thema nabeschouwing Aquatech / IWW

Transcriptie

1 nº 22 / ste jaargang / 11 november 2011 TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER thema nabeschouwing Aquatech / IWW NIEUWE OPZET BEVALT GOED RUTTE: NIEUW DELTAPLAN UNIEK IN DE WERELD INDUSTRIAL LEADERS FORUM: SAMENWERKING IS DE SLEUTEL

2 ALS JE WERKTERREIN 70 % VAN DE AARDE OMVAT, MAAK JE MET MONDIALE EXPERTISE OP WATE RGEBIED EEN GEWELDIGE START UIT ITT ONTSTAAT XYLEM. Wereldwijd marktleider in water technologie medewerkers Vertegenwoordigd in meer dan 150 landen Meer dan een eeuw ervaring in de waterindustrie Een unieke focus op innovatie biedt wateroplossingen in de hele wereld XYLEMINC.COM [NYSE: X YL]

3 International Water Week De International Water Week met als belangrijke publiekstrekker de internationale waterbeurs Aquatech, maar ook het Aquaterra-congres, een groot aantal losse presentaties en bijvoorbeeld ook de tweede editie van het Nederlandse Deltacongres, krijgt een vervolg. De nieuwe aanpak is de organisatoren goed bevallen. Als bezoeker moest je je agenda goed plannen, want het aantal bijeenkomsten was soms wel erg groot. Af en toe ging je dit internationale watergebeuren in Amsterdam vergelijken met het Wereld Water Forum. Zelfs een bijna zuiver nationaal Deltacongres kon daar niets aan afdoen. Aquatech blijft een belangrijke rol in het geheel spelen. Dit jaar trok deze beurs ondanks de minder rooskleurige economische situatie uiteindelijk toch meer exposanten dan drie jaar geleden. Ook meer bezoekers, maar hier is de vergelijking natuurlijk moeilijker te trekken vanwege de andere opzet. Positieve geluiden dus. Nu nog wat meer samenwerking tussen de afzonderlijke onderdelen en minder nationale bijeenkomsten. Dan krijgt de International Water Week wellicht een vaste plek op de internationale wateragenda. Peter Bielars H 2O tijdschrift voor watervoorziening en waterbeheer verschijnt ééns per 14 dagen Officieel orgaan van Stichting tot uitgave van het tijdschrift H 2O en haar participanten: - Koninklijk Nederlands Waternetwerk - Vewin - Kiwa Water Holding BV Uitgever Rinus Vissers Redactie Peter Bielars (hoofdredacteur) Michiel van Zaane Jacques Geluk Postbus 122, 3100 AC Schiedam telefoon (010) fax (010) h2o@nijgh.nl Bezoekadres: Stationsplein 2, Schiedam Redactiesecretariaat Dora Pompe Redactieadviesraad Jos Peters (voorzitter) (DHV) Jan Hofman (KWR Watercycle Research Institute) Daphne de Koeijer (gemeente Rotterdam) Johan van Mourik (SKIW) Joris Schaap (Aequator) Advertentieverkoop Roelien Voshol (010) Brigitte Laban (010) Mediaorder Carola Sjoukes (010) fax (010) Abonnementenservice (010) (van 9.00 tot uur) abo@nijgh.nl fax (010) Abonnementsprijs 106,- per jaar excl. 6% BTW 140,- per jaar voor buitenland 8,50 losse exemplaren excl. 6% BTW Abonnementen gelden voor één jaar en worden zonder tegenbericht automatisch verlengd. Opzeggingen dienen schriftelijk uiterlijk 6 weken voor het aflopen van de abonnementsperiode te geschieden aan bovenstaand postadres. Druk en lay-out DeltaHage grafische dienstverlening, Den Haag Copyright Nijgh Periodieken B.V., 2011 Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt uitdrukkelijk voorbehouden. Overname van artikelen alleen na schriftelijke toestemming van de uitgever. 4 / Nieuwe opzet Aquatech en IWW bevalt goed* 6 / Rutte: nieuw Deltaplan uniek in de wereld* 8 / Industrial Leaders Forum: samenwerking is de sleutel* 12 / Interview met Kris Lambert en Frans Durieux Maarten Gast 14 / Historisch onderzoek Wieringermeer met moderne technieken Louise Klingen, Olivier Hoes, Wytze Schuurmans en Jan Strijker 18 / Van klimaatafdruk naar reductie CO 2 bij waterschappen Giel Linthorst, Charlotte van Erp Taalman Kip, Mark Verheij en Henry Legtenberg 20 / Eenduidige storingsgegevens voor aansluiting benchmarks rioleringszorg en zuiveringsbeheer Jeroen Langeveld en Hans Korving 24 / Verenigingsnieuws 29 / KRW-spagaat: een integrale benadering vanuit de watercyclus Petra Scholte Veenendaal, Job Rook, Jacques van Alphen en Jan Peter van der Hoek 32 / SHARON steekt de grens over Mieke Teunissen en Arjan Borger 36 / Omvang en oorzaak overschrijding kwaliteitseisen door nagroei in drinkwater Paul van der Wielen en Dick van der Kooij 39 / Quickscan voor interne nutriëntenmobilisatie Moni Poelen, Leon van den Berg, Ronald Bakkum en Leon Lamers 43 / Nieuwe test met ultrasone slibdesintegratie op rwzi Willem Annapolder Rob van Pinxteren, Daniëlle Heimendach-van Ham en Albert de Jonge 47 / Agenda inhoud nº 22 / 2011 / *thema Bij de omslagfoto: De eerste editie van de International Water Week met daarin ondergebracht Aquatech is alle deelnemers en de bezoekers goed bevallen (zie pagina 4 e.v.) (foto: Bestshot Fotografi e).

4 Nieuwe opzet Aquatech en IWW bevalt goed De International Water Week 2011, de combinatie van de bekende beurs Aquatech en een groot aantal congressen, symposia en andere bijeenkomsten, is succesvol verlopen. Met een totaal van ongeveer bezoekers aan de RAI zelf en 881 exposanten had de IWW meer aanloop dan Aquatech Amsterdam Zo n 75 nationaliteiten deden de RAI aan, waaronder diverse prominenten. Hoogtepunt in dat opzicht was het bezoek van ministerpresident Rutte. De premier was aanwezig om de Deltaparade, een overzicht van Nederlandse innovaties om werken en wonen in delta s mogelijk te maken, te openen. Uiteindelijk liet hij zich verleiden om een rondje over de beurs te maken. Kroonprins Willem-Alexander kon niet aanwezig zijn, maar onderstreepte middels een videoboodschap tijdens de openingsceremonie op 31 oktober het belang van innovatie en samenwerking om mondiale waterproblemen op te lossen. 35 PhD-studenten en internationale young professionals. De workshop richtte zich op de uitdagingen van waterlevering en watersystemen in stedelijke gebieden. De uitkomst werd gerapporteerd in een memorandum die aan alle conferentiegedelegeerden is uitgereikt. Verder was er een filmwedstrijd, waarbij de waterkringloop aan de hand van een enkele druppel in beeld moest worden gebracht. De jury kreeg 24 inzendingen uit de hele wereld ter beoordeling toegestuurd. Rick Blokdijk, Miquel Ballester, Andries van Wijhe en Daniel Arena werden tot winnaar gekozen. Minister-president Mark Rutte, vergezeld door Wim Kuijken en Theo Lingmont van Amsterdam RAI. Behalve het al aangehaalde kennisprogramma (zie verder) en de beurs was de International Water Week het toneel van diverse andere activiteiten. Zo waren op verschillende plaatsen Aqua-Stages gebouwd, waar voor een selecte groep toeschouwers allerlei innovaties werden belicht. Een nieuw onderdeel was de expositie Integrated Aqua Solutions, waar innovatieve water(bouw)oplossingen uit de hele wereld te zien waren. De verschillende projecten hebben een holistische aanpak gemeen, waarbij zoveel mogelijk aspecten zijn meegenomen om de bestaande waterproblemen op te lossen. Verder werden tijdens de IWW uiteraard de Innovation Awards uitgereikt, de wereldkampioenschappen fitten gehouden en werd tijdens de openingsceremonie de nieuwe Young Water Ambassador benoemd. Jongerenprogramma De Canadese Sarah Dickin werd op 31 oktober benoemd tot nieuwe jonge waterambassadeur. Zij volgt de Nederlander Dirk Jansen op. Gedurende haar ambassadeursschap tot 2013 hoopt zij de ideeën van jongeren over integrale oplossingen voor mondiale waterproblemen over het voetlicht te brengen. Ik denk dat de grootste waterproblemen op dit moment het gebrek aan goed drinkwater en sanitatie zijn. Deze problemen raken heel veel mensen, met name in ontwikkelingslanden. Miljoenen mensen worden ziek terwijl dat niet nodig is. Bovendien leveren investeringen in een goede infrastructuur voor water geld op. Minder ziektekosten, meer arbeidsproductiviteit en meer welvaart. Dickin hoopt vóór het einde van haar ambassadeursschap het jongerennetwerk binnen de waterwereld groter en diverser te hebben gemaakt: meer jongeren, maar ook meer disciplines. Jongeren moeten beseffen dat ze belangrijk zijn en deel kunnen uitmaken van de oplossing. Het is voor jongeren makkelijker om kritisch te zijn, ze hebben nog geen gevestigde belangen en kunnen makkelijker afwijken van de norm. Ondanks de economische crisis wereldwijd moeten we blijven investeren in water. Jongeren kunnen daarbij een cruciale rol spelen. Voor de jongeren was tijdens de IWW een apart programma georganiseerd door het Koninklijk Nederlands Waternetwerk samen met Waternet, Deltares, PWN en Witteveen+Bos. Zo werd een Young Scientist Workshop gehouden, een vijfdaags wetenschappelijk evenement voor ongeveer Een andere speciaal op jongeren gerichtte activiteit was de Wetskills Challenge, waarin jongeren werden uitgedaagd hun visie op stedelijk waterbeheer te geven. In multi- Sarah Dickin. 4 H 2 O /

5 *thema verslag disciplinaire groepen werkten ze aan een toekomstvisie voor de praktijksituatie Watergraafsmeer. Na excursies naar de Watergraafsmeer en lezingen en workshops werden de oplossingen gepresenteerd. Uiteindelijke winnaar werden Wouter Knoben (UT), Rocy Ocwelwang (NWU, Zuid-Afrika), Mehdi Koopaeidar (Saxion) en Niels Deijkers (HvA). Met hun concept voor een integraal waterontwerp Living with Water, and Loving it overtuigden zij de jury. De jury prees het enthousiasme in de groep en was zeer te spreken over de integrale en positieve benadering van het concept, waarbij niet alleen gekeken werd naar technische oplossingen maar ook naar het plezier beleven aan water. Innovation Awards Vast onderdeel van Aquatech zijn de Innovation Awards. Deze onderscheiding wordt uitgereikt aan het meest innovatieve product, dienst of oplossing in de waterbranche. Dit jaar ging de onderscheiding naar de visvriendelijke pomp van Pentair Nijhuis. Naast de algehele winnaar zijn Ingrepro, Capilix BV, Nano H2O en Pentair X-flow aangewezen als winnaar van een Category Award. De winnaar werd bekend gemaakt tijdens de officiële opening. Het doel van de onderscheiding is om organisaties en bedrijven te stimuleren om te innoveren en zich te onderscheiden van de concurrentie. De winnaar van de Innovation Award: Pentair Nijhuis. Veel actie tijdens de fitterijwedstrijden. Fitterijdwedstrijden Een ander vast onderdeel van Aquatech zijn de fitterijwedstrijden. Ook deze editie was het toneel van de wereldkampioenschappen. Evenals vorig jaar in Chicago werd het team van Waternet, bestaande uit Marco Borhem, Arie van Bladeren en Ben Harmens, wereldkampioen. Tweede werd het Britse team van Balfour Beatty s Lincoln, derde het team uit de Verenigde Staten uit Birmingham- Alabama. Het team van Waternet won ook de open Nederlandse kampioenschappen fitten. Behalve de professionals waren er ook wesstrijden voor de dames (gewonnen door Waternet 2), managers (gewonnen door Groningen) en teams van leerlingen. Hier was Brabant Water de snelste. Marieke Leenhouts van de Amsterdam RAI is tevreden over de eerste International Water Week. Met een groei van 17 procent vergeleken met de vorige Aquatech, waarbij nog niet de congressen en excursies elders in de stad zijn meegeteld, is de belangstelling voor de nieuwe opzet groot. Het kennisprogramma is duidelijk van toegevoegde waarde. Voor de volgende editie willen we daar mee doorgaan. Samen met de partijen met wie we dit hebben opgezet (Waternet, International Water Association, Netherlands Water Partnership en het Koninklijk Nederlands Waternetwerk) gaan we evalueren en kijken hoe we het volgende keer gaan doen. We zijn er vooral trots op dat 40 buitenlandse delegaties zijn gekomen, waaronder ministers, staatssecretarissen en hoofden van departementen. Dat geeft aan dat de IWW ook in het buitenland serieus wordt genomen. Foto's: Bestshot Fotografie H 2 O /

