Spinoza tussen actualiteit en eeuwigheid

Transcriptie

1 Overzicht Spinoza tussen actualiteit en eeuwigheid Piet Steenbakkers 1. Prelude: mens, maatschappij, natuur 2. Actueel in 1670: Bijbelkritiek 3. Verlichting en moderniteit 4. Spinoza als weerbarstige moderne denker Studium Generale UM, 25 april Recht = macht (TTP 16.2) 1 PRELUDE: MENS, MAATSCHAPPIJ, NATUUR Zo zijn [ ] de vissen door de natuur gedetermineerd om te zwemmen en de grote om de kleinere op te eten; zodoende is het met het hoogste recht van de natuur dat de vissen in het water leven en dat de grote de kleinere opeten. Want het staat vast dat de natuur, absoluut beschouwd, het hoogste recht heeft op alles wat zij vermag, dat wil zeggen dat het recht van de natuur zich even ver uitstrekt als haar kracht. Spinoza, Theologisch- politiek traktaat 3 4 Pieter van der Heyden (naar Bruegel) Mensen deel van natuur Geen rijk binnen een rijk (E3praef, TP 2.6) Natuurstaat wordt nooit verlaten geen externe instantie die normen levert bv. voor mensenrechten, dierenrechten Alles gedreven door drang tot zelwehoud mensen van nature vijanden (TP 2.14) maar zelwehoud meest gediend met stabiele samenleving 5 6 1

2 Veiligheid Vrijheid van geest is privé- deugd; maar deugd van staat is veiligheid (TP 1.6) Rechten voor Spinoza (Hobbes, Machiavelli) ondergeschikt aan stabiliteit zo macht monarch en adel ingeperkt maar ook rechten in democratie Van nature bij Spinoza geen voorschrift maar natuur evenmin onveranderlijk gegeven Spinoza s naturalisme Natuur bij Spinoza alomvattende, dynamische substantie (= God) al wat bestaat is daar een gedaante van Buiten (achter, boven, tegen) natuur is geen bestaan mogelijk alles laat zich o.g.v. natuurwetten begrijpen Ook maatschappij is natuurproduct Verwant met Machiavelli, Hobbes, Hume 7 8 Hoe zijn filosofen actueel? 2 ACTUEEL IN 1670: BIJBELKRITIEK Rode draad: mensen leren zelf te denken paradox (zoals opvoeden tot zelfstandigheid) Voorbeelden (Socrates buiten mededinging): Kant (sapere aude: durf te denken ) Kierkegaard (schimmenspel met pseudoniemen) Nietzsche (Zarathustra, Übermensch) Wittgenstein (TLP 6.54: ladder wegwerpen) Spinoza (Brief 76 aan Burgh: ware wijsbegeerte) 9 10 De actualiteit van Spinoza, toen Gericht op vaste en eeuwige dingen (TIE 100), perspectief eeuwigheid (Ethica 5) Maar betrokken bij actuele debatten = in 17e eeuw speciaal critica sacra Bijbelkritiek Had alles te maken met verdeling macht hoe gelegitimeerd? wat is status van Gods woord? Urgentie Tractatus theologico- politicus Ging in 1670 om vrijheid van filosoferen die in Republiek steeds meer onder druk stond Publicatie Ethica in gevaar Spinoza moest zich mengen in debat hoe bepalen godsdienst en politiek elkaar? welke ruimte laat dat voor filosofie, wetenschappelijk onderzoek, gewetensvrijheid? Vandaar: theologisch politiek traktaat

