VERRASSEND PERSPECTIEF

Transcriptie

1 VERRASSEND PERSPECTIEF Ideeën over mens en cultuur HENRI BERGSON DE SCHEPPENDE EVOLUTIE

2 Essay over de onmiddellijke gegevenheden van het bewustzijn Essai sur les données immédiates de la conscience (1889)

3 L Évolution créatrice (1907) De scheppende evolutie

4

5 Wat is tijd? Als niemand het mij vraagt weet ik het, maar als ik het aan iemand wil uitleggen weet ik het niet. Belijdenissen (boek XI)

6 Een filosoof, die deze naam waard is, heeft in de grond van de zaak slechts één ding gezegd, omdat hij slechts één enkel punt heeft gezien

7 Een filosofisch monument Bernard-Henri Lévi, De eeuw van Sartre Sartre, Merleau- Ponty, Heidegger, Popper, Deleuze, James, Teilhard de Chardin, Levinas e.a. Marcel Proust, Paul Valéry e.a.

8 Zelden zal men een filosoof ontmoeten, die zo helder en beeldend het handwerk beoefent, dat de literator het zijne noemt. Zijn beelden en vergelijkingen zijn beroemd geworden, niet alleen om hun schoonheid, maar om hun doeltreffendheid, onverschillig of zij ter illustratie of verduidelijking dienen, dan wel een gedeelte van de bewijslast op zich nemen, wat bij Bergson nogal eens voorkomt De beeldende filosoof, in: De Poolse ruiter (1946)

9

10

11 Jeugd en studietijd Geboren in 1859 in Parijs Kind van een Pools-joodse vader (de componist en pianist Michał Bergson, oorspronkelijk Bereksohn) en een Engels- Iers-joodse moeder (de doktersdochter Katherine Levison) In zijn peuterjaren verhuist Henri Bergson met zijn ouders naar Engeland, om in 1867 weer terug te keren naar Parijs Bergson gaat naar het Lycée Fontanes ( ). Daarnaast krijgt hij een gedegen joods-religieuze scholing. Tussen zijn 14e en 16e levensjaar verliest Bergson zijn geloof

12 In 1877 (hij studeert nog aan het Lyceum) wint Bergson een prijs voor de door hem aangedragen oplossing voor een oud mathematisch probleem. Zijn oplossing wordt het jaar daarop gepubliceerd in de prestigieuze Annales de Mathématiques Na het behalen van zijn diploma twijfelt de 18 jarige Bergson tussen een studie in de natuurwetenschappen en de geesteswetenschappen. Uiteindelijk kiest hij zeer tegen de zin van zijn leraren voor het laatste U had mathematicus kunnen worden, maar u zult slechts een filosoof zijn, bijt zijn wiskundeleraar hem teleurgesteld toe

13 Op zijn 19e gaat Bergson studeren aan de École Normale Supérieure. Hij komt daar onder andere in aanraking met het werk van Herbert Spencer, waarvan hij zeer onder de indruk raakt Hij behaalt er zijn graad Licence-ès- Lettres en vervolgens (in 1881) zijn Agrégation de philosophie

14 Van leraar tot professor Vanaf 1881 is hij lyceumdocent filosofie in achtereenvolgend Angers, Clermont- Ferrand, (v.a. 1883) en Parijs (vanaf 1888) Tussen het lesgeven door schrijft hij zijn dissertatie Essai sur les données immédiates de la conscience (Tractaat over de onmiddellijke gegevenheden aan het bewustzijn / Tijd en vrije wil) en een in het Latijn geschreven korte these over Aristoteles, waarmee hij in 1889 zijn doctorsgraad behaalt In 1891 trouwt Bergson met Louise Neuberger, een nicht van Marcel Proust (die getuige is bij het huwelijk). Louise en Henri krijgen een dochter, Jeanne (geb. 1896)

15 In 1896 verschijnt zijn tweede grote werk, Matière et mémoire: essai sur la relation du corps a l'esprit (Materie en geheugen. Een essay over de relatie tussen lichaam en geest) In 1898 wordt Bergson benoemd tot Maître de conférences aan de l'ecole Normale Supérieure, waar hij later dat jaar benoemd wordt tot professor In 1900 verwerft Bergson de hoogste academische eer in Frankrijk: een professoraat in de Griekse en Latijnse (=Romeinse) filosofie aan het Còllege de France

16 Filosofische beroemdheid Bergsons openbare colleges aan het Còllege de France worden massaal bezocht.: Tout-Paris is er bij en Bergson verwerft een sterrenstatus (80/81) Bergson is één van de vaste bezoekers en sprekers van verschillende internationale filosofische conferenties die vanaf 1900 op verschillende plekken worden georganiseerd In 1904 volgt hij Gabriel Tarde op als professor moderne filosofie In 1907 publiceert Bergson zijn derde grote werk, L'Évolution créatrice (De scheppende evolutie)

