WERK. EN STUDIEGROEPEN. ln DIT NUMMER. ...lli.'...'...,ll.,ll.,.,llll.l.. Techniek voor wonen, werken & welzijn

Transcriptie

1 6,,,, ï&

2 MUSEA IN HET WESTLAND WESTLANDS MUSEUM VOOR STREEK. EN TUINBOUWHISTORIE Middel Broekweg t54,2675 KL Honselersdijk tel: zto84. fax o t4 nl internet: www westlandsmuseum.nl Het gehele jaar geopend van dinsdag t/m zaterdag van 14-oo - U.oo uur MUSEUM DE KORENSCHUUR tê TOOSDUINEN Margaretha van Hennebergweg za telefoon 07 o ; ; loosduinen@planet.nl internet: www loosduinsmuseum nl Geopend elke zaterdag van r3.oo - 17.oo en elke eerste zondag van de maand van t3 oo - 17 oo u MUSEUM DE SCHIIPEN te MAASLAND 's-heerenstraat 24, tel oro ; www schilpen.nl info@schilpe ni Geopend iedere zaterdag van 10 oo - 17 oo u, elke eerste zondag van de maand en in de zomermaanden ook iedere woensdag van t4.oo-17 oo uur MUSEUM TRAMSTATION te SCHIPLUIDEN Otto van Zevenderstraat 2, tel o15-38o8863 Geopend elke woensdag en zaterdag van r4 oo-r6 oo u (Van r november tot eind april alleen op zaterdag) MUSEUM DE TIMMERWERF te DE LIER Hoofdstraat 63,tel o!4-5t;77g Geopend elke zaterdag van 10 oo - 16 oo uur. WERK. EN STUDIEGROEPEN \Vie geïnteresseerd is in de historie van het Westland kan zich wenden tot het Westlands Museum of de werk- of studiegroepen: Algemeen Historisch Spreekuur Iedere zaterdag van 14.oo tot 17 oo uur in het Westlands Museum, Middel BroekwegrS4, 267S KL Honselersdijk (ot74) 6zto84 (tussen Honselersdijk en Kwintsheul) Studiegroepen Archenlooie {0774) (0]-74) \0174) \0174) 62L084 werkgroepen {0174) \0r Genealogie, Kastelen, Kerkarchieven, Plaatselijke Historische Oud-'s-Gravenzande, Oud-Honselersdijk, Oud-De Lier, Oud-Loosduinen, ^,,1 rí^^.1^-l Oud-Monster, Oud-Naaldwijk, Oud-Schipluiden, 1O174\1447) \070) ln1 n\ qq1?oqo (n17l\ )Ltz1\ (0174) (01s) lli.'...'...,ll.,ll.,.,llll.l.. ln DIT NUMMER.,',.''i..''i..'.i.'..Ëi}t'.t.Aê voorpagina. Van r98o tot en met r99z was het.ll:u.t;':..'r..;'i.;.fu;idb-ouwmuseurn gevestigd in de boerderij Cruysbrouck 'rr'i:'jr'::'jr'::itirirrrnaaldwijk. In het artikel over het tellen van pijpen kunt u lezen hoe dit boerenbedrijf tot leedwezen van boer Vijverberg werd opgedeeld in kleinere tuinbouwbedrijven. Idealen veranderen door de tijd Zaken die ooit van belang waren tellen nu niet meer of zijn helemaal verdwenen: eí zijn andere belangrijke dingen voor in de plaats gekomen. Zo gaat dat al eeuwen. Denk bijvoorbeeld aan het grote economische belang dat de groenteveílingen hebben gehad voor de ontwikkeling van de tuinbouw. Groenteveilingen: dáár vond de handel plaats en laten we niet vergeten dat dat unieke systeem ongeveer een eeuw lang het economische reilen en zeilen van het Westland heeft bepaald! En ook uit sociaal maatschappelijk oogpunt was zo'n veiling belangrijk voor het Westland: het waren ontmoetingspunten en wie in een veilingbestuur zalhad toch wel aanzien (en aanvankelijk hed icder dnrn rnrcl een orocntprrcilino Er resten ons nu nog wat gebouwen en stíaatnamen, en net als 'pijpen tellen' is ook het fenomeen groenteveiling en alles wat daaraan vast zat totaal verdwenen uit het Westland en ons sociale leven Dat zulke sociaal economische zaken heel snel verandeíen bleek vorige week wel: mijn grootvader zat jaren in het bestuur van Veiling Honselersdi.jk, mijn vader ook, en die speelde een Íol in het landelijke veilingwezen En nu vraagt mijn kleinzoon aan mij:,,opa, wat is nou weer een veiling...?,, Drie generaties en het is compleet veranderd! Veranderd, gelukkig niet verdwenen, want musea en historische werkgroepen houden al dat 'erfgoed'voor ons vast!! Als dat maar niet verdwiintl MP...en verder... Een nieuwe chef op de Historische tuin 3 De Museumwinkel 3 Sinnfnercn -----r----' 4 Het tellen van pijpen 6 Open dag Historisch Archief 8 Historischjaarboek zoo8 8 In memoriam Gerrit Krom g Ruimere openíngstijden De Schilpen g Tentoonstellingen, boeken en cursussen en Iezingen 1o ) I Middel Broekwegt54,2675 KL Honselersdijk (0174) www westlandsmuseum nl. info@westlandsmuseum ni Westlands StreekHistorie wordt gratis toegezonden aan donateurs van de St Streek- en Tuinbouwhistorie WesUand. In het Westlands Museum zijn beperkt losse nummers te koop. Redactie Westlands StreekHistorie. Mevr. M M. Dahmeijer-Fousert (0774) L J M- van den Ende (0t74) 2443rs. J.A de Brabander (0L74) Vormgeving/zetwerk, druk, afwerking en distributie Drukkerij Riezebos, de Lier (0774) s27752 ISSN 1380 St Streek en Tuinbouwhistorie Westland Ovememen van artikelen uit dit blad is toegestaan, mits de bron duidelijk wordt vermeld De redactie ontvangt graag een bewijs-exemplaar Techniek voor wonen, werken & welzijn Naaldwijk o jaargang 17, nummer 4 o 4e kwartaal 2008