3 Hstn 1 15 over Bijbel, godsdienst hstn 1 10 over OT hst 11 over NT Opbouw TTP hstn over status Bijbel Hstn over politiek maar hstn over staat der Hebreeën (OT) Nieuwe Jeruzalem Dus veruit meeste aandacht voor OT Problemen NT NT niet behandeld als OT (TTP 10.18), want is al door anderen gedaan (??) onvoldoende kennis Grieks oorspronkelijke teksten (Hebreeuws, Aramees) niet overgeleverd (??) vb. Matteüs- evangelie, brief aan Hebreeën Grieks van NT zou hebraïseren (TTP 7.5; Brief 75) Spinoza gebruikte Tremellius vertaling uit Aramees Spinoza negeerde stand onderzoek NT Twee hoofdthema s 1. Neiging van apostelen tot redeneren volstrekt anders dan profeten OT 2. Ethische samenhang van OT en NT dus van joodse en christelijke Bijbel slechts één boodschap: liefdesgebod is wezen van religie Apostelen en filosofie (TTP 11) Van profetieën apostelen niets bewaard Hebben zich als leraren gemanifesteerd evangeliën, brieven, handelingen onderrichten en wel: de leer van Jezus (Mt 5 7: Bergrede) Profetie OT leerde leefwijze o.g.v. verbeelding geen concurrentie voor filosofie Onderwijs NT voor allen, wil overtuigen dus gebaseerd op rede (universeel): filosofeert Explosieve mix religie en filosofie Omdat elke apostel eigen lesmethoden had, ontstonden twisten over fundering bv. Paulus en Jakobus over predestinatie Maar inzake inhoud religie geen verschil Spinoza verklaart alle religieuze twistpunten tot irrelevante, schadelijke details (TTP 14.9) predestinatie, Drievuldigheid, status Jezus

4 Met funeste gevolgen Hieruit vele twisten en scheuringen ontstaan Zal zo doorgaan, totdat uiteindelijk eens de godsdienst gescheiden wordt van filosofische bespiegelingen en beperkt wordt tot de zeer weinige en zeer eenvoudige leerstellingen die Christus de zijnen leerde. (TTP 11.10) Waar gaat het om in religie? Bijbel is Gods woord alleen indien Schrift ware religie leert en alleen zolang mensen daarnaar leven Goddelijkheid dus niet in (corrupte) tekst maar in (onbedorven) boodschap van Schrift: haar hoofdsom is God lief te hebben boven alles en de naaste als zichzelf (TTP 12.10) (Lk 10:25, Mt 22:35 40, Mc 12:28 33, Rom 13:8) = wezen religie: zonder dit stort alles ineen Filosofische speculaties Juist in filosofisch gebruik van Bijbelteksten schuilt grootste gevaar letter aan bederf onderhevig (boodschap niet) sectarisme, fanatisme, repressie, scheuringen Dit Spinoza s centrale, urgente thema in TTP: macht inzake religieuze zaken wie bepaalt wat daaronder valt? wie heeft uiteindelijk hoogste gezag? Hoe actueel is dit nog? Urgentie van TTP in 1670 evident Spinoza daarmee wegbereider moderniteit Maar in welke zin? Notie moderniteit zeer rekbaar Stephen Greenblatt, The Swerve: How the World Became Modern (2001) Lucretius, atomisme Russell Shorto, Descartes Bones: A Skeletal History of the Conflict between Faith and Reason (2008) Descartes VERLICHTING EN MODERNITEIT

5 De verlichting herzien door Jonathan Israel (2001, 2006, 2011, ) 1. Spinoza centraal, = radicale verlichting 2. Oorsprong Nederland niet Frankrijk (Voltaire, Encyclopédie), Engeland (Locke, Newton), Duitsland (Wolff, Kant) 3. Chronologie: voorspel 1650, hoogtepunt , daarna consolidatie (Frankrijk) 4. Drijfveer: modernisering filosofie Kenmerken moderniteit (volgens Israel) (vervolg kenmerken) Door interactie gematigde/radicale verlichting: verwerping bijgeloof, fanatisme, dweperij evolutionair denken: materie dynamisch niet- theologische theoriën God, mens, heelal; nieuwe filosofie anti- aristotelisme monarchie- aristocratie- kerk ondergraven scheiding kerk- staat egalitarisme politieke en religieuze verdraagzaamheid individuele vrijheid, in harmonie met gemeenschappelijk belang emancipatie vrouw seksuele bevrijding Verlichting & moderniteit Beeld verlichting ingrijpend vervroegd, verschoven: ongekende paradigmawisseling In werk Israel sterke verknoping van verlichting en moderniteit Beïnvloedt vraag naar Spinoza s actualiteit geclaimd als bron van zeer vele (niet altijd compatibele) moderne stromingen en ideeën

