvoorstel ter uitvoering van de Vierde EG-richtlijn te schrappen. De uitzonderingsbepaling voor actuariële berekeningselementen in collectieve regelingen blijft echter gehandhaafd. De Nederlandse regering houdt 19 vol dat het hanteren van verschillende sterftetafels toelaatbaar is zolang er maar sprake is van gelijke pensioentoezeggingen in middelloon- en eindloonregelingen, en gelijke werknemerspremies in middelloon-, eindloon- en beschikbare premieregelingen. Ook na het Barber-arrest zegt staatssecretaris Ter Veld niet voor een gebod tot gelijke uitkeringen voor beschikbare premieregelingen te willen kiezen. Zij vindt het onwenselijk om vooruit te lopen op ontwikkelingen binnen Europa 20. De regering kiest ervoor om de uitspraken van het Europese hof op een aantal prejudiciële vragen (met name Neath 21 en Coloroll 22 ) af te wachten. De staatssecretaris wil inmiddels wel de Verzekeringskamer om advies vragen over het gebruik van actuariële factoren. Op aandringen van de Tweede Kamer zullen daarbij ook de uitvoeringstechnische gevolgen van een gebod tot het hanteren van doorsneepremies en een gebod op het toekennen van gelijke uitkeringen bij beschikbare premieregelingen betrokken worden 23. De financiële risico's van deze uitstelmanoeuvre neemt het kabinet kennelijk voor lief. Individuele regelingen en het recht Het wetsvoorstel Algemene wet gelijke behandeling is vooral voor de individuele regelingen van belang. Het wetsvoorstel beoogt het in artikel 1 van de Grondwet vastgelegde beginsel van nondiscriminatie uit te werken voor de gronden godsdienst, ras, geslacht, hetero- of homosexuele gerichtheid, burgerlijke staat en nationaliteit. Het wetsvoorstel gaat uit van een gesloten structuur, waarbij uitgangspunt is dat een adequate bescher- 17 Zie onder andere Deirdre Curtin, Scalping the community legislator, occupational pensions and 'Barber', Common Market Law Review, p , Sacha Prechal, Ondeugdelijke communautaire wetgeving: de pensioenenrichtlijn, NJB, 29 september 1990, p Notitie ter uitvoering motie TK , 20890, nr Notitie ter uitvoering motie TK , 20890, nr. 23, p Neath/Hugh Steeper Ltd, C-152/91. De rechter vraagt of artikel 119 en het Barber-arrest tot gevolg hebben dat een mannelijk werknemer wiens dienstverband voor 17 mei 1990 is geëindigd recht heeft op hetzelfde pensioen als een vrouw in vergelijkbare omstandigheden. Dezelfde vraag wordt gesteld met betrekking tot facultatieve rechten die de pensioenregeling geeft en of dat ook zo is met betrekking tot de effecten van het gebruik van verschillende actuariële berekeningselementen voor mannen en vrouwen. 22 Coloroll Pension Trustees Ltd/ Russell e.a., C-200/91, verwijzing van the High Court of Justice, TVP 1992, nr.1, p In totaal worden 41 prejudiciële vragen gesteld. Onder andere een vraag over de effecten van actuariële berekeningselementen. 23 TK , (Wijziging van artikel m van wetsvoorstel 20890, houdende wijziging van het Burgerlijk Wetboek en van de Wet gelijke behandeling van mannen en vrouwen), nr. 6. Nota naar aanleiding van het verslag. 64 NEMESIS