6 Rutte: nieuw Deltaplan uniek in de wereld Zoals wij in Nederland werken aan het nieuwe Deltaplan, dat nu en in de toekomst oplossingen biedt tegen hoog water en droogte, is een aanpak die uniek is in de wereld. Ook biedt ons nieuwe Deltaplan, het Deltaprogramma, mogelijkheden voor de Topsector Water. De watersector is onwaarschijnlijk belangrijk voor het innovatieve vermogen van de Nederlandse economie. Het is een exportproduct pur sang. Dat zei minister-president Mark Rutte tijdens het Tweede Nationaal Deltacongres dat georganiseerd werd door Deltacommissaris Wim Kuijken en plaatsvond op 3 november tijdens de International Water Week. Ruim 1200 mensen, voor het merendeel Nederlanders, bezochten dit congres. Staatssecretaris Joop Atsma opende het Nationaal Deltacongres en ging vooral in op de bereikte resultaten van het afgelopen jaar. Hij noemde het aannemen van de Deltawet door de Tweede Kamer en het Bestuursakkoord Water dat het Rijk met de provincies, gemeenten, de waterschappen en de drinkwaterbedrijven overeen is gekomen. Met het Bestuursakkoord is de financiering voor het tweede Hoogwaterbeschermingsprogramma, waarmee onze dijken en duinen op orde gebracht worden, veilig gesteld. Naast waterveiligheid moet ook het op orde houden van de zoetwatervoorziening hoog op de agenda blijven. De droogteperiode eerder dit jaar illustreert dat voldoende zoetwater lang niet altijd vanzelfsprekend is. Waterveiligheid en zoetwaterzekerheid zijn de thema s voor de toekomst, aldus Atsma. Het Deltaprogramma - een nieuw Deltaplan - heeft als doel Nederland nu en in de toekomst te beschermen tegen hoog water en de zoetwatervoorziening op orde te houden. Het Deltaprogramma staat onder regie van deltacommissaris Wim Kuijken. Het Nationaal Deltacongres wordt sinds vorig jaar ieder jaar door de deltacommissaris georganiseerd en heeft tot doel iedereen die actief is op het gebied van water en andere betrokkenen bij het Deltaprogramma met elkaar te verbinden. Discussie s Middags werd het deltacongres inhoudelijker van aard. Toen kwamen ook direct de discussies los. Zoals tussen directeur Johan van de Gronden van het Wereld Natuur Fonds en dijkgraaf Lambert Verheijen van Aa en Maas over het begrip waterschaarste. Volgens Van de Gronden is in Nederland geen sprake van waterschaarste zolang zoet water verspild wordt voor het doorspuiten van onder meer de Nieuwe Waterweg. De discussie was aangezet door Ans van den Bosch (leider van het deelprogramma Zoetwater). Volgens haar loopt het watersysteem in Nederland tegen haar grenzen aan. De zoetwatervoorraad in het IJsselmeer wordt overvraagd. Rivieren hebben in droge tijden te weinig water. De inlaatpunten van zoet water in het zuidwesten van het land dreigen te verzilten en in zowel die zuidwestelijke delta als de hoge zandgronden in het zuiden en oosten is soms onvoldoende wateraanvoer mogelijk. Van den Bosch pleitte daarom voor een flexibeler en efficiënter watersysteem en een grotere rol voor het IJsselmeer in de zoetwatervoorziening van Nederland. De andere deelnemers aan dit debat (Theo Schmitz van de Vewin, gedeputeerde Water in Drenthe Tanja Klip en voorzitter Albert Jan Maat van LTO Nederland) waren het erover eens dat het een verdelingsvraagstuk blijft. Theo Schmitz wil graag dat de landbouw minder water opeist, Tanja Klip dat het waterpeil niet langer bepaald wordt door de functie van het gebied en Albert Jan Maat dat er liefst niets verandert in de huidige waterverdeling. Ruim mensen bezochten het Tweede Nationaal Deltacongres (foto: Bestshot Fotografie). Directeur Maarten Hajer van het Planbureau voor de Leefomgeving, die de in totaal drie debatten beoordeelde, zag als rode draad in deze eerste discussie dat water de basis vormt voor alle ruimtelijke ordening in Nederland. De grote vraag is volgens hem wat we met de Nieuwe Waterweg doen als door een stijging van het Noordzeepeil en meer droge perioden het water langzaamaan verzilt. En voor de droogteproblemen in Noord-Brabant zag hij zo gauw geen goede oplossing. Adaptief deltamanagement Het tweede debat betrof adaptief deltamanagement oftewel het leggen van verbanden tussen maatregelen op de korte termijn en de opgaven voor de lange termijn (2050, soms tot 2100). Zo heeft men destijds met de uitbreiding van Arnhem er geen rekening mee gehouden dat in de Rijn daardoor een flessenhals gecreeërd werd. Adaptief management betekent ook dat iedere partij zijn verantwoordelijkheid neemt en zich desnoods aanpast. Volgens Maarten Hajer is de huidige tijd er echter meer één van sectoraal denken in plaats van samenwerken aan één (water)opgave. De beslissingen die in 2015 ten aanzien van de zuidwestelijke delta genomen moeten worden, zijn volgens hem niet te zien als één groot pakket maar meer als een heleboel afzonderlijke besluiten. Om tegen die besluiten niet te veel weerstand te laten ontstaan, zou het volgens Hajer verstandig zijn om ruim van tevoren al het één en ander van de voornemens te laten doorschemeren. Overigens merkte de burgemeester van Deventer op dat de betrouwbaarheid van de rijksoverheid van groot belang is voor de andere betrokken partijen. Het mag volgens hem niet zo zijn dat Den Haag terugkrabbelt met betrekking tot bijvoorbeeld de plannen rond nieuwe natuur bij de verruiming van de IJssel. Veiligheid Dit jaar nog verschijnen verschillende rapportages die met de veiligheid van de dijken en keringen in Nederland te maken hebben: een maatschappelijke kosten-batenanalyse, een slachtofferrisico-analyse, de derde landelijke toetsing van de keringen, zoneringskaarten voor de inrichting van Nederland en enkele deltascenario s voor de toekomst. Dijkgraaf Paul van Erkelens van Wetterskip Fryslân hoopt op nog een rapport, en wel over nieuwe veiligheidsnormen voor de dijken. Met de uitvoering van de werkzaamheden naar aanleiding van die nieuwe normen kan wat hem betreft niet snel genoeg begonnen worden. De 6 H 2 O /

7 *thema verslag Kuijken hamert op voorkomen van waterproblemen Bij het voorbereiden van maatregelen voor de toekomst zijn we een nieuwe weg ingeslagen: we proberen rampen te vermijden in plaats van er achteraf op te reageren. Wij hopen dat we in 2015 een dusdanig sterke verzameling maatregelen kunnen presenteren dat de politiek op basis daarvan beslissingen kan nemen. De grote vraag is hoe die zullen uitvallen, zei Deltacommissaris Wim Kuijken tijdens de eerste dag van Aquaterra, een belangrijk onderdeel van de International Water Week. deltabeslissingen over veiligheid en de zoetwatervoorziening hebben voor Erkelens een grotere prioriteit dan de besluitvorming over bijvoorbeeld de Drechtsteden (één van de andere dossiers ). Chris Kuijpers (DG Ruimte en Water van het ministerie van Infrastructuur en Milieu) hield de aanwezigen voor niet bang te zijn dat er geen geld is voor de te nemen veiligheidsmaatregelen. In principe is volgens hem hiervoor tot 2028 geld gereserveerd dat het kabinet niet aan andere zaken mag uitgeven. Flexibel of zekerheid? s Ochtends had onder andere voorzitter Ed Nijpels van NLingenieurs zich afgevraagd of de uitvoerders van de deltawerkzaamheden niet een groot financieel risico gaan lopen. Komt het beloofde geld wel? De discussie over aanpassing van de veiligheidsnormen voor de dijken hangt volgens hem ook samen met de toename van het aantal mensen in vooral de Randstad en het rivierengebied en de hogere waarde van de infrastructuur. Salomon Kroonenberg, emeritus hoogleraar geologie aan de TU Delft, daarentegen is tevreden met de flexibiliteit van de verschillende scenario s voor de toekomst. Hij relativeerde de te verwachten zeespiegelstijging nog eens. Niemand heeft recht op een constante zeespiegel. Interessant voor Nederland was volgens Kroonenberg de situatie in de Kaspische Zee. Daar steeg het peil veel sneller, maar daalt het nu weer. Daar is te zien wat ons te wachten staat. Internationale samenwerking is volgens Kuijken noodzakelijk, omdat wereldwijd alle delta s en kustregio s voor dezelfde problemen staan. Het zijn de aantrekkelijkste en meest dynamische gebieden om in te wonen en werken, maar tegelijk kent het waterbeheer daar de grootste uitdagingen. We moeten de delta s daarom elke dag in de gaten houden, aldus Kuijken tegen zijn internationale gehoor. We staan onder druk. De zeespiegel stijgt en de bodem daalt. Rivieren nemen in omvang toe en af. De regenintensiteit verandert, de zoutintrusie neemt toe en tegelijkertijd gebruiken we het land intensiever en bouwen we meer. Overal ter wereld komen we deze problemen tegen. Daarom moeten we - uitgaande van de waarden solidariteit (tussen regio s en generaties), flexibiliteit (in verband met de onzekere toekomst) en duurzaamheid - samen naar oplossingen zoeken die de doelstelling - de bevolking aan het einde van deze eeuw te beschermen en de zoetwatervoorziening veilig te stellen - dichterbij brengen. Niet als antwoord op, maar ter voorkoming van een ramp. Leren van elkaar Volgens Kuijken heeft Nederland, vanwege de innovatieve oplossingen die ontwikkeld zijn en worden, andere landen veel te bieden. Maar dankzij onze partnerschappen met hen leren ook wij elke dag opnieuw. Met vijf deltalanden - Bangladesh, Egypte, Indonesië, Mozambique en Vietnam - delen we via het interdepartementale programma Water Mondiaal kennis over klimaatadaptatie in de watersector en het beheer van hun delta s. Dr. ir. Arie Moerwanto van het Indonesische ministerie van Openbare Werken en hoofd van het onderzoekscentrum voor waterbronnen, zei in zijn lezing dat het grootste probleem waarmee zijn land kampt, de perceptie is die de inwoners hebben van water. Ze dachten altijd dat het water van God kwam en dat het daardoor niet op kon raken, maar inmiddels groeit het tekort aan zoet water op Java, het dichtstbevolkte eiland. Onze grootste uitdaging is de bevolking te laten begrijpen hoe belangrijk water is, zodat groter draagvlak ontstaat voor de noodzakelijke maatregelen die de regering neemt en wil nemen. Geen alternatief Gastheer Menno Holterman, voorzitter van de Netherlands Water Technology Innovation Board, benadrukte het internationale karakter van de International Water Week. We hebben bezoekers, met officiële delegaties uit 40 landen. Het gaat ook om een mondiale watercrisis. Van al het beschikbare water is slechts 2,5 procent zoet, waarvan 0,3 procent toegankelijk is. Bovendien is er nog steeds geen alternatief voor water. De vraag groeit elke dag, evenals de problemen (vaker droogtes of overstromingen) en de watervoetafdruk (het beslag dat ieder individu legt op het schaarse beschikbare water, bijvoorbeeld door vervuiling van schoon water). Geïntegreerde wateroplossingen en een holistische benadering zijn cruciaal voor het oplossen van de problemen. Prins Pieter-Christiaan AGT, wereldwijd leverancier van publieke veiligheidsoplossingen, presenteerde tijdens de International Water Week een integrale oplossing voor problemen met waterbeheer: het Integrated Water Asset Management-platform. Het maakt deel uit van AGT s beheerportfolio voor stedelijke en waterrijke omgevingen, dat bestaat uit onder meer dijkbewaking, overstromingswaarschuwingssystemen en integratie met meldkamers van hulpdiensten. Het systeem biedt gedetailleerd inzicht in de actuele status van alle gemonitorde objecten en levert operationele adviezen, zodat autoriteiten tijdig kunnen inspelen op dreigende hoogwaterproblemen en dijkbreuken, overstromingen kunnen simuleren en tijdig worden geïnformeerd over zwakke plekken in dijken. De bestaande deeloplossingen voor waterbeheer zijn niet toereikend voor vraagstukken als snelle verstedelijking, toenemende druk op natuurlijke hulpbronnen en bevolkingsmigratie, aldus prins Pieter-Christiaan, CEO van AGT Netherlands, in zijn toespraak tijdens de International Water Week in Amsterdam. Het Integrated Asset Management-platform verzamelt real-time meetgegevens van nieuwe en bestaande systemen, koppelt die aan historische en externe data en genereert op basis daarvan een actueel beeld van het object, zoals een dijk, en zijn omgeving. Dit levert een duidelijk beeld en geeft indicaties over de status en stabiliteit van de dijk, terwijl we met behulp van geavanceerde voorspellingsen simulatiesoftware waarschuwingen en aanbevelingen kunnen formuleren. Onze oplossing stelt autoriteiten in staat hun middelen effectief te investeren, wat zich vertaalt in verbeterd beheer en management, wat weer leidt tot een hoog rendement op de oorspronkelijke investering en minimaal aanvullende uitgaven. AGT Netherlands werkt momenteel mee aan het pilotproject LiveDijk Utrecht, dat gedetailleerd inzicht zal bieden in de conditie van twee dijken in de provincie. H 2 O /

