Spinoza over de vrije wil. Miriam van Reijen Academisch Genootschap Eindhoven 15 februari 2013

Transcriptie

1 Spinoza over de vrije wil Miriam van Reijen Academisch Genootschap Eindhoven 15 februari 2013

2 Benedictus de Spinoza 1632 (Amsterdam) 1677 (Den Haag) Spinoza is als tweede generatie allochtoon in Amsterdam geboren uit Portugees joodse ouders.

3 Joodse Begraafplaats Ouderkerk a/d Amstel met de graven van o.a. Spinoza s ouders: Hanna Deborah (gest. 1637) en Michael de Spinoza (gest. 1653)

4 Rijnsburg: Na het failliet van het door hem en zijn broer Gabriel overgenomen bedrijf (Bento y Gabriel De Spinosa) werd hij in 1656 om nog niet helemaal opgehelderde redenen door de synagoge in Amsterdam in de ban gedaan. Spinoza woont later een paar jaar in Rijnsburg

5 Spinoza in Voorburg: Beeld van Rudolf Roth (1964) plantsoen Spinozalaan

6 Den Haag: De laatste jaren van zijn leven woonde Spinoza in Den Haag, waar hij in 1677 stierf

7 Nieuwe Kerk, Den Haag Geen graf, wel een gedenksteen

8 Spinoza s werken: * Een inleiding in de filosofie van Descartes (1663) Het Theologisch-politiek traktaat (1670): de bijbel is mensenwerk bevat geen goddelijke waarheid. In1674 verboden door de Staten van Holland. Opera Posthuma/ Nagelate Schrifte (1677), waarin o.a. de Ethica, Het politiek traktaat en de briefwisseling.

9 De ETHICA (5 delen) I. Er bestaat één substantie, die Spinoza god, natuur of al-wat-is noemt. II. De mens denkt; lichaam en geest is één. III. Ontstaan en aard van de aandoeningen. IV. De menselijke slavernij. V. De macht van het verstand.

10 De verregaande consequenties van Spinoza s opvatting van god voor de mens: - De mens neemt geen aparte plaats in in het geheel van de natuur - Ook de mens volgt altijd de goddelijke wet ofwel de natuurwetten - Er bestaan geen wonderen, er is geen toeval en mensen hebben geen vrije wil - Er bestaat geen absoluut (ethisch) goed en kwaad

11 Spinoza's bijdrage aan een actueel debat: bestaat de vrije wil en zo niet- hoe erg is Begripsverheldering: dat? onderscheid vrijheid en vrije wil wilsvrijheid en vrij handelen onbewust en bewust handelen determinisme is geen fatalisme

12 Twee drogredenen De waarneming/ervaring van iets is geen argument voor het bestaan ervan (zie de zon) De eventuele gevolgen van het al of niet bestaan van iets zijn geen argumenten voor het feitelijk bestaan ervan

13 Spinoza's filosofische argumenten een consequent monisme en naturalisme de verticale causaliteit of almacht de radicale eenheid van lichaam en geest er bestaan alleen werkoorzaken, geen doeloorzaken 'wil' = een andere naam voor drift (conatus)

14 De argumenten vanuit de alledaagse praktijk de horizontale causaliteit (N.B.: ook bij 'goed' gedrag) ik kan alles ja, maar alleen onder bepaalde voorwaarden (Schopenhauer) kennen van de naaste oorzaak is handig maar niet noodzakelijk (= de oefening tegen schuldgevoel)

15 De veronderstelde praktische consequenties 1. geen morele verantwoordelijkheid, zonde, schuld en blaam...en verdienste of lof Spinoza: dat klopt, maar hoe erg is dat? 2. bij verondersteld niet kunnen ingrijpen, juridisch veroordelen en 'straffen' Spinoza: dat klopt niet. Effectieve maatregelen nemen blijft mogelijk en wenselijk.

16 Tot slot: 3. veronderstelling: leidt tot het begaan van misdaden Spinoza: zoals de waard is...en zie 2. Het verschil tussen extrinsieke en intrinsieke motivatie En toch...het mag niet waar zijn!

17 Spinoza s motivatietheorie. Alles draait bij Spinoza om actief (uit eigen (denk-)kracht) versus passief (van buitenaf gedwongen) Ofwel: intern versus extern gemotiveerd Vormen van externe motivatie zijn: overmacht, indoctrinatie, sancties, chantage, manipulatie, wetten, moraal, en: de passies (woede, angst, schuldgevoel)

18 Passies maken minder effectief Kosten energie Verhinderen rustig nadenken Komen later dan iets weten Voelen niet goed Je hebt er zelf last van en een ander niet Maken de zaak soms erger Lossen het praktische probleem niet op Zijn minder stabiel

19 Dus zegt Spinoza: Passies zijn op zich nooit goed = bevorderen het eigenbelang niet Ze hebben op zich geen nut Behalve voor diegenen die het ontbreekt aan inzicht en/of moed (Seneca s vergelijking met dronkenschap) Want: tot alles wat wij door een passie (extern) gedreven kunnen doen, kunnen we ook door de rede (intern) worden aangezet. (Ethica, IV, st. 59)

20 Maar Spinoza is geen rationalist: de rede vermag niets tegenover een aandoening, tenzij ze zelf tot aandoening wordt. (Ethica, deel IV, stelling 14) in de voorredes van Ethica III en V bekritiseert Spinoza daarom expliciet Descartes en de stoïcijnse filosofen

21 De geest is gewillig, maar het vlees is sterk de sterkste voorstelling of aandoening wint maar dit wordt vaak ervaren als een conflict tussen geest (beter weten) en lichaam (de verleiding) de oplossing : een interne verandering van koele rede naar affectief beladen intuïtief weten (inzicht, verinnerlijkt, eigen gemaakt)

22 Concrete tips: Verander moeten (extern) in liever willen (intern) Onderdruk de passie/emotie niet, ondermijn haar! Zoek de onware gedachte onder de emotie De oorzaak kennen neemt de emotie weg, en nog beter: weten dat er altijd een oorzaak is

23 Om verder te lezen: Jan Knol, En je zult spinazie eten. Aan tafel bij Spinoza, filosoof van de blijdschap. Wereldbibliotheek, Amsterdam, Wiep van Bunge, Filosoof van vrede, de Haagse Spinoza. Van Stockum, Den Haag, Steven Nadler, Spinoza. Olympus, Amsterdam, Miriam van Reijen, Spinoza. De geest is gewillig, maar het vlees is sterk, Klement, Kampen, Miriam van Reijen, Het Argentijnse gezicht van Spinoza. Passies en politiek. Klement, Kampen, Miriam van Reijen (hertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien), Spinoza, Brieven over het kwaad. Wereldbibliotheek, Amsterdam, 2012.