6 Modern (nieuw) versus antiek (oud) Modern glibberig begrip woord dateert uit 6e eeuw (betekenis recent ) In renaissance aanduiding voor foute ( middeleeuwse ) zaken: terug naar oudheid Daartegen eind 17e eeuw verzet: La Querelle des Anciens et des Modernes (Perrault) Modern krijgt nieuwe inhoud in 19e eeuw veelal (maar niet altijd) positief, verlicht Typeringen Moderniteit (Neuzeit) geassocieerd met verlichting, secularisatie, onttovering mondigheid, verwerping traditioneel gezag liberalisme, democratie individualisering, emancipatie, vrijheid vooruitgang (wetenschap, techniek, welvaart) ontwikkeling lineair, niet cyclisch Maar ook (negatief) met antisemitisme, industriële vernietiging, ontworteling Moderne periode (Neuzeit) Nu gangbare periodisering: oudheid middeleeuwen nieuwe tijd Indeling zelf product moderne periode bepaalt zelweeld moderne mens drempels zeer verschillend gelegd, o.a (renaissance, reformatie, ontdekkingsreizen, boekdrukkunst; later wetenschappelijke revolutie) 1800 (Franse revolutie, breuk met ancien régime, industriële revolutie, opkomst kapitalisme) Breuk of geleidelijke overgang? Periodiseringen uiterst flexibel hulpmiddelen voor ordening historisch materiaal Aard overgang inzet van vele debatten Blumenberg, Die Legitimität der Neuzeit (1966) nieuwe Epochen door breuk, achteraf vast te stellen Of toch geleidelijke ontwikkeling? Charles Taylor, Brad Gregory religieuze oorsprongen, continuïteit Subject(en), grondleggers Volgens Israel breekt Spinoza met wat voorafging: vernieuwers vóór hem worden voorlopers vernieuwers nà hem worden volgelingen In eerdere debatten periodisering ontbrak Spinoza; nu niet meer weg te denken Maar: hoe modern was Spinoza eigenlijk?

7 Problematische aspecten (TP) 4 SPINOZA ALS WEERBARSTIGE MODERNE DENKER Vernietigen van steden als onderdeel van reguliere oorlogvoering (TP 6.35, 9.13) in navolging van Machiavelli Extreme straffen voor wie wijzigingen in regels aristocratie voorstelt (bv. reductie aantal patriciërs, verlenging opperbevel): executie, onteigening, gedenkteken (8.25) Uitsluiting vrouwen (TP 11) Hoe te rijmen? (Ogenschijnlijk) conservatieve, niet- verlichte opvattingen van Spinoza anderzijds progressieve ideeën bij Hobbes beiden delen nogal wat met Machiavelli Moderniteit bij alledrie combinatie van naturalisme (niets achter/tegen natuur) seculariserende tendens (epicurisme) amorele analyse van macht (en politiek) Secularisatie Was als zodanig zeker niet Spinoza s doel religie onvermijdelijk (affectieve oorsprong) Zag ontheiliging Bijbel als probleem zoals Nietzsche dood van God als probleem zag TTP ook te lezen als (uiteindelijk mislukte) poging Bijbel tot moreel ijkpunt te verheffen zie ook 7 dogma s van universeel geloof (14.10) (soort levensdiploma zonder theorie- examen) Vooruitgang Spinoza had geen 19e- eeuws idee van vooruitgang (lineair, teleologisch) woord komt bij hem ook niet voor terugval mogelijk Wel gematigd optimistisch mensbeeld opvoeding en wetgeving vermogen veel condities realiseren voor optimale ontwikkeling Natuur geen onveranderlijk gegeven Hoe blijft Spinoza actueel? Door mensen zelf te leren denken Aangrijpingspunten onder meer naturalisme vrijheid