8 Industrial Leaders Forum: samenwerking is de sleutel De wereldbevolking groeit naar verwachting van zeven miljard mensen nu naar negen miljard in De komende 20 jaar groeit de vraag naar energie, water en voedsel al met 30 tot 50 procent. Die ontwikkeling legt een substantiële en toenemende druk op de zoetwatervoorziening en dus op de industrie, die haar watervoetafdruk - door steeds minder water te gebruiken in het productie- en logistieke proces - moet verkleinen. De eerste succesvolle stappen zijn gezet, maar duidelijk is dat geen enkele bedrijfstak, regering of organisatie deze uitdaging alleen aankan. Samenwerking is de sleutel tot de oplossing. Daarover zijn de leiders van de grote Nederlandse ondernemingen, die deelnamen aan een forum tijdens de International Water Week, het eens. De schaarste aan zoet water zal tot 2030 toenemen. Een steeds groter aantal van onze wereldwijd meer dan 200 productielocaties zal daarmee te maken krijgen. Dat plaatst ons voor de uitdaging dat we lokale oplossingen moeten zoeken voor een mondiaal probleem, aldus DSM-directeur Robert Claasen. Een oplossing die we overal kunnen toepassen bestaat niet. Terugkijkend vanuit 2030, de opzet van het forum, zegt hij: In dat jaar zijn we onderdeel van een ecosysteem dat uitsluitend gebruik maakt van duurzame waterbronnen en net zo efficiënt is als een kever die in droge gebieden elke druppel water optimaal benut om te kunnen overleven. Volgens Claasen is water erg goedkoop en zouden regeringen moeten zorgen voor een reële prijs van drinkwater, waardoor water een interessanter product wordt voor het bedrijfsleven. De overheid kan daardoor een katalysator worden voor het vinden van oplossingen voor watergerelateerde problemen. Verder pleit hij voor de ontwikkeling van samenwerkingsmodellen die gericht zijn op innovatieve oplossingen. Water is niet onze kerncompetentie, dus zijn anderen nodig om te bepalen hoe we ons werk nog beter kunnen doen. Samenwerking is dus onze grootste uitdaging, omdat het doel groter is dan onze individuele belangen. Landbouw De landbouw is mondiaal gezien voor 70 procent verantwoordelijk voor de onttrekking van zoet water. De industrie verbruikt 20 procent en huishoudens zijn goed voor tien procent. Gerald Schotman, uitvoerend vice-president innovatie, onderzoek en ontwikkeling van Shell, onderschrijft deze cijfers, maar wijst er ook op dat energieproducenten tot de grootste gebruikers van zoet water behoren: Zonder water kunnen we het grootste deel van de energie niet produceren. De komende decennia moeten landen en energiebedrijven niet alleen meer energie opwekken, maar tegelijk voldoen aan de milieuuitdagingen. Belangrijke personen en organisaties in de olie- en gasindustrie moeten gezamenlijk werken aan strategisch waterbeheer. Doordat water, energie- en voedselproductie met elkaar zijn verbonden, zijn integrale innovatieve oplossingen nodig en vraagt het implementeren van effectieve beleidsmaatregelen en methoden om een gedeelde inzet, voortdurende verbeteringen en duurzame en gezamenlijke actie. Dat er al veel wordt gedaan, ook door Shell, blijkt uit een aantal voorbeelden. Schotman noemt ook het grootste commercieel geëxploiteerde rietveld voor de productie van ruwe olie in Oman, waar in de waterbehandelingsfabriek per dag kubieke meter water wordt gezuiverd, oplopend tot kubieke meter over enige tijd. Concluderend: We moeten na energieproductie en de uitstoot van kooldioxide ook water en energie ontkoppelen, in de zin dat het produceren van meer energie niet automatisch een verhoogd watergebruik inhoudt. Consumenten Consumenten kopen 160 miljoen keer per dag een product van Unilever. Volgens Hans Dröge, senior vice-president onderzoek en ontwikkeling, bepalen zij dan ook een groot deel van de watervoetafdruk van het bedrijf. Het veranderen van het consumentengedrag is daarom, samen met samenwerking in de totale waardeketen en technische doorbraken, de komende jaren een belangrijk aandachtspunt. In de Verenigde Staten zijn we een campagne begonnen om mensen te bewegen minder lang onder de douche te staan als ze met onze verzorgingsproducten hun haren of lichaam wassen. Daarnaast proberen we bijvoorbeeld in derdewereldlanden het watergebruik tijdens het wassen van kleding te verminderen van drie naar een emmer, wat op jaarbasis 500 miljard liter water scheelt. Ook met de leveranciers van ruw materiaal voor de voedselproductie worden afspraken gemaakt om de watervoetafdruk te verminderen: Boeren moeten water en voeding via speciale pijpen direct aan de planten afgeven. Dat voorkomt waterverspilling. Daarnaast moet in natte perioden water worden opgevangen, dat tijdens droogte kan worden gebruikt. Spinazieboeren in Italië doen een proef met een irrigatiesysteem dat werkt met lage druk. Voorschotten Daan Dijk, directeur duurzame ontwikkeling van de Rabobank, denkt dat we niet kunnen doorgaan met het nemen van voorschotten op de toekomst. Los van gewenste puur economische aanpassingen pleit hij voor meer samenwerking met klanten op het gebied van ecosysteem- en waterbeheer. Dat gebeurt al, bijvoorbeeld bij een groot zuivelproductiebedrijf in Amerika, waar energie uit mest wordt gehaald en het afvalwater wordt gerecycled, waardoor het niet meer nodig is water uit de rivier te onttrekken. Bovendien komen geen fosfaten en stikstof in het grondwater terecht. In Californië, waar 40 procent van het land wordt geïrrigeerd, lanceren wij een infrastructuur voor lokale waterdistricten die het grondwaterpeil willen vergroten door over te schakelen naar oppervlaktewater in natte seizoenen. Discussie Tijdens de discussie constateerde Snehal Desai, wereldwijd marketingdirecteur van Dow Water & Process Solutions Inc., dat duurzaamheid hoger op de agenda is gezet: We moeten over muren heenkijken en heb er alle vertrouwen in dat we dan dichterbij oplossingen komen, zeker wat het element water betreft. De focus op duurzaamheid heeft een grotere verandering teweeggebracht. Robert Claasen: We gaan de goede richting uit, maar nog niet snel genoeg. We moeten samen met de watersector de uitdaging aangaan. Volgens Bill Dee, wereldwijd directeur water van Arcadis, is een platform nodig waar de industrie en de watersector elkaar kunnen vinden, met een geïntegreerde agenda, want ook volgens De vertegenwoordigers van enkele grote Nederlandse onderneming 8 H 2 O /