3 emd&a,lt,lt :.r,1'.rrrri,,,rrr _..i.. l '. :.,.' i ul:,t:. ' I tê E De huidige chef van de historische tuin, Piet van der Hout, werd 17 oktober 65 jaar en mag daarom gaan genieten van zijn pensioen. De afgelopen maanden hebben we een opvolger voor hem gezocht. Het bestuur van het Westlands Museum is dan ook verheugd dat het u kan meedelen dat die opvolger voor Piet van der Hout gevonden is, dat is Frits Persoon uit Kwintsheul. Frits Persoon is na zorgvuldige overwegingen gekozen uit een groep van vier sollicitanten De sollicitatiecommissie, bestaande uit Cees Noordam namens het bestuur, Piet van der Hout en Ton Immerzeel, was unaniem in haar keuze. Frits is 57 jaar en is wijwel zijn hele werkzame leven in de tuinbouw actief geweest. In zijn jonge jaren heeft hij nog gewerkt met de 'oude'groente- en fruitteelten. Met name de druiventeelt, zo belangrijk in onze historische tuin, is hem niet vreemd. Later heeft hij in de bloementeelt gewerkt, vooral met chrysanten. Samen met een compagnon had hij een loonbedrijf dat voornamelijk werkzaamheden verrichtte in de chrysantenteelt. De laatste paar jaíen werkte hij als zogenaamdzzp'er (zelfstandige zonder personeel) in de serrebouw. Zijn hart lag echter toch bij het ouderwetse tuinwerk en in deze baan als chef historische tuin van het Westlands Museum ziet hii een mooie kans om dat in praktijk te brengen. fl,' 'l I i'l i, Cees Noordam, de nieuwe tuinchef we jaar een frisse start maken en het al opgestelde teeltplan voor zoog ten uitvoer brengen. TI REACTIE OP In Streekhistorie nummer z stond een foto van een voorwerp met een houten handvat met koperen priem waarin een lemmet van een mes kan worden geknipt. Onze vraag aan de lezers was:,,waar werd dit voorwerp voor eebruikt?" Er kwam één reactie binnen. Het betreft hier een kurkenboorslijper. Dit is een apparaat om kurkenboren te slijpen. Dit zijn metalen buisvormige boortjes. Ze worden gebruikt om gaten in kurken of rubberstoppen te boren waardoor glazenbuisjes worden gestoken (laboratoria). De boortjes werden om de punt gebracht en door het mes er tegen aan te duwen en in het rond te draaien werden de boortjes geslepen. Frits zal officieel op r januari zoog in dienst treden PigÍ1l:ll.1 van der Hout zal hem daarvóór, in oktober en november al gaan inwerken. Hiervoor zal een afgewogen schema worden gemaakt, zodat Frits op verschillende dagen met alle "' soorten werkzaamheden ervaring op kan doen. Ook kan de Museumwinkel. Wili u iets origineels geven, in het hij zo in een werksituatie met alle tuinvrijwilligers kennis museum zijn cadeaubonnen verkrijgbaar. Deze bon geeft maken. éen persoon gratis toegang en een consumptie. We heb- PÍet van der Hout is bereid gevonden de maanden tot ben de allernieuwste historische boeken maar ook nog r januari 2oo9 te overbruggen bij het leiden van de werk- vele oudere uitgavenverder is er jam in vele soorten, zaamheden in de historische tuin. De continuïteit van de gemaakt van vruchten uit de Historische Tuin, en honing werkzaamheden en het begeleiden van de vrijwilligers is te koop. In de vitrine vindt u nostalgische voorwerpen die daarmee gewaarborgd. Frits Persoon kan dan in het nieu- met het Westland te maken hebben. jaargang 17, nummer 4 o 4e kwartaal 2008

4 STOOFPEREN De peer is familie van de roos (Rosaceae) en behoort tot het plantengeslacht 'P1mrs', de Latijnse naam van bijvoorbeeld de Conference luidt: Pyrus communis/conference. Vanuit de in het wild, in Oost-Europa en West-Azië, vooíkomende peren zijn in de loop der tijd door veredeling eetbare soorten ontstaan. In middeleeuwse kloostertuinen stond nog voornamelijk stooffruit, zoals kookappels, stoofperen en kweeperen. In sommige kloosters werd in de vastentijd in plaats van kip het gerecht stoofperen gegeten. In de veertiende eeuw verkochten víouwen in de steden'braadperen'. Tot in de r6e eeuw kende men alleen stoofperen, dus peren die voor consumptie eerst gekookt of gebakken moesten worden. De eerste handperen, peren met smeltend vruchtvlees die beurrés (boterperen) werden genoemd, werden pas tegen het einde van de r6e eeuw in Frankrijk geteeld. Dit verklaart dat de meeste handperen die nu nog te koop zijn een Franse naam hebben! Kenneiijk werden er in vroeger tijd in de winter veel stoof- gekookt en in potten serveerklaar op de markt gebracht. peren gegeten. Dat kwam omdat ze goed bewaarbaar Hetstoofperensapdatnahetkokenoverblijftwordtinfleswaren en het aanbod van groenten dan klein was. In de sen verkocht en kan gebruikt worden over pudding of ijs. Middeleeuwen moest alles bovendien goed gekookt wor- Deze productiemethode lijkt succesvol den want het eten van rauwe groenten en Het areaal stoofperen in Nederland is fruit werd als ongezond beschouwd. overigens niet zo groot, het bedraagt Stoofperen werden in speciale, vaak roodaardewerken, zogenaamde'perenpotten' worden hoofdzakelijk geteeld voor nu ongeveer 25o hectare. Stoofperen gekookt en stonden daarna op een laag binnenlands gebruik, in het buitenland vuur nog urenlang te sudderen om mooi is er geen vraag naar. Veel oude sooften rood te kleuren. Bij opgravingen in het zrjn nu praktisch verdwenen, maar door Westland worden deze potten regelmatig de hernieuwde belangstelling voor gevonden (bijvoorbeeld aan het eind van oude fruitsoorten planten particulieren de vorige eeuw op het terrein van het weet oude soorten aan. voormalige bagijnhof in's-gravenzande). Tot halverwege de vorige eeuw kwamen stoofperen in de winter nog geregeld op tafel. Het was een gelíefd 'zondagseten', dat zaterdags op een petroleumstel uren had staan sudderen. Langzamerhand raakte dit gerecht in de moderne keuken uit de gratie, het schillen van de vaak kleine peren was bewerkelijk en je moest tijdens de lange kooktijd regelmatig een oogje in de pan werpen. Het zag er dan ook naar uit dat dit typisch