17 De colleges van Bergson in Parijs, zijn drie grote publicaties en de lezingen die hij in het buitenland geeft (o.a. in 1913 in de VS) maken van de filosoof een internationale beroemdheid. Vertalingen van zijn werk verschijnen o.a. in het Engels, Duits, Italiaans, Zweeds, Nederlands, Hongaars, Poolse en Russisch Zijn populariteit is zo groot en wordt door de katholieke kerk als zodanig bedreigend gezien dat zijn drie grote publicaties op 1 juni 1914 op de katholieke Index van verboden boeken worden geplaatst

18 Late jaren Gedurende WOI is Bergson betrokken bij de diplomatieke missie van Frankrijk om de VS over te halen deel te nemen aan de oorlog In 1920 publiceert Bergson Durée et simultanéité (Duur en simultaniteit) In 1922 wordt Bergson lid van de International Committee on Intellectual Cooperation, de voorloper van de UNESCO In 1927 wordt Bergson de Nobelprijs voor de literatuur toegekend voor De scheppende evolutie

19 In 1932 publiceert Bergson zijn laatste grote boek: Les deux sources de la morale et de la religion (De twee tradities van moraal en religie) Bergson zal gedurende de laatste jaren van zijn leven meer en meer het (katholieke) mysticisme omarmen. Op het laatste moment ziet hij er echter vanaf zich tot katholiek te laten dopen: Mijn overwegingen hebben mij steeds dichter bij het Katholicisme gebracht. Ik zou er toe overgegaan zijn, als ik niet sinds jaren had gezien, dat een verschrikkelijke golf van antisemitisme aanstaande was Ik wilde niet scheiden van hen, die morgen al de vervolgden zullen zijn, maar ik hoop, dat een katholiek priester de gebeden aan mijn graf wil zeggen

20 Wanneer in Vichy-Frankrijk het Jodenstatuut wordt afgekondigd, biedt de Vichy-regering Bergson een uitzonderingsbehandeling aan. Bergson weigert. Hij legt zijn professoraat aan het Còllege de France neer en ontdoet zich van alle hem toevertrouwde functies en (Franse) eerbewijzen. In december 1940, enkele weken voor zijn dood, staat hij van zijn ziekbed op om zich als jood te laten registreren Op 4 januari 1941 overlijdt Bergson. Hij wordt, tijdens een hevige sneeuwstorm, begraven op het kerkhof van Garches

21

22

23

24

25 Herbert Spencer Groot geloof in de werking (ook in de biologie / psychologie / sociologie) van natuurwetten; Mechanisch wereldbeeld

26 Natuurwetenschap wetenschap van het bewustzijn Overheersende invloed van wiskunde en mechanica in de ontwikkeling van de moderne wetenschap de wederzijdse bevordering van industrie en natuurwetenschap onder de druk van zich uitbreidende behoeften (ontstaan van moderne kapitalistische samenleving / consumptie maatschappij) + Materialistische wending in het denken de meest succesvolle wetenschappen werden tot modellen voor de filosofie

27 Overal wordt de kennis beperkt tot de constatering van feiten, nergens is er een gevoel daarvoor, dat de wereld van de exacte wetenschappen ( ) helemaal geen wereld is, doch slechts het product van het rekenend verstand, dat er naar streeft alles vast te leggen en te gieten in de starre vormen van het begrip; geen gevoel daarvoor, dat slechts dat wat vast, star, dood is, berekend kan worden, dat de versteende begrippen het leven doden en dat het ware Zijn zich onttrekt aan de methoden van de natuurwetenschap

28

29

30 1833

31 International Meridian Conference Oktober 1884, Washington

32 Poging tot het overwinnen van het empirisch positivisme Wetenschappelijke kennis is geen kopie van de ervaring, maar een creatie van de geest; wetenschappelijke wetten zijn een constructie Grenzen aan de wetenschappelijke kennis, aan de wetenschappelijke methode

33

34 Aanvankelijk fervent aanhanger van Herbert Spencer, uiteindelijk de grootste afvallige Bergson neemt zich voor een filosofische bijdrage te leveren aan een van de grootste wetenschappelijke debatten van zijn tijd: over de evolutie Bergson signaleert het ontbreken van drie fundamentele verbindingen of relaties: 1. tussen materie en leven 2. tussen lichaam en geest 3. tussen determinatie en vrije wil 1. Materie en leven: Generatio spontanea debat over de (on)mogelijkheid tot spontaan ontstaan van leven uit levenloze materie Werd in 1860 beslist door Louis Pasteur

35 2. Lichaam en geest Verband tussen de hersenen en het denken Ons intellect in de engere zin van het woord is er op uit om de volledige aanpassing van ons lichaam aan zijn omgeving te verzekeren, om de verhoudingen van uitwendige dingen onderling voor te stellen, kortom, om de materie te denken