9 hem kan geen enkele organisatie het alleen. Schotman: Meer openheid en duidelijkheid zijn noodzakelijk. Dat heeft met mentaliteit te maken en is waar het in de waardeketen om draait. De systemen van het Israëlische bedrijf Amiad Filtration Systems zorgen ervoor dat al het effluentwater kan worden behandeld en veilig hergebruikt voor het irrigeren van fruit en groenten. Volgens CEO Arik Dayan moet het bewustzijn van water worden vergroot en moeten loodgieters consumenten erop wijzen welke besparingen in huishoudens mogelijk zijn. De oplossingen van de paneldiscussie worden meegenomen naar de volgende International Water Week om ervoor te zorgen dat de waterindustrie gezamenlijk bepaalt hoe zij een duurzame toekomst kan realiseren en de watercyclus op de lange termijn kan optimaliseren. en die deelnamen aan het forum (foto: Bestshot Fotografie). *thema verslag Ruimte voor de Rivier: op tijd klaar binnen het budget Het hoogwaterbeschermingsproject Ruimte voor de Rivier komt waarschijnlijk grotendeels op tijd af (2015) en binnen het geplande budget. Dat is de uitkomst van een tussentijdse evaluatie van de Erasmus Universiteit en managementadviesbureau Berenschot. Een viertal projecten komt waarschijnlijk niet op tijd af. Bovendien staat nog veel te gebeuren in 2015, waardoor het risico bestaat dat onverwachte tegenvallers alsnog roet in het eten gooien. Toch concluderen de onderzoekers dat een grote prestatie is geleverd, zeker gezien de complexiteit van de opgave. Ingwer de Boer, directeur van Ruimte voor de Rivier, is dan ook tevreden. Bovendien is de Nederlandse werkwijze een potentieel exportproduct, zo stelde De Boer tijdens een bijeenkomst tijdens de International Water Week. Wat vijf jaar geleden een bedreiging was, biedt nu mogelijkheden. voor de Rivier moet de veiligheid van zo n vier miljoen Ruimte inwoners rond de Rijn(takken) gaan garanderen. Het uitgangpunt daarbij is om meer ruimte voor de rivier te creëren in plaats van dijkverhoging/versterking. Het hele project omvat rivierverbreding op meer dan 30 locaties, op negen verschillende manieren. Dat varieert van dijkverlegging tot ontpoldering. Daarbij wordt vooraf samengewerkt met de lokale en regionale overheden, maar ook met de bewoners, aldus De Boer. Bij dat proces is veel aandacht voor niet alleen het project zelf maar ook voor onderhoud en beheer na de afronding van de werkzaamheden. Toch valt niet te voorkomen dat belanghebbenden het niet altijd eens zijn met de plannen. Tot nu toe zijn twee deelprojecten bij de Raad van State terecht gekomen. In het ene geval (Overdiepse Polder) zijn alle bezwaren verworpen, in het andere geval (Noordwaard) verwierp de Raad van State het principiële bezwaar maar gaf wel aan dat beter rekening moet worden gehouden met individuele belangen. Uiteraard geeft De Boer de voorkeur aan een minnelijke schikking als het gaat om grondverwerving. Hij verwacht ook dat dat in ruim 90 procent van de gevallen (zo n 500) zal lukken. Op dit moment is zo n 70 procent van het budget van 400 miljoen euro voor grondverwerving uitgegeven, conform de planning. Vier deelprojecten zullen in 2015 nog niet zijn afgerond. Het gaat om de dijkverlegging bij Lent (Nijmegen), de hoogwatergeul bij Veessen-Wapenveld en de dijkverleggingen bij Cortenoever en Voorsterklei. Dat is al gemeld aan de Tweede Kamer: de reactie was dat zorgvuldigheid in dit geval boven het versneld afronden van de projecten gaat. De tussenrapportage is ook positief over de zorgvuldigheid waarmee gewerkt wordt: De organisatie van Ruimte voor de Rivier is met zorg ingericht en functioneert in algemene zin goed en naar tevredenheid van vrijwel alle betrokken partijen en en personen. Verder stelt het rapport: Het beoogde partnership, dat de relatie tussen centrale opdrachtgever en decentrale uitvoerder moet kenmerken, is verwezenlijkt: er is sprake van strak management, zonder dat dit ten koste gaat van de decentrale bestuurlijke steun. Volgens De Boer komt dat doordat de plannen worden opgesteld met de betrokken partijen. Daardoor wordt ook meteen duidelijk wie verantwoordelijk is voor wat. In het buitenland wil dat nog wel eens naders gaan, vertelde hij. Zo was De Boer op bezoek in Australië naar aanleiding van grote overstromingen in Queensland. Het waterbeheer daar bleek verdeeld te zijn over vijf ministeries. Het Nederlandse model lijkt daarmee een gunstig exportproduct. Behalve de hoogwaardige (tastbare) technologie staat het buitenland open voor de Nederlandse zachte aanpak. Zo werd De Boer benaderd door een Chinese delegatie die zeer geïnteresseerd is hoe bij Ruimte voor de Rivier is omgegaan met de belangen van de bewoners. Daarmee lijkt weer een nieuw product te zijn toegevoegd aan de Nederlandse exportportfolio. Dat in het buitenland deze manier van werken wordt gewaardeerd, blijkt uit het toekennen van de Waterfront Center Award 2011 aan de dijkteruglegging bij Lent. De Waterfront Center Award is een internationale organisatie die elk jaar een prijzen toekent aan succesvolle waterprojecten. Deze prijs toont aan dat de Nederlandse kennis van watermanagement internationaal sterk onderscheidend blijft volgens Ingwer de Boer. Ruimte voor de Rivier ontvangt jaarlijks meer dan tien buitenlandse delegaties. Tijdens de International Water Week blijkt ook aanzienlijke belangstelling te zijn voor de aanpak en de projecten. Maar ook op reizen naar het buitenland promoot De Boer de Dutch approach. In zijn kielzog reizen regelmatig Nederlandse bedrijven mee, die hierdoor makkelijker in contact komen met buitenlandse overheden dan wanneer ze alleen zouden komen. Daarna is het aan de Nederlandse bedrijven zelf om - al dan niet gezamenlijk - opdrachten in de wacht te slepen. H 2 O /

10 *thema opinie Beëindiging industriële grondwateronttrekkingen in steden In de periode maar ook daarvoor werd in een aantal (industrie) steden nieuwe en veelal grote grondwaterwinningen opgestart. Deze winningen moesten industriële complexen van voldoende proceswater van goede kwaliteit voorzien en hebben daarbij een belangrijke hydrologische bijdrage geleverd aan de (verdere) industriële ontwikkeling van Nederland. In (industrie)steden als Eindhoven, Tilburg, Utrecht, Amersfoort en Delft worden deze grondwateronttrekkingen, die decennia lang hun stempel op het stedelijk grondwaterpeil hebben gedrukt, beëindigd door wijzigingen in of het afstoten van productieprocessen. Als gevolg hiervan zal de hydrologische situatie - soms ingrijpend - gaan veranderen. Tijdens de International Water Week vonden een groot aantal korte presentaties plaats. Eén daarvan betrof bijgaand betoog van advocaat omgevingsrecht Minou Woestenenk en geohydroloog Rimbaud Lapperre. Wie tegenwoordig nog een nieuwe grondwateronttrekking wil beginnen, moet van goeden huize komen. Veel provincies hanteren als beleidsuitgangspunt dat ze in principe geen nieuwe grondwaterwinningen meer vergunnen. Onder bepaalde voorwaarden kunnen bestaande winningen (beperkt) verplaatst worden en/of de capaciteit tot een bepaald maximum vergroot. Daartoe moet dan een scala aan hydrologische en civieltechnische aspecten inzichtelijk gemaakt worden. Daarna wordt door het bevoegd gezag beoordeeld of de gevraagde verplaatsing of vergroting van de wincapaciteit toelaatbaar (vergunbaar) is. Maar er is zelden of nooit nagedacht over de gevolgen van het decennia later beëindigen van deze zelfde grondwaterwinningen. Aan dit aspect wordt in de vergunningaanvraag niet of nauwelijks aandacht besteed. Uit onderzoek van de Randstedelijke Rekenkamer (december 2007) bleek dat van alle onderzochte 84 lopende vergunningen voor grondwateronttrekkingen in slechts drie gevallen een meldingsvoorschrift voor het stopzetten was opgenomen. grondwater voor industriële doeleinden. In 1996 werd een vergunning afgegeven om op jaarbasis 13,8 miljoen kubieke meter grondwater te onttrekken. Dat betekent, dat gemiddeld kubieke meter grondwater per uur onttrokken wordt. Met deze waterstroom kan een Olympisch zwembad in minder dan twee uur gevuld worden. De hydrologische effecten van deze grondwaterwinning, evenals de gedeeltelijke stopzetting daarvan, beperken zich niet tot de gemeente Delft, maar reiken tot in de wijde omgeving (onder meer Rijswijk, Voorburg en Den Haag). Het voornemen om te stoppen leidde tot heftige discussies tussen betrokken gemeente, provincie en waterschap over aansprakelijkheidskwesties. In 2007 wees de civiele rechter vonnis. In 2009 is afgesproken dat de grondwateronttrekking voorlopig door moest blijven gaan en wie voor de kosten opdraait. Het overtollige grondwater wordt momenteel gespuid in de Noordzee. Het onderzoek naar alternatieven is gaande. De kosten voor het zowel het continueren als het beëindigen van de winning lopen in de miljoenen euro s. Philips onttrekt al sinds circa 1960 grondwater op het industriële complex Vredeoord in het centrum van Eindhoven. In die stad werd tot de jaren 90 ongeveer 20 miljoen kubieke meter grondwater onttrokken door waterwinbedrijven en industrie samen. De winning van Philips was in die periode goed voor een bijdrage van vier miljoen kubieke meter. Inmiddels wordt in Eindhoven (en door Philips) niet meer dan de helft onttrokken. Om een (verdere) stijging van het grondwaterpeil in het stedelijk gebied te voorkomen, wordt de winning op het Philips-complex en een drinkwaterwinning aan de Aalsterweg in stand gehouden. Voor de oorspronkelijke bedrijfsvoering en de winning van drinkwater is dit echter helemaal niet meer nodig. Alternatieve aanwending van deze waterstroom is dringend gewenst en wordt onderzocht. Vanuit de duurzaamheidsgedachte ligt het voor de hand om de grondwaterwinning Vredeoord voor drinkwaterdoeleinden te gebruiken. De aanwezigheid van mobiele grondwaterverontreinigingen maakt dit echter moeilijk, waarschijnlijk zelfs onmogelijk. Zou een sanering van het grondwater mogelijk zijn, in combinatie met de winning van energie (koude- en warmteopslag) waarbij de grondwaterstand voldoende laag gehouden wordt? In dat geval worden tenminste drie vliegen in één klap geslagen! Ook wereldwijd bestaat veel aandacht voor de effecten van fluctuerende grondwaterpeilen in stedelijk gebied. De belangen zijn groot, de oorzaken gevarieerd en mogelijke oplossingen complex. We kunnen een Afb. 1: Fluctuatie van het grondwaterpeil in Berlijn (meetpunt Charlottenstraße) tussen 1870 en Nu grote bedrijven hun industriële complexen in stedelijk gebied sluiten of inmiddels gesloten hebben, zijn de veelal grote grondwaterwinningen niet meer nodig. Het beëindigen van de winningen leidt ertoe dat het grondwaterpeil gaat stijgen. Daarbij treedt nabij de winlocatie de grootste stijging op en een geringere, maar nog steeds merkbare, stijging in de wijde omgeving. Grondwateroverlast in kelders, kruipruimten en toch al lager gelegen stadsdelen is het gevolg. Is deze (im)materiële en financiële schade te verhalen, bijvoorbeeld op de vergunninghouder of de vergunningverlener? Om de negatieve effecten van een stijgend grondwaterpeil in stedelijk gebeid te voorkomen of tot een minimum te beperken, worden creatieve oplossingen gezocht. Een drietal voorbeelden. In 1916 zijn de voorgangers van DSM Gist in Delft begonnen met het onttrekken van 10 H 2 O /