Nederlandse gerecht zou verdwijnen. Sinds de eeuwwisseling is de stoofpeer echter weer terug van weggeweest AIs je geen boom in je eigen tuin hebt hoef je voor stoofperen niet op zoek naar de laatste groenteboer, ze zijn gewoon te koop in de supermarkt. Het sortiment is echter wel beperkt tot Gieser Wildeman en Saint Rémy. Stoofperen hebben als nadeel dat ze nogal bewerkelijk zijn om op tafel te brengen maar ze vailen bij veel mensen zeer in de smaak. Een perenteler in Strijen heeft daar wat op gevonden, hij kookt zijn peren zelf. Ze worden op het bedrijf geschild, met kaneei en suiker in een grote ketel Peren met spek Omdat vroeger op bijna aile Westlandse tuinen een boomgaard was, zijn ook op de historische tuin van het museum een groot aantal fruitbomen aangeplant. Op de tuin staan een aantal echte stoofperen, namelijk de Gieser Wildeman, de Zoete Brederode en de Kleipeer. Verder zijn er een paaí soorten die onri.jp als stoofpeer gebruikt kunnen worden en in ri.jpe toestand a1s handpeer gegeten kunnen worden, zoals de Trosjespeer. Vroeger werden er in het Westland tamelijk veel stoofperen geteeld. Zo schrijft Eduard van Bergen dat er rond 19oo in de fruithoeken op de Westlandse tuinen voornamelijk Trosjesperen en Gieser Wildeman zíjn aangeplant en overal langs de vaarten Kleiperen staan. Volgens een artikel in het blad De Tuinderij uit r9z9 bestond de teelt van peren in het Westland hoofdzakelijk uit stoofsoorten: Trosjesperen, Kleiperen, Saffraanperen, Gieser Wildeman en louwtjesperen, waarvan de Saffraanpeer een speciaal Westlandse soort was! Wij hebben een oud stoofperenrecept gemoderniseerd en eten in de winter geregeld'peren met spek'. Vooral de combinatie van zoet en zout in dit gerecht is erg lekker. Wilt u dit ouderwetse recept ook eens uitproberen dan kunt u als volgt te werk gaan Schilde peren en zet ze onder water op het vuur Voeg kaneel en suikeí (of appeldiksap) naar smaak toe en breng de peren aan de kook. Als u rode peren wiit kunt u rode wijn of bessensap toevoegen Laat.de peren daarna op een laag pítje nog ongeveer drie kwartíer doorkoken. Het kooknat kan eventueel gebonden woroen. Kook aardappels en bak voor het opdienen van de maaltijd in een koekenpan magere spekreepjes uit en laat het spekvet weglopen. Schep de spekreepjes over de aardappels op de borden. En dan: Eet smakelíjkl,,iu' t:lu' jaargang 17, nummer 4 o 4e kwartaal 2008

5 Aan de hand van o.a. de Rassenlijsten voor Fruit (vanaf 1935) vonden wij over de stoofpeersooden op de historische tuin de volgende gegevens en wetenswaardigheden. Gieser Wildeman Is een stoofpeer die, volgens de rassen- Iijsten, omstreeks r85o in Nederland werd gekweekt door de heer Wildeman nabij het riviertje de Giesen bij Gorinchem, waarna deze peer door het Boskoopse kwekershuis Van der Willik & Zonen in de handel werd gebracht. Volgens zijn achterkleinzoon is dit niet helemaal juist. De peer werd bij toeval ontdekt door zijn overgrootvader Gijsbert Wildeman, herbergier in EIst, die als liefhebberij wel eens fruitpitten zaaide en daarbij bij toeval een heerlíjke prachtig roodkokende stoofpeer kweekte. Deze peer noemde men naar de kweker, in het plaatselijk dialect, 'Gies'Wildeman. Het ras vormt een kleine gedrongen boom met sterk opgaande takken en weinig zijhout. De bloei komt tamelijk laat zodat er dus minder verlies is door nachtvorst. Gieser Wildeman behoort tot één van onze beste stoofpeerrassen. De vruchten zijn tamelijk klein van stuk, bruingeel van kleur met veel roest en een blos en bedekt met grijze stippen. Het vruchtvlees is wit, vrij zacht en korrelig. De peren worden in oktober geplukt en zijn eetrijp vanaf december. De peren worden bij het koken roodbruin van kleur en de smaak is tamelijk zoet. In de Rassenlijst voor fruit uit 1948 werd deze peer nog opgenomen als een aanbevelenswaardig ras met een veilingaanvoer van ongeveer 4,5% van de totale perenaanvoer. In de lijst van 1954 werd verwacht dat deze peer vermoedelijk verdrongen zou worden door grotere stoofperen, die minder zouden kosten in dunnen, plukken, sorteren en schillen. Maar zoals we in de winkel kunnen zien is de Gieser Wildeman nog steeds een door de consument zeer gewaardeerde stoofpeer. In de rassenlijst van 1999 wordt dit ras dan ook weer voor algemene teelt aanbevolen. Onze Gieser Wildeman is een kleine boom, hij staat achter op de tuin bij de kolenhoop van het ketelhuis. Brederode Komt ook voor als: Echte Brederode, Zure Brederode, Groene Brederode en Dikkop. De Brederode is waarschijnlijk een r9eeeuwse Nederlandse peer, die vermoedelijk in de gemeente Appeltern (Betuwe) is ontstaan Van dit ras is een mutant gevonden, de Zoete Brederode die ook wel Rode Brederode wordt genoemd. Bij het stoven van de Zoete Brederode is minder suiker nodig voor een goede smaak dan bij de Zure Brederode, die iets te rins is. De peer bloeit vroeg, de vrucht is middeigroot, meer breed dan hoog en bijna appelvormig. De kleur is dofgroen met wat roest op de schil en aan de zonzijde een bruinrode blos. De pluktijd ligt begin oktober, de peer is eetrijp vanaf december. Het is een stoofpeer van zeer goede kwaliteit, kookt uitstekend rood en smaakt iets rins. Brederode is goed houdbaar, in een fruitbewaarplaats tot half maart. Het is een gezond