36 De richting van de stroom is onderscheiden van de bedding, hoewel zij de slingerende loop daarvan moet aannemen. Het bewustzijn is onderscheiden van het organisme dat het bezielt, hoewel het daarvan de wisselingen moet ondergaan

37 3. determinisme en vrije wil alles (mechanisch) voorbestemd? De demon van Pierre-Simon Laplace We kunnen de huidige toestand van het heelal beschouwen als het gevolg van het verleden en als de oorzaak van de toekomst. Als er een intelligentie zou zijn die, op een gegeven moment, alle krachten zou kennen die op de materie inwerken, alsook de exacte situatie van elk onderdeel van alle materie, dan zou deze alle bewegingen van de grootste hemellichamen tot het kleinste atoom kunnen omvatten, en zou er niets meer onzeker zijn voor deze intelligentie; het verleden net als de toekomst worden voor hem zichtbaar gemaakt 1814

38 Als het om het leven gaat, om de evolutie, dan blijven de poorten van de toekomst altijd wijd open

39 LEVEN STOF

40

41 Bergsons copernicaanse wending: Tot mijn verbazing bemerkte ik dat de wetenschappelijke tijd niet duurt Brief aan William James De materiële wereld, zoals beschreven door de klassieke fysica, is duurloos; de klassieke Newtoniaanse fysica ziet tijd niet als een doorlopend, ononderbroken iets maar als een schier eindeloze verzameling momenten De tijd van de wiskundigen heeft geen duur; zij is simultaniteit elk van de zogenaamde opeenvolgende toestanden bestaat alléén, op zichzelf. Men kan van elke toestand willekeurig naar elke andere overgaan

42 De tijd van de mathematici, van de natuurkunde, is een ruimtelijk opgevatte tijd

43

44

45 In een interview vertelt Prigogine dat het hem altijd al had verbaasd dat de fenomenen die ik bij filosofen had leren kennen, zoals het begrip tijd, zo n kleine rol speelden in de fysica. Filosofen noemden de tijd zelfs het meest ingewikkelde probleem, terwijl de natuurkundigen feitelijk zeiden: de tijd speelt geen enkele rol Prof. Ilya Prigogine (1977) Prigogine vermoedt, net als Bergson, dat het verschil in opvatting over tijd het wezen van de kloof is tussen die twee culturen en dat pas als deze kloof overbrugd wordt, we iets van het fenomeen tijd, maar ook van tal van andere verschijnselen zoals de evolutie zullen gaan begrijpen

46 Twee soorten tijd: (mathematische) tijd (beleefde) tijd dingen (ruimtelijk) bewustzijn (stroom) TIJD DUUR materie en leven lichaam en geest determinatie en vrije wil DUALISME natuurwetenschap dingen mechanische filosofie leven organische

47 De innerlijke tijd, de tijd van het bewustzijn: durée, duur Zij is de vorm, welke de elkaar aflossende toestanden van ons bewustzijn aannemen, als ons ego zijn leven leeft, als het er van af ziet, om tussen de tegenwoordige toestand en de vroegere toestand een scheidsmuur op te richten Données immédiates

48

49 Wij praten over de verandering maar wij denken er niet aan. Wij zeggen dat verandering bestaat, dat alles verandert, dat verandering de essentie zelf van de dingen is. Dat zeggen wij inderdaad en dat herhalen wij, maar dat zijn slechts woorden. Wij redeneren en filosoferen alsof verandering niet bestaat. Om verandering te `denken` en om die te zien moet een heel gordijn van vooroordelen opzij geschoven worden waarvan sommige kunstmatig zijn ontstaan op basis van filosofische beschouwingen en andere eigen zijn aan het gezond verstand

50 Intuïtie intellect

51 Ik heb nooit beweerd, dat het nodig was om iets anders in de plaats van het intellect te stellen, of het instinct daarboven te verheffen. Ik heb eenvoudig getracht te bewijzen, dat wanneer wij het gebied van de fysica en de wiskunde verlaten, om dat van het leven en het bewustzijn te betreden, wij dan een beroep moeten doen op een zekere zin van het leven, die dwars door het zuivere verstand heen snijdt

52 De heiligste diepten van het onbewuste te ontginnen, te werken in de ondergrond van het bewustzijn, dat zal de voornaamste taak zijn van de psychologie in de eeuw die voor ons ligt. Ik ben zeker, dat daar wonderbaarlijke ontdekkingen wachten

53 1. Grote kennis van de wetenschap 2. Kritiek op het wetenschappelijke denken, kritiek op het paradigma van het Newtoniaans-Euclidische denken grenzen aan wat wetenschappelijk gekend kan worden 3. Intuïtie geen vaag, anti-intellectueel, irrationeel, irreflexief of onbewust gevoel: Geen regel die we hebben geschreven rechtvaardigt een dergelijke interpretatie. In alles wat we geschreven hebben staat uitdrukkelijk het tegenovergestelde: onze intuïtie is reflectie

54

55