7 ming tegen discriminatie alleen mogelijk is als er een heldere normstelling en een goede rechtsbescherming wordt geboden. De Algemene wet gelijke behandeling verbiedt direct onderscheid behoudens de in de wet genoemde uitzonderingen. In artikel 2 lid 2 en 3 van het wetsvoorstel worden de limitatieve uitzonderingen op het verbod op ongelijke behandeling genoemd. Het gaat dan om gevallen waarin het geslacht bepalend is en gevallen waarin het de bescherming van de vrouw betreft, met name in verband met zwangerschap en moederschap. Als laatste uitzonderingsbepaling in verband met geslacht wordt de voorkeursbehandeling van vrouwen genoemd. Indirect onderscheid is verboden indien dit leidt tot onderscheid op de in de wet vermelde gronden, tenzij dit indirecte onderscheid objectief gerechtvaardigd is. Geslachtsbepaald Het wetsvoorstel verbiedt in artikel 7 onder meer onderscheid op grond van geslacht bij het aanbieden van goederen of diensten en bij het sluiten, uitvoeren of beëindigen van overeenkomsten in de uitoefening van een beroep of bedrijf. Onderscheid in premie of uitkering aan de hand van voor mannen en vrouwen verschillende sterftetafels is direct onderscheid zoals bedoeld in artikel 1 van het wetsvoorstel, en is in strijd met het hiervoor genoemde artikel 7, tenzij één van de wettelijke uitzonderingen van toepassing is. Duidelijk is dat hierbij niet de limitatieve uitzonderingen genoemd in artikel 2 lid 2 en 3 van toepassing zijn. Artikel 2 lid 5 van het wetsvoorstel bepaalt dat de uitzonderingen op het verbod op ongelijke behandeling in de gevallen waarin het geslacht bepalend is (lid 2) bij algemene maatregel van bestuur nader omschreven worden. In de nota naar aanleiding van het eindverslag 24 wordt geconstateerd dat het maken van onderscheid voor wat betreft premie of uitkering aan de hand van verschillende sterftetafels weliswaar onderscheid naar geslacht oplevert, maar dat deze praktijk onder de algemene maatregel van bestuur inzake geslachtsbepaaldheid zal worden gebracht. Als reden voor deze uitzondering wordt genoemd dat het geslacht in de zin van biologische factoren (naast sociaal-culturele factoren en omgevingsfactoren) mede bepalend is voor de verschillen in levensverwachting tussen mannen en vrouwen. De uitzonderingsbepaling in de algemene maatregel van bestuur zal een verschil in premies en uitkeringen toestaan 'voorzover in redelijkheid mag worden aangenomen dat het verschil samenhangt met biologische verschillen tussen mannen en vrouwen. 25 Daarnaast zal het verschil in premie danwei uitkering niet verder mogen gaan dan de mate waarin het verschil in geslachtsbepaaldheid het verschil in premie of uitkering redelijkerwijs met zich meebrengt. De constructie om de verschillen in levensverwachting tussen mannen en vrouwen onder de bepaling 24 Nota naar aanleiding van het eindverslag, TK , 22014, nr Nota naar aanleiding van het eindverslag, van geslachtsbepaaldheid te brengen lijkt een vergezochte oplossing, die bovendien op gespannen voet staat met het concept van de gesloten structuur van de AWGB. Het is daarbij nog maar de vraag of deze uitzondering bij de Algemene wet gelijke behandeling niet in strijd is met bijvoorbeeld artikel 26 van het BuPo-verdrag, artikel 14 EVRM en artikel 11 van het VN-vrouwenverdrag. Slechte risico's en goede risico's Duidelijk is dat deze noodgreep van de regering genomen is onder druk van de krachtige lobby van pensioenuitvoerders, die zich sterk verzetten tegen het gebruik van unisextafels. Het gaat niet om de vraag of de voor mannen en vrouwen verschillende sterftetafels door pensioenfondsen en verzekeraars gebruikt mogen worden voor de berekening van de benodigde reserves. De principiële vraag is of een door het individu niet te beïnvloeden persoonsgebonden criterium uitgangspunt mag zijn voor de premiestelling en uitkeringshoogte. Uit de discussies over het gebruik van actuariële gegevens in collectieve en individuele regelingen blijkt dat het kabinet de financiële argumenten van verzekeraars en pensioenfondsen boven het verbod op ongelijke behandeling stellen. De regering geeft aan dat de volgende overwegingen een rol hebben gespeeld bij de keuze om het gebruik van verschillende sterftetafels onder de algemene maatregel van bestuur bij de Algemene wet gelijke behandeling te brengen. 