ras dat weinig vatbaar is voor schurft. Brederode is altijd een zeer gewaardeerde stoofpeer geweest door zijn hoge kwaliteit en goede handelswaarde. Met het inkrimpen van het assortiment stoofperen is Brederode waarschijnlijk verdrongen door Saint Rémy. In de rassenlijst 1948 werd de Brederode nog opgenomen als een aanvullend ras, in de rassenlijst 1999 komt deze stoofpeer niet meer voor. Op de historische tuin hebben we een Zoete Brederode. Deze boom kunt u vinden achter de druivenmuur, achter het varkenshok tussen een aantal appelbomen. De jaarlijkse opbrengst is niet groot, maar als u geluk heeft kunt u deze heeriijke stoofperen wel eens in het groentenstalletje op de tuin aantreffen. Kleipeer Werd ook genoemd: Winterjan, Mandjespeer, Weldrager en Spekpeer. In het West- Iand vroeger ook wel bekend als 'Roggebroodspeer'. De herkomst is onbekend maar vermoedelíik is het een ras dat al rond 17oo in Nederland is ontstaán. De naam spekpeer heeft dit ras te danken aan het feit dat men deze peer gebruikte in het gerecht 'stoofperen met pekelspek'. Kleipeer kwam bijna in het hele land voor en werd tot de beste stoofperen gerekend. De Kleipeer groeit zwak en vormt een kleine boom met een compacte kroon De bloei is vroeg en de boom is een zelfbestuiver. De pluktijd valt begin oktober en de peren zijn eettijd vanaf december, ze kunnen goed bewaard worden. De vruchten zijn klein, rond, gelijkmatig van vorm en hebben een ruwe hardgroene schil met veel roest erop en zijn bij rijpheid geelgroen. De peren hebben hard en korrelig vruchtvlees. De boom is zeer wuchtbaar en de vruchten zitten vast aan het hout, daarom was deze boom geschikt voor windkering en langs slootkanten. De Kleipeer is een roodkoker waaraan weinig suiker toegevoegd hoeft te worden. De peren koken wat minder rood dan Gieser Wildeman Toen men minder vaak stoofperen at moest de Kleipeer het afleggen tegen Gieser Wildeman, Saint Remy, Brederode en Winterrietpeer. De veilingaanvoer van Kleipeer bedroeg in 19483,8% van de totale perenaanvoer Deze peer werd in 1954 als ras niet meer aanbevolen wegens de kleine onooglijke vruchten en kwam in de rassenlijst van 1969 niet meer voor Deze peren waren vroeger in de winterperiode, als er niet veel meer van de tuin kwam, een aardige bron van inkomsten. Een 's-gravenzandse tuinder veilde in de periode r5 oktober r9z4 tot 7 januari r9z5 aan de Naaldwijkse veiling in totaal z6 kisten en 12 kin kleiperen. De prijzen bedroegen tussen f o,65 en f r,45 per kist en tussen f z,oo enf z,4o per kin. In totaal veilde hij die winter op ro veildagen meer dan rooo kilo kleiperen. De Kleipeer in de Museumtuin is een kleine boom die u achterop de tuin voor de A-kas kunt vinden. De peren zijn inderdaad klein en je bent wel even bezig om een maaltje te schillen. Jan Dahmeijer iaargang 17, nummer 4. 4e kwartaal 2008

6 HET TELLEN VAN PIJPEN In Streekhistode nummer r van dit jaar schreef Maarten Prins in 'Bij de voorpagina...' iets over het aantal 'pijpen' op een tuin. Een soort waardebepaling was het:,,mijn grootvader had er drie!! Zo! Dat u wel even weet tegen wie u het heeftl", schreef hij erbij. Enige tijd geleden werd het museum benaderd met de vraag wat er bedoeld werd met de uitdrukking 'pijpen tellen'. Om hier een goed antwoord op te geven moeten we een kleine duik in de historie nemen. Maatschappelijke ladder Vroeger was bezit een belangrijk kenmerk om mensen te classificeren Naarmate je meer bezit had stond je hoger op de maatschappelijke ladder. Bezit verleende aanzien aan mensen. Op deze stelling is wel wat af te dingen. Het beroep dat iemand uitoefende was soms belangrijker dan zijn bezit om de plaats op die ladder te bepalen. In de dorpssamenleving van vroeger stonden de burgemeester, de geesteiijke en de onderwijzer op een hoge plaats omdat zij gestudeerd hadden. Hun bezit telde nauwelijks mee voor hun plaats op die ladder. Binnen de agrarische bevolkingsgroep nam bezit echter de belangrijkste plaats in bij de sociale classificatie. Wie veel had stond hoger op de sociale ladder dan wie weinig had. Pachters stonden Iager geclassificeerdan boeren (oftuinders) die zelf eigenaar van de grond waren. De bedrijfsgrootte, gemeten in oppervlakte, was het kenmerk dat de plaats in de sociale rangorde binnen de agrarische sector bepaalde. Hoe groter het bedrijfhoe hoger het sociale aanzien. Voor de ontwikkeling van de maatschappij is het sociale aanzien erg belangrijk. Mensen streven naar de hoogste plaats op de ladder. Als de hoogste plaats niet tot het hoogste inkomen (kan) leiden is er iets mis met het 'ideaal beeld' in die maatschappij. Kanteling van waarden In r85o was in Naaldwijk de grootte van het grondbezit nog bepalend voor de sociale rangorde binnen de agrarische sector. Akkerbouwers en veehouders stonden daarom hoger op de ladder dan tuinders. De overgang van boer naar tuinder, ook toen al een gewenste ontwikkeling, werd erdoor belemmerd. Pieter Vijverberg (t824- r89o), boer op de boerderij 'Cruisbrouck' in Naaldwijk en lid van de gemeenteraad van Naaldwijk heeft deze sociaie achteruitgang wellicht ervaren toen enkele van zijn zonen tuinder werden en één van zijn zonen het (verkleinde) boerenbedrijf voortzette. Verkleining van de boerderij betekende sociale