11 *thema verslag Nieuw afvalwaterpomp bespaart 50 procent energie Xylem, het wereldwijd opererende watertechnologiebedrijf dat zich onlangs heeft afgescheiden van ITT, heeft tijdens Aquatech het nieuwe, revolutionaire afvalwaterpompsysteem Flygt Experior gelanceerd. Door de voordelen van de meest geavanceerde hydraulica, zeer efficiënte motoren en intelligente besturing in dit concept te combineren, kan tot 50 procent energie worden bespaard in vergelijking met conventionele afvalwaterpompen. Bovendien is dit pakket gemakkelijk te installeren en gebruiken, aldus directeur René Prins. hydrologische wereldreis langs alle continenten maken. Zo zal het grondwaterpeil van steden in veel kustgebieden stijgen als gevolg van de reeds ingezette zeespiegelstijging. In andere gebieden daalt juist het aardoppervlak en in veel grote steden vormt historisch menselijk handelen de oorzaak van ongewenste fluctuaties en overlast. In Berlijn wordt het grondwaterpeil sinds 1870 onafgebroken gemeten en worden enorme fluctuaties in grondwaterpeilen geregistreerd (zie de grafiek). Drainage van grote gebieden, het winnen van drink- en proceswater en het onttrekken van grondwater ten behoeve van zeer omvangrijke bouwconstructie hebben het grondwater tot tien meter verlaagd. Een scala aan maatregelen, zoals het invoeren van grondwaterbelasting, het vergroten van hemelwaterinfiltratie en het beëindigen van talloze grondwaterwinningen leidde vervolgens tot een sterke stijging van het grondwaterpeil. Het huidige peil benadert het historische peil in de periode Dat was de periode waarin drainagesystemen voor ontwatering werden aangelegd. Wat betekent dit voor het toekomstig grondwaterpeilbeheer in deze metropool? Flygt Exterior verbetert drie bestaande functies. De verscheidenheid aan adaptieve N-pompen wordt uitgebreid. De efficiënte Premium motoren hebben een vermogen van 70 kw en zijn geoptimaliseerd voor het verpompen van afvalwater. Sommige modellen zijn voorzien van een Line Started Permant Magnet-ontwerp. Ten slotte zijn gemakkelijk te gebruiken SmartRun-besturingen geïntroduceerd om het pompsysteem te kunnen voorprogrammeren en vooraf te kunnen instellen om elke afvalwatersituatie aan te kunnen. SmartRun optimaliseert en reduceert het energiegebruik tot wel 30 procent. Nieuw digitaal tijdperk doseertechniek Grundfos presenteerde op Aquatech de SMART digitale doseerpompen. Ze bieden een oplossing voor steeds complexere doseertoepassingen in de waterbehandelings- en procesindustrie. Ze zorgen ervoor dat processen precies, betrouwbaar en kosteneffectief verlopen. De pompen maken gebruik van een intelligent FlowControl-systeem. De DDA-, DDC- en DDE-modellen maken de introductie van nieuwe standaarden mogelijk wat betreft doseringen tot 30 l/u en 16 bar. Alle modellen zijn standaard uitgevoerd met een digitale aandrijvingstechnologie. Oproep Er is veel voor te zeggen om reeds opgedane internationale kennis en ervaring met het zoeken en vinden van creatieve oplossingen om wateroverlast in stedelijk gebied op te lossen, verder te bundelen. Daarbij moet ook gekeken worden naar de (im)materiële en financiële schade die kan ontstaan en de (on)mogelijkheden om voor compensatie in aanmerking te komen. Het probleem is onderkend, de eerste creatieve oplossingen zijn bedacht en worden gerealiseerd. Maar, het moet nog veel creatiever. We moeten letterlijk en figuurlijk over bestaande grenzen heen durven kijken om tot integrale, duurzame en financieel verantwoorde oplossingen te komen. Er rest ons de komende jaren op dit punt nog een hydrologische en juridische uitdaging van stedelijk formaat. Het is daarom tijd om een bevlogen, deskundig en creatief internationaal kennisplatform op te richten. Rimbaud Lapperre (milieuadviesbureau Landslide) Minou Woestenenk (advocatenkantoor Franken) H 2 O /

12 KRIS LAMBERT EN FRANS DURIEUX, DIRECTIE VEOLIA WATER NEDERLAND: Toekomst vereist kennis en creativiteit De International Water Week en Aquatech zijn voorbij. Waterbedrijven uit binnenen buitenland hebben zich gepresenteerd. Vele lezers van dit blad hebben kennis genomen van nieuwe ontwikkelingen. Een bekende Nederlandse naam, die dit maal voor het laatst aanwezig was, is die van Rossmark Waterbehandeling BV. Vroeger in Almelo gevestigd, na een reeks van fusies en wisselingen van eigenaar, inmiddels onderdeel van Veolia Environment geworden en gehuisvest in het uiterste westen van de gemeente Ede. Aanleiding voor een gesprek met algemeen directeur Kris Lambert en commercieel directeur Frans Durieux van Veolia Water Solutions and Technologies BV Nederland. Kunt u iets over de geschiedenis van Rossmark vertellen? Frans Durieux: Het bedrijf is al 130 jaar oud, ooit begonnen als fabrikant van brandweerauto s. Voor blussen is water nodig en op de één of andere manier is daaruit de belangstelling voor waterbehandelingsapparatuur ontstaan. Toen in 1970 de Wvo van kracht werd en de behandeling van het afvalwater actief ter hand genomen werd, was Fons Borre, één van de eersten die in Wageningen afvalwaterzuivering studeerde, directeureigenaar. In zijn tijd is Rossmark gefuseerd met Van Wijk en Boerma en achtereenvolgens rond 1997 verkocht aan Wheelabrator, overgenomen door US Filter, dat op zijn beurt overgenomen werd door het toenmalige Vivendi, de voorganger van Veolia. Rossmark was van oudsher een bedrijf dat voor projecten het ontwerp maakte en dit vervolgens ook zelf realiseerde. Het bedrijf telde toen zo n 250 werknemers en had voor alle aspecten van het werk eigen mensen in huis, met uitzondering van het bouwkundig gedeelte. Aan die situatie is een einde gekomen toen begin jaren 90 het Europees aanbestedingbeleid van kracht werd. Dat veroorzaakte een grote knik in de levensloop van Rossmark. Wat we goed konden, mochten we niet meer doen. Het bedrijf onderging daardoor een fundamentele wijziging. Frans Durieux (l.) en Kris Lambert Kunt u dat nader toelichten? De Europese Unie eiste dat vanaf bepaalde bedragen voor leveringen of werken meerdere aanbiedingen gevraagd werden. Dat is initieel door de overheidsinstanties vertaald in het volledig laten uitwerken van de projecten in bestekken. Leveranciers of aannemers konden daarop dan een aanbieding baseren; de laagste in prijs kreeg de opdracht. Zo werkten en werken wij niet. Wij keken samen met onze opdrachtgever naar een probleem en waren gewend samen een oplossing te zoeken en die dan gedetailleerd uit te werken en te realiseren. Zo werkten we voor drinkwaterbedrijven, gemeenten en waterschappen. We boden complete installaties aan, maar ook deelvoorzieningen, apparatuur en procesautomatisering. Door de keuze van de overheidsinstanties om gedetailleerde bestekken te laten uitwerken door adviesbureaus, bestond minder behoefte aan deze competenties en is de uitvoering van die bestekken door grote aannemers en bouwcombinaties overgenomen. U werkte toch ook voor de industriële markt? Dat was zo en dat is nog zo. USF heeft in haar tijd diverse bedrijven overgenomen en samengevoegd om op die markt sterker te staan, bijvoorbeeld Homé, een handelsfirma en servicebedrijf in waterbehandelingsapparatuur en Hubert Stavoren, leverancier van mechanische installaties (thans weer zelfstandig). Wij houden ons bezig met proces- en afvalwater én hergebruik van water. Binnen het grote Vivendi richtte men zich vooral op grote overheidsopdrachten. Als je projecten had kleiner dan tien miljoen telde je niet mee. Aan onze exporttak was binnen Vivendi al helemaal geen behoefte. Hoe zit u nu in Veolia? Kris Lambert: Veolia is met zijn werknemers één van de grootste bedrijven op aarde, zo niet de allergrootste. Wij maken deel uit van Veolia Environment, dat vier takken heeft die samen het gehele milieuveld afdekken: water (met in 2010 een omzet van 12,1 miljard euro), afvalbeheer (9,3 miljard), energiediensten (7,5 miljard) en transport (8 miljard). Veolia Water heeft wereldwijd zo n medewerkers. Nu hadden we binnen Veolia Water in de Benelux afdelingen die nogal gescheiden van elkaar opereerden en sterk in grootte verschilden. Voor het beheer van de rwzi s Harnaschpolder bij Den Haag (1,7 miljoen v.e.) en Brussel Noord (1,2 miljoen v.e.) beschikken we over een flinke groep mensen met taken op het gebied van bedrijfsvoering en onderhoud aanwezig. Voor het zoeken van oplossingen voor moeilijke problemen heb je andere mensen nodig met vooral creativiteit en inventiviteit. Die kennis bundelen we nu in Veolia Water Solutions and Technologies (VWS) met twee vestigingen: VWS Nederland in Ede (het oude Rossmark met 85 medewerkers) en VWS België in Tienen bij Brussel met 12 H 2 O /