26 De meeste EG-lidstaten, afgezien van Frankrijk, laten volgens het kabinet het gebruik van verschillende sterftetafels bij premiestelling toe. In Frankrijk worden naar sexe gescheiden sterftetafels gehanteerd, maar de Franse overheid heeft voorgeschreven dat voor de premieberekening uitgegaan moet worden van de tafel die leidt tot het hoogste tarief. Door het hoogste tarief voor te schrijven worden verzekeraars en pensioenfondsen gedwongen een veiligheidsmarge in te bouwen. Een belangrijk nadeel van het gebruik van dezelfde sterftetafels voor mannen en vrouwen (unisextafels) zou derhalve zijn dat dit leidt tot een verhoging van de tarieven. De gedachtengang hierbij is dat een verzekeraar die geen zicht heeft op zijn toekomstig bestand van verzekerden, veiligheidshalve zijn tarieven naar boven zal bijstellen. Dit betekent volgens het kabinet dat bij overlijdensrisicoverzekeringen uitgegaan wordt van de mannentafel en bij lijfrenteverzekeringen van de vrouwentafel. Aangezien verzekeraars formeel geen acceptatieplicht kennen staat het hun vrij te selecteren. Als het bestand van de verzekeraar meer mannen dan vrouwen bevat dan zou de verzekeraar in principe een lager unisextarief kunnen berekenen. Verzekeraars zouden er volgens het kabinet dus voor kunnen kiezen om de slechte risico's (vrouwen) niet toe te laten. Maar vrouwen zijn niet per definitie de slechte risico's. Vrouwen zijn een slechter risico als het om ouderdomsvoorzieningen gaat en TK , 22014, nr. 10, p Nota naar aanleiding van het eindverslag, TK , 22014, nr. 10, p nr 2 65

8 I Naar sexe gescheiden sterven mannen zijn een slechter risico bij nabestaandenvoorzieningen. Als verzekeraars naar sexe selecteren bij de acceptatie handelen zij in strijd met het recht (artikel 1 Grondwet en het wetsvoorstel AWGB). Daarnaast zou ter discussie moeten staan of het noodzakelijk is om bij de premiestelling uit te gaan van het hoogste tarief, zoals op dit moment in Frankrijk de (voorgeschreven) praktijk is. Waarom zouden verzekeraars in dit geval niet in staat zijn tot een scherpere prijsstelling? In andere gevallen zijn ze daartoe ook in staat. Harmonisatie Een ander argument dat het kabinet hanteert voor het toestaan van het gebruik van verschillende sterftetafels door verzekeraars is dat afwijking van binnen de lidstaten van de EG geldende regelgeving een verslechtering van de concurrentiepositie van Nederlandse levensverzekeraars ten opzichte van levensverzekeraars in het buitenland zou betekenen. Dit argument hanteerde het kabinet ook bij de discussie over het gebruik van verschillende sterftetafels in collectieve pensioenregelingen 27. Door de voltooiing van de interne markt voor verzekeringen kunnen Nederlandse verzekeraars pensioenverzekeringen aanbieden aan ondernemingen en particulieren uit andere EG lidstaten. Andersom kunnen Nederlandse ondernemingen en particulieren pensioenverzekeringen afsluiten bij verzekeraars uit EG-lidstaten. Als in Nederland het gebruik van unisextafels voorgeschreven zou worden, dan wordt het volgens het kabinet voor ondernemingen of bedrijfstakken met bijvoorbeeld verhoudingsgewijs veel mannen aantrekkelijk om in een ander EG-land de pensioenverzekering af te sluiten. Daarmee zouden de concurrentiepositie van Nederlandse verzekeraars verslechterd worden. (Overigens geldt ook hier weer dat het niet zo simpel