achteruitgang!') Vincent Valstar (t878-t956) startte rond zijn twintigste levensjaar een zelfstandig tuinbouwbedrijf. Via zijn fami lie verwierf hij toen twee tuinen. In de jaren tgrz-rgr4 besloot hij het roer om te gooien. Hij verkocht één van de tuinen, rooide de boomgaarden op de andere tuin en bouwde hier glas op Vincent Valstar was een vooraanstaande tuinder die ruim 35 jaar lid geweest is van het dagelijkse bestuur van de Naaldwijkse groenteveiling (r9r3-r95o) en een aantal jaren wethouder is de gemeente Naaldwijk was.') Indien plaatselijke leiders een dergelijke beslissing nemen, beïnvloedt dit de waardenoriëntatie van die gemeenschap De beslissíngen van Vijverberg en Valstar, respectievelijk vooraanstaande lid van de rooms-katholieke en de orthodox-protestante gemeenschap in Naaldwijk, illustreren de kanteling van de waardenoriëntatie in de agrarische gemeenschap in Naaldwijk (en het Westland). De ontwikkeling van de tuinbouw In de periode tussen r9r8 (einde eerste wereldoorlog) en r93o (begin economische wereldcrisis) heeft de tuinbouw zich voorspoedig ontwikkeld. De oriëntatie van de tuinders was gericht op de bouw van staand glas en - als er voldoende geld was - de verwarming ervan. De bouw van staand glas betrof de bouw van druivenserres en warenhuizen (gedekt met eenruiters). jaargang 17, nummer 4. 4e kwartaal 2008

7 Ríi dp rrcnarerming werd gebruik gemaakt van kolen als schap van melkveehouders De open loopstal heeft dit ^-^--i^l-^- D:: r^ -i-^-.1^r:^ --^- L^t -.-^+^- -.-^-À -:A^ ^^^i^l^ l-^-*^-l- --^-,-.-^l^^^+^lll^ilj,.^-^-à^-à i- ^^6 energiebron. Bij de circulatie van het water werd geén socíale kenmerk van 'welgesteldheid' veranderd in een elektriciteit gebruikt (geen circulatiepomp dus), maar kenmerk van achterlijkheíd. natuurlijke circulatie De verwarmingsketel stond in een Het is met de koeraampjes gegaan als met de píjpen. kelder. Het warme water steeg op, stroomde door de kas of warenhuis, koelde daarbij af en stroomde terug naar het Conclusie Iaagste punt: de verwarmingsketel. Het systeem van Wij classificeren mensen niet meer op basis van pijpen of natuuriijke circulatie is nu nog te zien in de tuin van het koeraampjes maar wij classificeren mensen nog steeds. En, museum. Een nadeel van dit systeem was dat de afstand denk ik, wij doen het niet steeds op de goede kenmerken. tussen de ketel en het te verwarmen kasoppervlak niet te Oog hebben voor de sociale doelstelling van een gemeenschap, zeker van een agrarische gemeenschap, is van groot groot mocht zijn Indien de tuinder een groter oppervlak wílde verwarmen moest hij een tweede ketel bouwen, inclusief een tweede 'pijp'. belang. Belangrijk is ook dat men zich afuraagt of het Het aantal'pijpen'werd zo een bereiken van die doelstelling tot grotere welvaart leidt. Ik indicatie voor de maatschappelijke status van de tuinder denk dat in ontwikkelingslanden de sociale doelstelling en verving de bedríjfsgrootte in ha als statussymbool. van de gemeenschap niet altijd geconfronteerd wordt met de vraag wat landbouwkundig het meest wenselijk is. Rond r95o begon de elektrisch aangedreven circulatiepomp zijn opmars bij de verwarming van kassen en A J. Vijverberg warenhuizen. Bij gebruik van een circulatiepomp is met eén ketel een groter oppervlak te verwarmen. Rond 1955 werd kolenverwarming langzaam vervangen door olieverwarmrng. in een Hollandse plattelandsgemeente, Naaldwlk r85o-r93o Verloren, 1 Groot, F, 1992 Roomsen, rechtzinnigen en nieuwlichters Verzuiling Economisch gezien is het gebruik van meerdere olíeketels Hilversum:48 op een bedrijf een grote verspilling. Beide factoren, de circulatiepomp en de olieverwarming, hebben ervoor gezorgd dat het hebben van meerdere schoonstenen (pijpen) op één bedrijf een teken van achterlijkheid werd en niet langer een teken van rijkdom was. Het 'pijpen tellen'heeft daarmee zijn betekenis verloren. zgroot,tap:37 3 Oudshoorn SJ, H L, 1957 De tuinders in Wateringen en De Lier Bijdrage tot de godsdienstsociografie van het Westiand Van GoÍcum, Assenr Bison, M, oo Jaar velling & tuinder , Prov Veilingorganisatie Noord-Holland, BeverwÍjk: r74 Sociale status en huwelijk Bij het sluiten van een huweiijk speelde de sociale status een belangrijke rol. Oudshoorn schrijft hierover in zijn dissertatie. De dochters [van tuinders] huwen bij voorkeur met tuinderszoons uit een gelijkwaardig bedrijf (d.wz. met evenveel glas en verwarming). Vroeger was dit 'pijpen tellen'veel erger dan tegenwoordig, maar anno 1954 kwam het nog voor dat een Poeldijkse tuinder niet op de bruiloft van zijn dochter verscheen, omdat zijn schoonzoon uit een bedrijf kwam met minder pijpen. Merkwaardig dat men zo'n typisch landelijk trekje nog vindt in het 'industriële' Westland binnen de randstad Holland 3) Bij dít citaat van Oudshoorn maak ik twee opmerkingen Ik heb boven duidelijk gemaakt dat het hebben van een goed ideaalbeeld, een nastrevenswaardige situatie, van belang is voor een rationele ontwikkeling van de maatschappij. De heroriëntatie van de Westlandse agrarische gemeenschap van 'maximaal grondbezit' naar 'maximaal verwarmd glas'heeft ongetwijfeld de ontwikkeling van de regio gestimuleerd. Bij de groei van het areaai bloemisterijgewassen (vanaf r965) heeft het mechanisme van het 'ideaalbeeld' naar mijn mening ook een rol gespeeld. De bloemisterij stond toen, mede door de betere financiële resultaten, in hoger aanzien dan de groenteteelt, ook sociaal gezien. Oudshoorn veroordeelt terecht de uitwassen van het 'pijpen tellen' maar hij lijkt weinig oog te hebben voor de betekenis van het socíale 'ideaalbeeld'. In de literatuur vond ik het volgende citaat: 'Friese boerenzonen tellen eerst koeraampjes voor ze op vrijersvoeten gaan'.n) Het aantai koeraampjes was een indicatie voor de grootte van de rundveestapel en daarmee voor de plaats van de boer op de maatschappelijke ladder in een gemeen- Wateringen zag er'tussen twee kerken' we1 heel anders uitl jaargang 17, nummer 4 o 4e kwartaal 2008