13 interview 22 medewerkers. Zelf ben ik algemeen directeur van het geheel VWS Benelux, Frans Durieux is commercieel directeur voor het geheel. Beide vestigingen hebben een operationeel directeur. Ziet u voldoende mogelijkheden voor VWS? De grote verandering is dat we van een productgerichte naar een klantgerichte organisatie gaan. Een klant kon vroeger te maken hebben met verschillende mensen van ons bedrijf, afhankelijk van zijn vraag. Nu heeft elke klant een vast aanspreekpunt die alles voor hem regelt. Wij zijn primair gericht op de industriële markt, proceswater, waterhergebruik en afvalwaterzuivering. Om daarin bedrijven goed van dienst te kunnen zijn, moet je processen van die bedrijven goed kennen. Ik heb het dan over bijvoorbeeld de zuivelindustrie, olieraffinage en bierproductie. Dan gaat het niet alleen om de techniek van het ontzouten van de wei in een zuivelfabriek, maar ook over het voldoen aan de steeds hogere hygiënische eisen in de gehele voedingsindustrie. Frans Durieux: We hebben een aparte poot laboratoriumwater. Moderne analyseapparatuur stelt steeds hogere eisen aan het water dat daarin gebruikt wordt. Er is ultrapuur water nodig, dat vroeger in flessen aangeleverd werd, maar nu ter plaatse bereid moet worden. Elke afwijking in de zuiverheid van dit water kan een verstoring geven in de analyse-uitkomst. Wij zijn één van de weinigen die de apparatuur hiervoor kunnen leveren. We gaan eigenlijk steeds meer terug naar het oude Rossmark-concept om samen met de klant een probleem op te lossen. En ik zie ook weer ruimte komen in de overheidsmarkt. Wat voor ruimte ontstaat daar? Een voorbeeld: Waterschap Noorderzijlvest ondervindt problemen met de rwzi Garmerwolde. Het lukt maar een beperkte periode in het jaar om die installatie te laten voldoen aan de stikstofeis van maximaal tien mg N per liter. De rest van het jaar wordt deze norm overschreden. Waardoor is niet volledig duidelijk. Daarnaast moet deze rwzi uitgebreid worden van naar i.e. Men is er zelf met adviesbureaus mee aan de slag gegaan, maar zag de kosten steeds verder boven het beschikbare budget uitstijgen. Dat kan natuurlijk niet in een tijd waarin uitgaven en heffingen onder druk staan. Bovendien geeft een adviesbureau nooit de garantie dat de gekozen oplossing ook echt werkt. Het waterschap brengt deze problematiek nu als een design-buildproject op de markt. Er is geen bestek, alleen een programma van eisen en de vraag is: kom met een turn-key-oplossing. Daarmee zijn we weer terug bij onze oorspronkelijke manier van werken. Er wordt een beroep gedaan op de creativiteit van de bouwers. Hoe zit dat bij u met de verantwoordelijkheid? Als een installatie in bedrijf komt, de situatie voldoet aan de uitgangspunten uit het programma van eisen en de installatie niet voldoende functioneert, dan moeten we dat probleem op onze kosten oplossen. Dat doen we ook. Als er in de uitgangssituatie iets verandert, bijvoorbeeld in de kwaliteit van het water dat als grondstof gebruikt wordt, dan zoeken we samen met de opdrachtgever naar een oplossing. De gebruikelijke manier van aanbesteden staat innovatie in de weg. Een adviesbureau kan alleen als laagste inschrijven als het gebruik maakt van een bestaand ontwerp, waardoor slechts een zeer beperkt aantal verschillende zuiveringstechnologiëen zijn gebruikt in Nederland. Er zijn uitzonderingen, waaronder DHV met zijn bereidheid in het Nereda-proces te investeren. Wereldwijd zijn er echter veel meer ontwikkelingen dan wij ons hier realiseren. Met zo n andere manier van aanbesteden doe je een beroep op de ontwerpers daarnaar te gaan zoeken. Langs welke weg bent u op deze posities gekomen? Kris Lambert: Ik ben in 1973 geboren in Tielt (West Vlaanderen). Aan de Universiteit van Leuven studeerde ik milieutechnologie, in het bijzonder waterbehandeling en bodemsanering. Mijn eerste baan was bij Seghers Water, een bedrijf dat zich bezig hield met industrie- en afvalwater. Daarna richtte ik mijn eigen bedrijf op: Seawater, een firma in membraantechnologie en bioreactoren. Daar heb ik in de praktijk ervaren dat in deze branche alles draait om technologie. Als je die kennis niet hebt, kun je misschien aardige PLC-systemen leveren, maar kun je je klanten niet helpen aan de goede oplossingen waarop zij zitten te wachten. Ik zie de meerwaarde van die kennis alleen maar groter worden: eisen worden steeds strenger en kosten moeten naar beneden. Twee bewegingen die lastig zijn te verzoenen. De eisen uit de geneesmiddelenindustrie doen nu ook hun intrede in de voedingsindustrie en in de ziekenhuizen. Afvalwater moet aan steeds zwaardere eisen gaan voldoen. Je moet kunnen beschikken over alle technologieën die er zijn en dat zijn er duizenden. Binnen Veolia hebben we daar toegang toe. In ons concern werken we met specifieke kenniscentra. Dat is de kracht van een wereldspeler. Daarom vervangen we nu per 1 januari 2012 de naam Rossmark door Veolia. Frans Durieux: Ik kom uit Hendrik Ido Ambacht, geboren in Aan de HTS Hilversum studeerde ik chemische technologie. Eerst heb ik bij een aantal firma s op het gebied van membraanfiltratie gewerkt. In 1998 ben ik bij Rossmark in dienst gekomen als accountmanager voor de overheidsmarkt. In 2000 werd ik commercieel directeur bij Zenon in Duiven. We leverden de membranen voor de membraanbioreactor in Varsseveld en voor de MBR-installatie in Noord-Bergum. In 2006 werd Zenon onderdeel van General Electric, een centraal geleid bedrijf. Alles werd vanuit de Verenigde Staten geregeld. Sinds een half jaar zit ik weer hier in een decentraal geleide organisatie. Met een grote groeiambitie; we gaan volgend jaar 30 procent meer omzet hebben. Zijn daar mogelijkheden voor? In het industriële segment zie je nog altijd groei bij de voedingsmiddelen- en drankbedrijven. Bij de waterschappen begint de eerste generatie rwzi s te verouderen. Die zijn aan vervanging en verbetering toe. Daarnaast heb je de rwzi als energiefabriek. Veolia heeft een concept om meer energie uit slib te halen. Al sinds tientallen jaren wordt slib vergist, voor de productie van biogas en het verminderen van de hoeveelheid af te voeren slib. De nieuwe opzet is thermische drukhydrolyse (vrijzetten van opgeloste organische stof door openbreken van de celwanden) gevolgd door vergisten. We hebben daarnaast een nieuw, gepatenteerd concept, waarbij we beginnen met conventioneel vergisten. Daarna wordt het slib ontwaterd tot minimaal 20 procent droge stof. Je hebt dan voor thermische drukhydrolyse een veel kleinere reactor nodig en minder energie. Bovendien verloopt het openbreken van de cellen efficiënter, waardoor je in een tweede gisting een veel hogere gasopbrengst krijgt en minder slib overhoudt. De kosten van slibafvoer zijn nog altijd zeer aanzienlijk. In Denemarken staat een installatie die zo werkt, en er zijn zes projecten in aanbouw. Met name bij projecten waarbij de klant een hoge netto energieopbrengst wil hebben, is deze technologie optimaal inpasbaar. Doet u ook iets op het gebied van drinkwater? We hebben dit jaar het Engelse Werk van Vitens opgeleverd. Daar hebben we samen met Visser en Smit een nanofiltratieinstallatie ingericht. We zien mogelijkheden voor een nieuwe technologie, het Carixsysteem: ionenwisseling waarbij geregenereerd wordt met CO 2. Bij de ontharding in pelletreactoren voeg je zouten (kalkmelk) toe, bij nano-filtratie anti-scalant, biociden. Bij de Carix-technologie gebeurt dat niet. Bovendien vraagt ze minder energie en zijn de operationele kosten veel lager. Het Alles draait om technologie systeem is ook in te zetten voor nitraatverwijdering waar men in Noord-Brabant problemen mee heeft, voor ontzouting in Noord- en Zuid-Holland en voor verwijdering van kleur in Friesland. Bij drinkwater zul je altijd moeten afstemmen op de specifieke chemie van het betreffende water. Ook daar zie ik op termijn zeker mogelijkheden voor ons. We zijn nu met een aantal drinkwaterbedrijven in gesprek om deze technologie te implementeren. Maarten Gast H 2 O /

14 Historisch onderzoek Wieringermeer met moderne technieken In 1945 is vlak voor het eind van de oorlog de IJsselmeerdijk van de Wieringermeerpolder opgeblazen. Dit had een totale overstroming van de Wieringermeerpolder tot gevolg waarbij waterdieptes werden bereikt van vier meter. De polder stond acht maanden onder water. Van deze overstroming is een modelstudie uitgevoerd en gekalibreerd op basis van archiefmateriaal. Voor de reconstructie zijn gegevens gebruikt uit het Regionaal Archief te Alkmaar, het Rijksarchief in Haarlem, het Nieuwland Erfgoed Centrum te Lelystad en het NIOD in Amsterdam. Door deze archiefgegevens te combineren met een simulatie van de overstroming ontstaat een uniek inzicht in hoe deze polder inundeerde. Deze studie is uitgevoerd uit historische interesse, maar geeft ook waardevol inzicht in het verloop van het inundatieproces en de marge waarbinnen de resultaten van de door de waterschappen gebruikte modellen moeten worden geïnterpreteerd. Op 17 april 1945 is de IJsselmeerdijk van de Wieringermeerpolder door de verliezende Duitse bezetter opgeblazen, waarna de polder in 48 uur volstroomde. De polder was pas 15 jaar eerder voor het eerst drooggelegd en ontgonnen. Op de vruchtbare grond was het goed boeren en het gebied werd dan ook de graanschuur van Nederland genoemd vanwege het belangrijke aandeel in de voedselproductie van het land. De polder had in 1945, vlak voor de inundatie, officiële inwoners. Vanwege de goede voedselvoorziening en de hongerwinter in andere delen van het land verbleven nog eens onderduikers in de polder. Onderwaterzetting Wieringermeer 17 april 1945 (bron: Niestadt-fotocollectie Zijper Museum Schagerbrug). Nu nog zijn de bressen goed zichtbaar in het landschap (bron: Google Earth). Het IJsselmeer kende toen ook al een winterstreefpeil van -0,40 meter NAP en zomerstreefpeil van -0,20 meter NAP. Ter voorbereiding op de inundatie werd het IJsselmeerpeil vanaf september 1944 opgezet tot boven +0,12 meter NAP. Voor het opblazen van de dijk zijn vanaf februari 1945 in de kruin en op het binnen- en buitentalud van de dijk 20 gaten van zeven meter diep gegraven. Hierin werden, onder het mom van versteviging van de dijk, putten gemetseld. Het werkelijke doel van het metselwerk was het versterken van de uitwerking van de explosie. De inwoners vertrouwden het niet en hun vermoeden werd bevestigd. Op 17 april, rond vier uur s nachts, werd de burgemeester medegedeeld dat de Wieringermeer onder water gezet zou worden. De gaten waren inmiddels elk gevuld met kg aan springstof en om uur werd de dijk opgeblazen. De explosie veroorzaakte twee bressen vlak naast elkaar die in eerste instantie nauwelijks water doorlieten, maar uiteindelijk groeiden tot 200 en 160 meter breed en twee ontgrondingskuilen van 30 en 23 meter diep. Schade en slachtoffers De meeste bewoners hebben zichzelf in veiligheid gebracht door met de bezittingen die ze mee konden nemen, naar het oude 14 H 2 O /

15 achtergrond land te lopen. Bij de uitgangswegen van de polder stond echter de Duitse bezetter om iedereen te controleren en werden 29 mensen gevangen genomen. Ten tijde van de inundatie zijn ook tientallen mensen thuis achtergebleven. Sommigen om plunderingen te voorkomen. Anderen omdat ze dachten dat het water toch maar enkele decimeters hoog zou komen. Daarnaast was er een groep die haar toevlucht zocht in het stevig gebouwde kantoor van de Domeinen in Wieringerwerf en op een vier hectare grote terp nabij Wieringerwerf. Doordat pas aan het begin van de avond het water kniediep in Wieringerwerf stond, hadden deze mensen zich goed voorbereid. Met het meegebrachte eten en de aangespoelde spullen hebben zij van 17 april tot 7 mei 1945 in vrijheid en onder relatief goede omstandigheden kunnen overleven. Hoewel de voorbereidingstijd voor de evacuatie vrij kort was, is er niemand verdronken. Ook het meeste vee is op tijd uit de polder geëvacueerd. In de loop der tijd zijn de kadavers van slechts één paard, 26 stuks rundvee en twee varkens aangespoeld. Vier maanden na de onderwaterzetting werd het gat in de IJsselmeerdijk in zes weken gedicht door een 700 meter lange dijk om de bres heen. Na de voltooiing van de nieuwe dijk kon het droogmalen op 9 augustus 1945 beginnen. Naast de twee bestaande gemalen Leemans en Lely zijn elf hulpgemalen geplaatst, met een gezamenlijke capaciteit van kubieke meter per minuut. Op 11 december was de polder weer droog. De Wieringermeerbodem bood toen een trieste aanblik van ruïnes van wat ooit kerken, boerderijen en huizen in een vruchtbare polder waren geweest. De totale schade bedroeg 22 miljoen gulden: herstel van dijken en kaden gulden; droogmaken van de polder gulden; herstel van kanalen, vaarten en infiltratieleidingen gulden; herstel van wegen, bruggen en dienstgebouwen gulden; Afb. 1: Inundatieverloop van de overstroming van 1945 in de tijd. puinruimen gulden; herbouw van scholen gulden; herbouw boerderijen gulden; aanbrengen beplantingen gulden; herstel van leidingen gulden én kosten van algemeen beheer, personeel, inrichting arbeiderskampen en vervoer Modelsimulatie Voor de studie is gebruikt van het overstromingsprogramma SOBEK1D2D. De modelschematisering is in eerste instantie gebaseerd op de AHN-hoogtegegevens en het huidige waterlopenstelsel. De schematisering is vervolgens gecorrigeerd voor de veranderingen die sinds 1945 in en buiten de polder hebben plaatsgehad. Zo was het oppervlak van het IJsselmeer - zonder Houtribdijk en Flevopolder - groter dan nu. Resultaten Afbeelding 1 geeft op verschillende tijdstippen het inundatiebeeld weer. In de eerste uren vult het water het waterlopenstelsel nabij de bres, van waaruit het zich daarna over de polder verspreidt. Uiteindelijk stroomt de polder vanuit het IJsselmeer in 48 uur vrijwel vol. Pas na 60 uur is het peil in de polder gelijk aan het peil in het IJsselmeer. In die tijd is het peil in het IJsselmeer gedaald vanaf +0,12 meter NAP met 15 cm tot -0,03 meter NAP. In afbeelding 2 staan de waterdieptes tijdens de inundatie op drie locaties in de polder. Het duurt drie uur voordat het water punt een heeft bereikt en acht respectievelijk 23 uur totdat punt twee en drie zijn bereikt. Vergelijking met waarnemingen De modelresultaten zijn vergeleken met de in verschillende archieven opgenomen ooggetuigenverslagen. In afbeelding 3 zijn de locaties weergegeven. Zo is bekend dat op locatie A in Middenmeer het water op woensdag 18 april om uur al meer dan een halve meter hoog stond. In het model staat daar op dat tijdstip rond de 75 cm water. Van locatie B is bekend dat daar het water om Afb. 2: Verloop waterdieptes tijdens de inundatie op drie locaties, na de doorbraak. H 2 O /