is als de regering voorstelt: mannen zijn niet per definitie de goede risico's.) Het overgrote deel van de pensioenregelingen in Nederland kent naast een ouderdomspensioen ook een nabestaandenpensioen. Dat zou betekenen dat een calculerende onderneming het ouderdomspensioen van de mannelijke werknemers en het nabestaandenpensioen voor de vrouwelijke werknemers bij een buitenlandse verzekeraar zal onderbrengen, en het ouderdomspensioen van de vrouwelijke werknemer en het nabestaandenpensioen van de mannelijke werknemer in Nederland. Het lijkt niet waarschijnlijk dat pensioenuitvoerders hiertoe overgaan. Bovendien moet het gevaar van 'pensioentoerisme' ook niet overdreven worden: dan was het in het verleden ook al lucratief geweest om de pensioenvoorziening van de onderneming onder te brengen bij verzekeraars in armere EG-landen, zoals bijvoorbeeld Portugal, waar de gemiddelde levensverwachting van mannen èn vrouwen lager is dan in Nederland. Wat de consequenties zijn van het gedogen van discriminatoir handelen van de verzekeraars werd de afgelopen tijd duidelijk. Naar aanleiding van de discussie over de aanvulling op de nieuwe WAO lieten verzekeraars weten ook daarbij een van het geslacht afhankelijke premie te gaan berekenen, omdat de gegevens van GAK en GMD een grotere uitval van vrouwen zouden laten zien 28. Deze premie zou voor vrouwen twintig procent hoger moeten liggen dan voor mannen. Hoewel uit GMD-statistieken pas sinds 1990 een grotere uitval van vrouwen dan mannen blijkt, en mannen nog steeds absoluut en relatief het grootste aandeel hebben in het WAO-bestand, stonden de verzekeraars al weer klaar om het vermeende hogere WAO-risico van vrouwen door te berekenen. Kennelijk vertrouwden zij ook nu weer op de bereidwilligheid van de regering om de voor mannen en vrouwen verschillende arbeidsongeschiktheidspremie onder de algemene maatregel van bestuur te brengen. In de tweede week van februari werd de Algemene wet gelijke behandeling plenair behandeld in de Tweede Kamer. Daarbij werd ook gesproken over het toestaan van voor mannen en vrouwen verschillende sterftetafels en het hanteren van voor mannen en vrouwen verschillende premies voor een arbeidsongeschiktheidsverzekering. Staatssecretaris Ter Veld stelde vast dat bij arbeidsongeschiktheid en ziekteverzuim geen sprake kan zijn van door het geslacht bepaalde achtergronden. Verzekeraars mogen bij geen enkele andere verrekeningsvorm dus ook niet bij de arbeidsongeschiktheidsverzekeringen onderscheid naar geslacht maken. Maar het kabinet houdt wel vast aan het voornemen om de sterftetafels onder de AMvB geslachtsbepaaldheid te brengen, waarbij echter duidelijk is aangegeven dat dit een tijdelijke maatregel is en dat de verzekeraars periodiek aan moeten tonen dat ook in de toekomst het geslacht bepalend blijft. Het gevecht om de sterftetafels is voorlopig gewonnen door de verzekeraars. Maar de algemene maatregel van bestuur moet regelmatig geëvalueerd worden, waarbij telkens de noodzaak van het hanteren van voor mannen en vrouwen gescheiden sterftetafels aangetoond moet worden. In de tussentijd kan de Nederlandse regering laten zien dat het haar werkelijk ernst is met de gelijke behandeling met mannen en vrouwen. In plaats van zich nog langer achter Europese regelgeving te verschuilen zou het haar sieren als zij op korte termijn het voortouw neemt om binnen Europa afspraken te maken over het afschaffen van verschillende sterftetafels voor mannen en vrouwen. 27 Notitie ter uitvoering motie TK , 20890, nr. 23, p Zie: Trouw 26 januari 1993 en Trouw 6 februari NEMESIS