8 DE WERKGROEPEN Het hof van Honselaarsdijck is de naam van het project waarmee het Kunstgebouw uit Rijswijk en de píovincie Zuid-Holland het Zuid-Hollands erfgoed onder de aandacht heeft willen brengen In de afgelopen maand november is drie weekenden aandacht besteed aan deze plek in Honselersdijk waarover een lange geschiedenis te vertelien is. Op zaterdag 8 november zette Dario Fo een tableau vivant, een levend schilderij neer. Levende standbeelden gaven een indruk van het paleisleven zoals het Ín de r7e eeuw geweest moest zijn. Bij elk inkijkje vertelde een hofnar een paleisgeheim. In het weekend van r5 november stonden de tuinen van het paleis centraal De tuinen van het paleis hebben gelopen tot aan de kust bij Monster. Tegenwoordig is het niet meer mogelijk om vanuit Honselersdijk de zee te zien, maar via periscopen kregen de bezoekers de kans het oude panorama te zien. Het laatste weekend van november veranderde Honse-lersdijk in een waar lichtpaleis, vijftien buitenproportioneel grote kroonluchters werden langs een route ge-plaatst en symboliseerden de vergane glorie van het voormalige 'Versailles van het noorden'. GESLAAGDE OPEN DAG HISTORISCH ARCHIEF Op rr oktober was het open dag van het Historisch Archief Westland. Samen met alle historische verenigingen, het Westlands Museum, het Atlantikwallmuseum, het Genootschap Oud-Westland en de Studiegroep Genealogie Westland organiseerde het archief die dag een historische markt. Zo'n 37o bezoekers kwamen kennis maken met de historie van het Westland. Een mooie opkomst wanneer je bedenkt dat het prachtig weeí was en ook de politie open dag had. De open dag stond in het teken van geboorte en doop. Op panelen waren oude geboortekaartjes uitgestald en konden oude doopfoto's worden bekeken. In vitrines werden spulletjes rond het thema geboorte en doop getoond. Net a1s vorig jaar heerste er een gezellige sfeer. Veel bezoekers hebben een kijkje genomen in de grote kluis van het archief of hebben zich laten uitleggen hoe je een stamboom maakt. Bij de stand van Aad van Holstein (AD/ouder Westland) konden bezoekers die in 1969 of rgto als kind een tekeníng hadden ingestuurd voor een prijsvraag, hun eigen tekening weer op komen halen. Alle deelnemers waren het er over eens dat het een geslaagde open dag dag was. Het is een unieke gelegenheid om één keer per jaar gezamenlijk te laten zien hoe rijk de historie van het Westland is. Voor een impressie van de open dag zie wwwhistoris charchiefwe stland.nl TORISCH JAARBOEK WESTLAND 2OO8 'rrrri'6iilants is het Historisch laarboek Westland zoos verschenen. Deze zre editie van het Jaarboek bevat weer een gevarieerd scala aan artikelen. D. Ruis, bestuurslid van de Stichting Fort aan den Hoek van Holland, beschrijft in een boeiende bijdrage hoe drie Engelse kruisers in september 1914 voor de kust van het Westland worden getorpedeerd door een enkele Duitse U-boot. De kruisers meten ongeveer l2.ooo ton en hebben elk een bemanning van 75o koppen aan boord. Bij deze vergeten ramp uit de Eerste Wereldoorlog komen niet minder dant46o opvarenden van de Engelse kruisers om het leven. Enkele honderden opvarenden kunnen worden gered door twee Nederlandse vrachtschepen die zich in de buurt bevinden. Ook enkele Engelse trawlers slagen er in een aantal drenkelingen uit het water te halen. Op de begraafplaats van's-gravenzande liggen 64 slachtoffers van deze ramp begraven, de meesten in een gezamenlijk graf De graven worden gemarkeerd door een groot stenen kruis, het zogenaamde Cross of Sacrifice. J. Dahmeijer onderzoekt in zijn bijdrage hoe de overheid aan het eind van de r9e eeuw te werk ging om de choleradreiging in Hoek van Hoiland aan te pakken. In r89z bleek de bemanning van twee schepen besmet te zijn. Dankzij quarantainemaatregelen en adequaat ingrijpen van vooral burgemeester Dingemans van de Kasteele van 's-gravenzande bleef de cholera beperkt tot de bemanning van deze twee schepen Met de ogen van nu vinden we het misschien een rare gewoonte, maar in vroeger tijd verhuisden de boeren in het voorjaar van de winterkamer naar een zomerverblijf naast de boerderij of naar een gedeelte van de stal waar met schotten een woonruimte werd gecreëerd. De bijdrage van F.W. van Oostroom Ínventariseert wat er nog aan sporen van dit verschijnsel in het Westland is terug te vinden. De opkomst en ondergang van de aardappelteelt in het Westland wordt beschreven in een gedegen bijdrage van A.J. Vijverberg. In 1845 werd Europa getroffen door de aardappelziekte. Ook in het Westland mislukte de oogst. Aan het eind van de r9e eeuw ontstaan er problemen bij de afzet van vroege aardappelen, onder meer door bedrog bij de ieverantie aan de afnemers. De problemen bij de afzet van vroege aardappelen staan aan de basis van de latere velingorganisatie. J.C. Kort gaat heel ver terug in de geschiedenis. Hij stelt dat Monster reeds in de achtste eeuw gesticht moet zijn. Pas veel later, inl:7o, maakt de Sint Paulusabdij aanspraak op de kerk van Monster De abdij doet dat op basis van een valse oorkonde, die gedateerd is op het jaar roo6. Ook Jorrit van Horssen gaat in zijn artikel over een Karolingische nederzetting in Wateringen ver terug. Hij maakt op basis van bodemvondsten aannemelijk dat er in de achtste eeuw in Wateringen een nederzetting moet -ii- -^...