16 05:30 uur arriveerde. En bij de boerderij op locatie C zijn tijdens de inundatie de stijgsnelheden van het water gemeten. Ook deze waren nagenoeg gelijk aan de modelresultaten. Om het aantal slachtoffers en de schade te berekenen is de schade- en slachtoffermodule HIS-SSM gebruikt. In de huidige situatie, met inwoners, zouden er volgens HIS-SSM 270 slachtoffers vallen. In werkelijkheid zijn er geen slachtoffers gevallen dankzij de zelfredzaamheid van de gewaarschuwde bewoners en het feit dat het betrekkelijk lang duurde voordat de bres groot genoeg was om de polder met bulderend geweld te vullen. Conclusie De waterschappen in Nederland gebruiken voor verschillende studies overstromingsmodellen. Deze zijn niet te kalibreren, doordat bijna altijd praktijkgegevens van overstromingen ontbreken. In deze studie is geprobeerd om een met een model uitgevoerde overstroming te verifiëren aan de hand van historische gegevens. Geconcludeerd kan worden dat deze historische gebeurtenis goed is te reproduceren en sterk overeenkomt met de in archieven gevonden waarnemingen. De meerwaarde van de combinatie van modelsimulatie en historisch onderzoek voor de geschiedenis is dat een completer beeld ontstaat van het verloop van de inundatie, ook op plekken waar geen waarnemingen zijn. Voor de waterwereld is de combinatie van modelsimulatie en historisch onderzoek ook van belang. Gebleken is dat het inundatieproces van een polder uitsluitend realistisch te modelleren is door voldoende details op te nemen. Zo is het waterlopenstelsel - tot en met de kleinere waterlopen aan toe - bepalend voor hoe in de eerste uren het water door de polder stroomt. Hierdoor kan het water ver van de bres in de lager gelegen stukken van de polder vanuit de watergangen het land inunderen. Verder blijkt dat door de HIS-schade- en slachtoffermodule meer slachtoffers zijn berekend dan Afb. 3: Locaties metingen en inundatiebeeld van 18 april uur. in werkelijkheid zijn gevallen. Hiervoor zijn verschillende redenen. Zo vonden de inundatie en evacuatie overdag plaats, duurde het na de doorbraak nog vrij lang voordat Middenmeer, Wieringerwerf en Slootdorp werden bereikt en is ook de zelfredzaamheid van burgers niet zonder meer in een model te vatten. Louise Klingen (student Land- en Watermanagement Van Hall-Larenstein) Olivier Hoes (TU Delft / Nelen & Schuurmans) Wytze Schuurmans (Nelen & Schuurmans) Jan Strijker (Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier) Afb. 4: Verloop van de waterstanden in de Wieringermeer (middenin de polder) en het IJsselmeer gedurende de nundatie. 16 H 2 O /

17 Rio de Janeiro importeert drijvende bollen Een grotere versie van de drie aan elkaar geschakelde drijvende halve bollen, die in de Rotterdamse Rijnhaven samen een futurisch, klimaatbestendig, innovatief, duurzaam en flexibel paviljoen vormen, komt in Rio de Janeiro te liggen. Een delegatie van ondernemers uit de Braziliaanse stad - die volgend jaar juni Rio+20, de conferentie over duurzame ontwikkeling van de Verenigde Naties, houdt - was enthousiast na een bezoek aan Rotterdam. De bollen worden in Rotterdam gebouwd en van daaruit verscheept, kondigde de Rotterdamse wethouder Alexandra van Huffelen (Duurzaamheid) aan tijdens het Nationaal Water, Wonen & Ruimtecongres Water werkt op 13 oktober op de RDM Campus in Heijplaat. Of dat ook werkelijk lukt binnen ongeveer acht maanden, is de vraag. De bouw van het oorspronkelijke drijvende paviljoen - een ontwerp van PublicDomain Architecten/Deltasync - door Dura Vermeer nam een jaar in beslag. De Braziliaanse bollen worden niet alleen groter, er komen ook drijvende sportvelden en groenvoorzieningen bij, aldus de wethouder. In verband met de aanbesteding van de bouw van een drijvende woonwijk in de Rijnhaven is het prettig dat er nu afspraken zijn voor het bouwen op water, constateerde de wethouder, nadat zij uit handen van Jan Wesseldijk, algemeen directeur van het Nederlands Normalisatie Instituut, de Nederlands Technische Afspraak (NTA) 8111 voor drijvend bouwen had ontvangen. De markt, waaronder de gemeenten Rotterdam en Amsterdam, heeft - gezien de vele onzekerheden en het steeds opnieuw moeten uitvinden van het wiel - zelf gekozen voor het maken van afspraken, om zo de grootste knelpunten te kunnen wegnemen. Het oude en nieuwe Bouwbesluit focussen te veel op bouwen op land en houden geen rekening met specifieke uitdagingen van wonen en werken op het water. Buitendijks bouwen Vooral in Zuid-Holland kijken veel steden en dorpen voor nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen ook naar buitendijks bouwen. In een afsprakenkader buitendijks veiligheidsgebied hebben ze een methodiek opgenomen om de waterveiligheidsrisico s in kaart te brengen en vooraf bestemmingsplannen te toetsen. In Rotterdam (65.000) en Dordrecht wonen nu al veel inwoners buitendijks. De provincie heeft de leiding genomen bij de Getijdenenergiecentrale in Brouwersdam ontwikkeling van een instrument om gemeenten handvatten te geven voor het goed kunnen inschatten van risico s en het gebruiken van de mogelijkheden die het buitendijkse gebied biedt. Daarbij is het belangrijk dat we situaties vanuit verschillende invalshoeken benaderen en voorkomen dat regelgeving innovatie onnodig beperkt, aldus Han Weber, gedeputeerde Water en Groen van de provincie Zuid-Holland, tijdens de paneldiscussie. Piet Sleeking, wethouder van de gemeente Dordrecht: Het gaat om een toepassing waarmee bestuurders in een oogopslag kunnen zien wat de risico s zijn. Weber: Ze wordt in een aantal plaatsen, waaronder Schiedam en Hellevoetsluis, getest. De pilotfase loopt in 2012 af. Samen met de gemeenten bekijken we hoe we dit instrument kunnen faciliteren. Hans Klepper, loco-dijkgraaf van Waterschap Hollandse Delta: De ontwikkeling van de watertoets houdt verband met de waterveiligheid. We kijken welke haken en ogen aan buitendijks bouwen zitten, maar ook naar de veiligheid van het binnendijks gebied wanneer op of bij dijken wordt gebouwd, wat decennia lang eigenlijk verboden was. Met buitendijks bouwen knabbelen we natuurlijk wel aan het programma Ruimte voor de Rivier. We geven veel geld uit om het water de ruimte te geven, maar tegelijk gaan we in diezelfde ruimte bouwen. Buitendijks wonen en werken hoeft niet gevaarlijker te zijn dan binnendijks. In nieuwe woonwijken ervaart men niet dat het buitendijks is. Bewoners en bedrijven in het havengebied zijn voorbereid en kunnen anticiperen op het feit dat het 20 tot 30 centimeter onder water kan komen te staan, zegt wethouder Sleeking. Overstromingen in het vaak lager gelegen binnendijks gebied, bijvoorbeeld wanneer de dijk doorbreekt, komen naar verwachting minder voor, maar kunnen een veel groter effect hebben. verslag Frans Vlieg, programmadirecteur Nieuwbouw en Herstructurering van het ministerie van Infrastructuur en Milieu, beaamt dat. Buitendijkse gebieden liggen vaak hoger en zijn veel veiliger, ondanks de terughoudendheid die er is in verband met mogelijke risico s. In het grote Deltaprogramma is gekeken hoe veiligheid en zoetwatervoorziening op de lange termijn te borgen zijn. De analysefase is afgerond. Het programma gaat een volgende ronde in. Wat buitendijks wonen betreft zijn we als rijksoverheid blij met het experiment, vooral omdat we ervan kunnen leren. Het Rijk heeft gekeken of er een wettelijke, juridische grondslag moet komen voor beschermende maatregelen bij buitendijks bouwen en geconcludeerd dat die niet nodig is. Degene die bouwt is verantwoordelijk en de gemeenten bepalen wie dat is. Wij zijn wel voor een uniforme aanpak, aldus Vlieg, die daarmee vooral doelt op de bescherming van kwetsbare nutsvoorzieningen in het buitendijkse gebied. Daar moeten we zoveel mogelijk op dezelfde manier mee omgaan. Prijs voor Plan Tij Gedeputeerde Han Weber heeft tijdens het congres de Water, Wonen & Ruimte Award 2011 van het gelijknamige vakblad uitgereikt aan Plan Tij in Dordrecht. De vakjury, bestaande uit 20 water-wonen-en-ruimteprofessionals, zocht dit jaar nadrukkelijk naar voorbeeldprojecten die aantonen dat het mogelijk is geld te verdienen met water. In totaal 18 projecten haalden de eindlijst, waaruit de jury de drie meest in het oog springende projecten nomineerde. Naast Plan Tij waren dat de Blauwe Verbinding in Rotterdam en de Maasvilla s in Ohé en Laak. Plan Tij is een jonge woonwijk met twee hectare natuur en 96 woningen waar wordt geleefd op het ritme van eb en vloed. De woningen liggen verspreid door het gevarieerde landschap met natuurlijke oevers en hebben een directe relatie met het water van de Vlij, onderdeel van de Biesbosch. Het is wenselijk en maatschappelijk verantwoord de Brouwersdam gedeeltelijk te openen en in de opening een energiecentrale te bouwen die gebruik maakt van het getij van de Noordzee. Dat is de conclusie van een onderzoek dat de bestuurscommissie MIRTverkenning Grevelingen de afgelopen twee jaar uitvoerde. De haalbaarheid van de exploitatie van een dergelijke centrale hangt af van eventuele bijdragen van de overheid. De rapporten van de bestuurscommissie worden binnenkort voltooid en gepubliceerd en aangeboden aan staatssecretaris Joop Atsma. Naar verwachting zal het investerings- en exploitatieplan voor de reconstructie van de Brouwersdam en de getijdencentrale over een jaar beschikbaar zijn. Op basis daarvan kunnen het Rijk en het bedrijfsleven besluiten nemen. De aanleiding voor de MIRT-Verkenning was het gebrek aan zuurstof in het water van de Grevelingen, waardoor de natuur in grote delen van het meer achteruit gaat. Dit leidt tot schade aan de natuur boven water, de visserij en de recreatiesector. Het probleem verergert sinds de afsluiting van de Grevelingen van de Noordzee in De oplossing is dat het Grevelingenmeer door middel van een grote (afsluitbare) opening weer in verbinding komt met de Noordzee. Daardoor ontstaat een gemiddelde getijslag van 50 cm, wat voor voldoende verversing van het water zorgt. H 2 O /