^^^+ 4{rL E,TVVEE>1. Uiteraard ontbreken ook in deze jaargang de vaste rubrieken niet van de hand van Ton Immerzeel. Dat zijn de Archeologische Kroniek en de Bibliografie van het Westland. Het Historisch Jaarboek Westland zoo8 is voor 10 euro te koop in de boekhandels in de regio en in het Westlands Museum. Donateurs van het Genootschap Oud-Westland ontvangen het boek gratis jaargang 17, nummer 4.4e kwartaal 2008

9 zoos is oíàiièaáii. cetrit was Naaldwijk geweest en had ook de Ieiding gehad over de bedrijfsbrandweer van de bloe- ii,, menveiling in Honselersdijk. Na zíjn pensioenering pakte hij zijn grote hobby de fotografie weer op. Zo kwam hij ook bij het museum terecht, want al in r99r kwam hij zijn diensten aanbieden bij een van de fusiepartners van het Westlands Museum, het West- Iands centrum voor Streekhistorie, dat zich bevond in de 'Oude Pastorie' aan het Wilhelminaplein r:i te Naaldwiik Gerrit kwam in eerste instantie Jan van Dijk assisteren die alle foto's maakte voor de tentoonstellingen van het Centrum voor Streekhistorie. De gezondheid van Jan was niet zo goed, zodat de hulp van Gerrit zeer welkom was. Na de verhuizing naar de boerderij aan de Middel Broekweg 154, waar het nieuwe museum gevestigd zou worden, nam Gerrit het maken van de foto's definitief over van Jan van Dijk. De verhuizing was in januari 1992 en toen moest de boerderij eerst nog flink verbouwd worden voordat het gebouw geschikt was als museum. Gerrit heeft bij die verbouwing ook veel werk verzet. Ziln brandweerkennis kwam daarbij goed van pas bij het indelen van het,, museum en de dienstruimtes, zodat vluchtroutes eftl nooduitgangen van het begin af aan goed ingepast konden worden in de nieuwe inrichtine eq. ëljil Lr rrvr(ullurrl rrr ugtltf ltgcll nandant vzrn vóór de officiëie opening op r8 juni 1993 heel wat dagen in de Doka doorgebracht. Door zijn grote inzet is alles toen op tijd af gekomen. Ook later bij de gemiddeld drie wisseltentoonstellingen die er per jaar in het museum georganiseerd werden, maakte Gerrit vrijwel alle foto's. Dat zijn er in een periode van 15 jaar wel enkeie duizenden geweest. Gerrit deed dit werk altijd met veel plezier, ondanks de tijdsdruk die er soms wel eens was bleef hij altijd opgewekt. Het werk was ook altijd op tijd af, ikzelf had bij het uitzoeken van de foto's soms moelte om zijn tempo bij te houden. Dat is nu allemaal niet meer want dinsdagploeg van de erg mlssen. Ton Immerzeel - - l ongeveer r jaar geieden werd Gerrit ziek. Na een operatie leek het de goede kant op te gaan, maar op een gegeven moment werd hij weer ziek en ging zijn gezondheid langzaam achteruit. Op 13 augustus is Gerrit rustig ingeslapen, hij werd 79 jaar. We wensen zijn vrouw, kinderen en kieinkinderen heel veel sterkte bij het verwerken van het verlies. De museumvrijwilligers zal hem heel In het woongedeelte werd een donkere kamer ingericht,'ri:::::r,::ll::rr,l::l:" een zogenaamde doka, waar alle foto's en vergrotingen in Museum De Schilpen is nu het gehele jaar op de eerste eigen beheer konden worden afgedrukt. In de doka had zondagvandemaandgeopendvàntweluurtotvilfuur. Gerrit ook een studio gebouwd waar híj museumobjecten De proef van de afgelópen zomeí was zo succewol dat en oude foto's en oude kaarten kon fotograferen. Daarna het bestuur de openingitijden heeft aangepast. kon hij er vergrotingen van maken voor de verschillende tentoonstellingen in het museum. Alle zwartwit-foto's die in de permanente tentoonstelling 'Van prehistorie tot Glazen Stad' hangen zijn allemaal door Gerrit gemaakt. ZT IÍAHïEffi ffiiluwbëdruf " iêlettïl$ë$uw - vëft$&tft{f - $il{berhoud lf, nësr hournrsn ' a-&rev-efte ndts &Eg I Be. A$ï'l-l#*ffrx iffif* g {{}1í4.} ËË 4 SË ' if' {{*í4j eë È* 91 * { *r*rv.rr*sr{c-nè Bij museum de Schilpen stapt u, onder het geklingel van de winkelbel, letterlijk terug in de tijd. Het museum bestaat uit een winkel met woonhuis en aangrenzend pakhuis. Het museum wil de geschiedenis van drie opeenvolgende generaties kruidenier, het leven in de r9e en 2oe eeuw en van een eertijds bloeiende onderneming in het centrum van het dorp zichtbaar en tastbaar houden. De winkei van het museum heeft niet alleen de originele inrichting van begín 19oo, maar is ook een'echte'winkel. U kunt hier terecht voor snoep dat ook vroeger werd verkocht. De winkel bevat ook een boekenhoek. Museum de Schilpen, 's-heerenstraat z4 in Maasland; tel. oro -59t3334; info@schilpen.nl. Geopend iedere zaterdag van 1o.oo - 17 oo u, elke eerste zondag van de maand en in de zomermaanden ook iedere woensdag van 14.oo-17.oo uur Kijk ook even op pagina z van dit blad: daar vindt u de gegevens van alle Westlandse musea!! Jaargang 17, nummer 4.4e kwartaal 2008

10 TENTOONSTELLINGEN] BOEKENNIEUWS Ií.,rhêt Westlands Museum is nog tot 3o december zoo8 dq:têntoonstelling 'Qanon van de kassen'te zien. In deze expositie worden 5o belangrijke ontwíkkelingen of uitvindingen uit de Nederlandse tuínbouw gepresenteerd Tot 3o december zoo8 is in het Westlands Museum ook nog de kleine foto-expositie roo Jaar Gemeentemuseum te zien. Op 3r augustus zoos was het precies roo jaar geleden dat het Naaldwqks Gemeentemuseum werd geopend. DÍt museum werd in 1947 omgevormd tot Westlands Streekmuseum, dat in r99z samen met het Tuinbouwmuseum en het Westlands Centrum voor Streekhistorie fuseerde tot het Westlands Museum. :Ook in het Westlands Museum begint op 3r januari zoog een nieuwe wisseltentoonstelling onder de titel 'Verborgen schatten van het Westlands Museum' Deze tentoonstelling wordt samengesteld uit voorwerpen uit de coliectie van het museum die zelden geëxposeerd worden. Het gaat hier om objecten die iets met de geschiedenis van het Westland te maken hebben, maar die niet passen in het verhaal wat wij vertellen in de vaste opstelling van het museum. We willen dan een selectie maken van stukken die ook nog nauwelijks aan bod gekomen zijn bi1 een speciaie thematentoonstelling. Zo hebben wij bijvoorbeeld fragmenten van een skelet van een walvis in de collectie, die ooit in een ver verleden aangespoeld zíjn op het strand. Het gaat hierbij om een walvisrib, die later hergebruikt is als hekpaal. Een ander voorbeeld is een herdenkingsbord van een Westlands bedrijf of vereniging. Maar er is veel meer en daarvan zal een fraaie selectie gemaakt worden voor de nieuwe tentoonstelling die zal duren tot 3o mei zoo9. In Museum De Timmerwerf in De Lier is tot en met z8 maart een tentoonstelling te zien onder de titel 'Beelden vol geestdrift'. Op de grote zolder staan, nog níet eerder getoonde, houten beelden van de Duitse houtsnijder Georg Reichel, aan wie De Timmerwerf enige jaren geleden ook een succesvolle expositie wijdde. Er hangen ook foto's van zijn werk en er is een film over hem te zien. In de Eikenloods, de entreehal, zijn keramische beelden van de Westlandse kunstenares Conny Vollebregt te zien. Ook zij exposeerde al eerder in De Timmerwerf. Het museum is elke zaterdag van ro tot 16 uur geopend. LEZINGEN IAARBOEK WESTIÁND "HISTORISCH zoo8 Onlangs is het Historisch Jaarboek Westland zoo8 verschenen. Deze zre editie van het Jaarboek bevar weer een gevarieerd scala aan artikelen (Zie elders 1n dit blad).,westland o Geen schilder weet het Westland zo treffend te typeren als Piet Nieuwenhuysen. In zijn werk proef je het Westland van weleer dat hem ais kunstenaar steeds weer inspireert. Over het werk van PÍet Nieuwenhuysen is een prachtig fotoboek samengesteld, dat in november is uitgekomen. Het boek is verkrijgbaar voor euro 19,95 bij boekhandel Vingerling.,Van kloostertuin tot stad Dit boek van de hand van Koos Hoogenraad beschrijft de historie van Loosduinse tuinbouw, maar daarnaast komt ook in meer algemene zin de Westlandse tuinbouw aan bod. De uitgave is voor 15 euro verkrijgbaar bij een aantal Westlandse boekwinkels en musea Herinneringen aan de druivenkrenttijd Deze herinnering aan de druiventeelt gaat over een eeuw Iang druivenkrenten Ín het Westland. Het bevat tal van foto's en interviews over de krenttijd. Het boek is in eigen beheer uitgegeven door Marjoke van der Wilk-van Baalen en kost euro 19,95. rtweede druk boek Historisch drieluik De eerste druk van het boek Historisch drieluik, gebaseerd op de gelijknamige, succesvolle lesmethode van het ISW, was al binnen enkele weken uitverkocht. Met financiële steun van het VSB-fonds, de Raboank en Stichting Loswal de Bonnen werd het mogelijk een tweede druk van het boek te realiseren, in een oplage van 1.5oo stuks. Deze tweede druk wijkt in zoverre af van de eerste druk dat enkele onderschriften bij de foto's zijn aangepast Deze aanpassingen zijn uitgevoerd op basis van reacties van rezels. Het boek biedt in zo'n 20 thema's, geschreven door leden van het Schrijvers-collectief Westland, een prachtig beeld van het dagelijkse reilen en zeilen van de Westlanders vanaf circa r93o tot heden. De honderden foto's in het boek, veelal aangeleverd door leerlingen, roepen een zeer herkenbaar beeld op dat veel oudere lezers zich nog heel goed kunnen herinneren Het boek is niet alieen een aantrekkelijk leesboek, maar ook een les-/leerboek voor het middelbaar onderwiis. Historisch drieluik is te koop bij het Historisch Archief Westland, bij de Westlandse bibliotheken, het Westlands Museum en bij de Westlandse boekhandels. De priis is GENOOTSCHAP OUD-WESTTIIND Woensdag rr februari zoo9, Iezing over de Romeinse tijd in het Westland en welke rol de nederzetting te Naaldwijk daarin speelde, door Jasper de Bruin. Locatie is Het Centrum in De Lier. Aanvang 2o.oo uur. Dinsdag zr april zoo9, lezing over Stalpert van der Wiele, door Charles van leeuwen. Locatie is De Kiem in's-gravenzande aanvang 2o.oo uur. Voor actuele informatie over de lezingen kunt u de regionale kranten raadple gen. Jaargang 17, nummer