18 Van klimaatvoetafdruk naar reductie CO 2 bij waterschappen Veel waterschappen zijn actief bezig met het aanpakken van de gevolgen van de klimaatverandering en het inbedden van duurzaamheid in de organisatie. Waterschappen geven hier invulling aan door deel te nemen aan de meerjarenafspraken Energie-Efficiency. De Unie van Waterschappen heeft daarnaast met het Rijk een Klimaatakkoord afgesloten. Het opstellen van een nulmeting van de broeikasgasemissies in de vorm van een klimaatvoetafdruk lijkt een goed begin om aan de duurzaamheidsambitie invulling te geven. De waterschappen hebben in het Klimaatakkoord afgesproken in procent minder broeikasgasemissies uit te stoten ten opzichte van Om vast te stellen wat de huidige uitstoot aan kooldioxide is en waar mogelijkheden voor reductie van die uitstoot liggen, is een nulmeting noodzakelijk. Een klimaatvoetafdruk omvat een inventarisatie van de broeikasgasemissies die vrijkomen uit bijvoorbeeld het gebruik van energie, grondstoffen en transport. De meest gehanteerde methode is het internationaal geaccepteerde Green House Gas-protocol (GHG-protocol). Hierbij maakt men gebruik van gevalideerde kengetallen en rekent men emissies terug naar CO 2 -equivalenten, zodat een vergelijking mogelijk is. Door deze methode toe te passen, ontstaat inzicht in de activiteiten die binnen het waterschap de grootste gevolgen hebben voor het klimaat. De bepaling van de klimaatvoetafdruk begint met het vaststellen van de systeemgrenzen. Het is van belang dat alle waterschappen dezelfde grenzen hanteren om onderling vergelijken mogelijk te maken. De directe en indirecte CO 2 -uitstoot zouden deel moeten uitmaken van elke klimaatvoetafdruk. Het GHG-protocol geeft geen strikte of algemeen geaccepteerde richtlijnen over welke andere indirecte CO 2 -uitstoot meegenomen moet worden in de klimaatvoetafdruk. De te rapporteren emissies van deze laatste soort hangen vaak af van de gevolgen, de beïnvloedbaarheid en de beschikbaarheid van data over deze emissies. Een voorbeeld van zo n emissie voor een waterschap zijn de broeikasgassen die bij de productie van chemicaliën, zoals aluminiumchloride, worden uitgestoten. Hoewel een andere partij de chemicaliën levert, zijn de vrijgekomen emissies wel direct gerelateerd aan de bedrijfsvoering van een waterschap. Een ander voorbeeld is de levering van warmte door een rwzi aan een woonwijk verderop. Goede afbakening van deze emissies is belangrijk om de berekening van de klimaatvoetafdruk niet te complex te maken. Tevens dient de afbakening in nauwe samenhang met de klimaatvoetafdrukberekening van andere partijen bepaald te worden om dubbeltellingen te voorkomen. In afbeelding 1 zijn de systeemgrenzen weergegeven voor de bepaling van de klimaatvoetafdruk voor de sector zuiveringsbeheer van een waterschap. Peiljaar 1990 Het peiljaar voor de emissiereductiedoelstellingen uit het Klimaatakkoord is gesteld op De meeste waterschappen hebben echter geen inzicht in de broeikasgasemissies in dat jaar, aangezien het thema klimaatverandering 20 jaar geleden nog nauwelijks een rol speelde. Dit geldt ook voor waterschappen die tussen 1990 en nu gefuseerd zijn. Er zal dus een schatting moeten worden gemaakt van de toenmalige klimaatvoetafdruk. Dit lijkt een pittige opgave, aangezien de afvalwaterwereld er in 1990 heel anders uitzag. Zo golden minder strenge lozingsnormen voor de afvalwaterzuivering en werden andere zuiveringsprocessen gebruikt dan nu. Toch is het geen onbegonnen werk. Op basis van oude technologische jaarrapporten en het CBS-archief kan een aardige schatting gemaakt worden van de uitstoot van CO 2, CH 2 en N 2 O. Welke waterschapspecifieke onzekerheden zijn van belang? De waterschappen stoten naast kooldioxide door verbranding van fossiele brandstoffen ook andere broeikasgasemissies uit, zoals methaan en lachgas. Deze laatste kunnen op rwzi s ontstaan tijdens (de)nitrificatieprocessen maar ook bij de deelstroombehandeling van rejectiewater. Omdat de emissies van lachgas niet goed kunnen worden voorspeld, bestaat grote onzekerheid over de omvang. Onderzoek aan een aantal rwzi s in Nederland laat zien dat er een factor 100 verschil kan zitten tussen de totale emissies van lachgas. Deze onzekerheid kan aanzienlijke gevolgen hebben voor de daadwerkelijke grootte van de totale klimaatvoetafdruk. In opdracht van de STOWA worden momenteel betrouwbare emissies voor lachgas opgesteld. Afbeelding 2 toont een voorbeeld van een klimaatvoetafdruk van een waterschap. Hieruit wordt duidelijk dat directe procesemissies uit de water- en sliblijn, zoals methaan en lachgas, verantwoordelijk zijn voor de helft van de totale klimaatvoetafdruk. Het elektriciteitsgebruik van de rioolwaterzuiveringsinstallatie heeft daarna de grootste impact op de voetafdruk. Afb. 1: Schematische weergave van de mogelijke systeemgrenzen voor de berekening van de klimaatvoetafdruk voor de sector zuiveringsbeheer van een waterschap. 18 H 2 O /

19 achtergrond Daadwerkelijke verlaging uitstoot broeikasgas De voetafdruk geeft waterschappen inzicht in wat de grootste emissiebronnen zijn. Op basis hiervan kan vervolgens worden geconcludeerd waar de belangrijke mogelijkheden tot besparing liggen. Deze dragen niet alleen bij aan de emissiereductiedoelstellingen, maar - wanneer deze slim worden geselecteerd - ook aan kostenbesparing voor de waterschappen. De eerste stap hiervoor is het verkrijgen van een goed overzicht van mogelijke maatregelen. Dit kan op het niveau van een rwzi maar ook organisatiebreed. Hierbij ligt een groot deel van de kennis bij de medewerkers van het waterschap. Denk hierbij aan procestechnologen en medewerkers die dagelijks met de installaties werken. Nadat de maatregelen zijn geïdentificeerd en geconcretiseerd, kunnen de maatregelen worden geordend en kan worden gescoord op criteria, zoals reductie van de uitstoot van kooldioxide, energiebesparing, kosteneffectiviteit, innovatie en risico s. Van de hoogst scorende maatregelen kunnen gedetailleerde plannen worden uitgewerkt om tot een investeringsbeslissing te komen. Nadat die beslissing is genomen, kan de maatregel uitgevoerd worden en is het van belang om de effectiviteit ervan te monitoren op werkelijke kosten en besparingen. Giel Linthorst (Ecofys) Charlotte Van Erp Taalman Kip (MWH Global) Mark Verheij (Waterschap Veluwe) Henry Legtenberg (Waterschap Velt en Vecht) NOTEN 1) Kampschreur M. (2010). Basisaspecten van microbiële N 2 O-emissies. Symposium Broeikasgasemissies vanuit rwzi s op 27 september in de TU Delft. Afb. 2: De klimaatvoetafdruk van een waterschap. 2) Van Voorthuizen E. (2010). Emissies van broeikasgassen vanuit rwzi s, metingen uit de praktijk, Symposium Broeikasgasemissies vanuit rwzi s op 27 september in de TU Delft. 3) STOWA (2010). Emissies van broeikasgassen van rwzi s. Rapport ) STOWA (2008). Op weg naar een klimaatneutrale waterketen. Rapport ) World Resources Institute. GHG-protocol. advertentie H 2 O /

20 Eenduidige storingsgegevens voor aansluiting benchmarks rioleringszorg / zuiveringsbeheer Alle technische installaties krijgen tijdens hun levensduur te maken met storingen, ook gemalen. Veel waterschappen en gemeenten gebruiken storingsgegevens vooral intern: het aansturen van de storingsdienst en het fiatteren van werkbriefjes. In dit artikel stellen ondergetekenden voor om de storingsgegevens onderdeel te laten uitmaken van de toekomstige benchmarks in de afvalwaterketen. De storingsgegevens kunnen daarbij één van de pijlers zijn waarmee de benchmarks rioleringszorg en zuiveringsbeheer op elkaar aansluiten. Daarnaast bieden zij meerwaarde in de samenwerking tussen gemeente en waterschap. Het is namelijk buitengewoon leerzaam om de verschillen in ontwerpfilosofie tussen gemeenten en waterschappen voor gemalen terug te zien in de storingsmeldingen. Gemalen vormen het centrale punt in de samenwerking tussen gemeenten en waterschappen. Beide organisaties beheren gemalen, gemalen vormen vaak het eind- of beginpunt van de taken van de organisatie en gemalen hebben een grote invloed op zowel het functioneren van het bovenstroomse rioolstelsel als de benedenstroomse afvalwaterzuivering. In de praktijk blijken grote verschillen te bestaan in de wijze waarop gemeenten en waterschappen omgaan met gemalen. Dit uit zich met name in het ontwerpstadium waar, enigszins gechargeerd, waterschappen een Mercedes willen en gemeenten een Opel, maar ook in de beheerfase zijn de verschillen groot. De verschillen per sector komen duidelijk naar voren in de verschillen tussen de Benchmark Rioleringszorg ) en de Bedrijfsvergelijking Zuiveringsbeheer ). Het functioneren van gemalen komt in de Benchmark Rioleringzorg naar voren in de zogeheten Kritische PrestatieIndicator (KPI) gemaalstoringen: het aantal storingen per gemaal per jaar. Uit de benchmark rioleringszorg volgt dat per gemaal gemiddeld per jaar 3,6 storingen optreden. Wanneer dit wordt omgerekend naar alle gemeentelijke gemalen, betekent dit storingsmeldingen bij alleen al de gemeenten per jaar. In de Bedrijfsvergelijking Zuiveringsbeheer zijn twee KPI s gerelateerd aan gemalen: KPI afnameverplichting : beschikbare transportcapaciteit in m 3 /h / afnameverplichting in m 3 /h *100% (%). Deze KPI wordt berekend als gewogen gemiddelde op basis van ontwerpcapaciteit van de gemalen op de overnamepunten. Bij overcapaciteit geldt een maximum van 100%. KPI gestandaardiseerde kosten transporteren afvalwater : gestandaardiseerde kosten van het transporteren van afvalwater uitgedrukt in Euro per m 3 getransporteerd water over een lengte van 1 km (euro/(1.000 m 3 *km). Met name de KPI s uit de bedrijfsvergelijking zuiveringsbeheer reflecteren de tijdgeest in de sector waarin vooral wordt gestuurd op geleverde inspanning (heb ik de juiste gemaalcapaciteit geïnstalleerd?) en kosten (en wat kost dat?). De vraag of de gemalen ook hebben gefunctioneerd zoals bedoeld, blijft volledig buiten beschouwing. De KPI gemaalstoringen uit de Benchmark Rioleringszorg 2010 brengt weliswaar het aantal storingen per gemaal per jaar in beeld, maar dit aantal zegt nog niets over de vraag of het gemaal op dat moment wel waterstand (m+nap) storingen status moest pompen. Zo heeft een kortdurende storing in een RWA-pomp op een droge dag geen effect op het functioneren van de riolering, terwijl een langdurende storing in een eenpompsgemaal waarschijnlijk wel zal leiden tot falen van de riolering. Gemiddeld genomen leiden gemaalstoringen overigens tot een extra emissie van ongeveer 15 procent op jaarbasis 3), ofwel een extra emissie ter grootte van ongeveer éénderde van de basisinspanning. Het standaard uitwisselingsformaat voor storingen in het afvalwatersysteem is opgezet om juist dit onderscheid wel te kunnen maken. Dit artikel geeft een korte beschrijving van de achterliggende systematiek van SUF-SAS en de resultaten Afb. 1: Falen afvalwatersysteem door gedeeltelijke verstopping pomp 1; deze pomp is gedurende vier weken continu in bedrijf. Dit gedeeltelijk falen kwam pas aan het licht bij regenval, waardoor een overstort optrad. neerslag (mm/h) tijd (dagen) tijd (dagen) pomp 4 weken continu in bedrijf overstorting tijd (dagen) 20 H 2 O /