Mr. Hendrik Vis. Gezond in de stad. Hoofdstukken en kopstukken in de volksgezondheid van Rotterdam ( )

Transcriptie

1 Mr. Hendrik Vis Gezond in de stad Hoofdstukken en kopstukken in de volksgezondheid van Rotterdam ( )

2 Mr. Hendrik Vis Gezond in de stad Hoofdstukken en kopstukken in de volksgezondheid van Rotterdam ( ) Registratie ISBN Dit is een uitgave van GGD Rotterdam-Rijnmond Tekst: mr. Hendrik Vis Vormgeving: Front-taal Druk: Thieme Mediacenter Oplage: exemplaren januari 2010

3 Woord vooraf Voor de beroepsmatige bevordering van de volksgezondheid vanuit de gemeente is in 1919 de GGD in het leven geroepen. Deze Rotterdamse GGD is dit jaar 90 jaar. In de loop der jaren krijgt deze GGD ook voor de omliggende gemeenten in de gehele Rijnmond de publieke taak van gezondheidsdienst. In dit boek staan de gezondheid van de stedeling en de inspanningen van de overheid in dit verband centraal. Het biedt een historisch overzicht van de gezondheidsvraagstukken van Rotterdam over de afgelopen tientallen jaren en de oplossingen die men daarvoor heeft gevonden. Voor wie geïnteresseerd is in de relatie van Rotterdam met gezondheid is dit verplichte kost. Ik wens u veel leesgenoegen! De historische ontwikkeling van de volksgezondheid loopt parallel aan de sociale ontwikkeling van de bevolking. Rotterdam heeft in de voorbije periode, door (inter)nationale politieke en economische ontwikkelingen, grote veranderingen meegemaakt in de bevolkingssamenstelling. Over het algemeen is de Rotterdamse bevolking jong, laag opgeleid en minder bemiddeld. Ten opzichte van het Nederlandse gemiddelde is sprake van een achterstand in gezondheid. De gemeente Rotterdam spant zich in om met de scholen, het bedrijfsleven, de zorginstellingen en natuurlijk de Rotterdammers zelf de gezondheid, de vitaliteit en de volkskracht van de stad te versterken. Het is een kansrijk streven zolang burgers, professionals en financiers daarvan de meerwaarde inzien en de resultaten waarderen. De vitaliteit van een stad hangt af van veel omstandigheden en inspanningen van velen. Rotterdam heeft gedurende zijn bestaan als haven en woonstad al ruim 7 eeuwen ontwikkeling achter de rug. Hoogtepunten en dieptepunten hebben elkaar daarin afgewisseld. Rotterdam heeft in de mondiale dimensie van de economische ontwikkeling karakterveranderingen meegemaakt, die de gezondheid beïnvloeden. De industrie levert werk, maar zij beïnvloedt tegelijkertijd het milieu en het klimaat in de samenleving. Als wereldhaven en metropool in de Rijnmond is Rotterdam veelzijdiger geworden en in cultureel opzicht interessanter. Rotterdammers hebben steeds weer opnieuw hun best gedaan om wat van hun stad te maken en bezoekers te verrassen. De energie daarvoor ontlenen zij aan hun gezondheid. Gezondheid is een basisvoorwaarde voor elke ontwikkeling. Gezondheid is een opgave, geen gegeven. Daarom is zij de moeite waard. December 2009 Jantine Kriens, wethouder Welzijn, Volksgezondheid en Maatschappelijke Opvang Een stad is een levend organisme. Bedrijvigheid van inwoners en werkers, kinderen die naar school gaan en spelen, producten die vervaardigd worden en vervoerd, mensen die vertier zoeken of zorg, zie daar de stad. Een stad staat nooit stil. De stad biedt een concentratie van allerlei dienstverlening om aan vele behoeften tegemoet te komen.

4 Inhoudsopgave Openbare gezondheid 8 2 Wonen in een wereldhaven Schoon water en het belang voor de volksgezondheid Rotterdam en het vieze drinkwater Milieu krijgt steeds meer aandacht 17 Interview Emile van Rinsum 20 Interview mr. Mario Bakker 24 Interview mr. Kick Jurriens 28 3 De verborgen dreiging van infecties 32 Ziekteverwekkers in steeds nieuwe gedaanten 33 Interview prof. dr. Ab Osterhaus 36 Interview drs. Jan Christiaanse 40 Interview prof. dr. Joop Huisman 44 Interview dr. Onno de Zwart 48 4 Overheid en zorg Publiek belang Verzuild zorgstelsel Financieel vangnet Naoorlogse dynamiek Gemeente geen zorgaanbieder meer 57 Interview prof. dr. Bram Peper 59 Interview prof. dr. mr. Ernst Roscam Abbing 64 Interview Johan Henderson 68 Interview Hans den Oudendammer 72 Interview drs. Marianne van den Anker 76 Interview prof. dr. Marianne Donker 81 5 In de goot van de stad Een marginaal bestaan Ontwikkelingen in de geestelijke gezondheidszorg Drugsproblematiek 89 Interview Henk van Laanen 92 Interview drs. Paul van Heugten 97 Interview drs. Els Noorlander 101 Interview ds. dr. Hans Visser Naar een gezonde leefstijl Voorkomen is beter dan genezen De waarde van gezondheidsbevordering 114 Interview dr. Vincent Jaddoe 116 Interview dr. Johan Mackenbach 121 Interview mr. Alie Visscher 126 Interview Thérèse Willems, 130 Interview dr. Willy de Haes 135 Interview Martin Mallon 140 Dankwoord 145 Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 146 Fotoverantwoording 149

5 H1 Openbare gezondheid 9 Openbare gezondheid Dit boek geeft een beschrijving van het streven naar een betere volksgezondheid in Rotterdam in de afgelopen decennia. Hierbij heeft de overheid - namens de gemeenschap en met het algemeen belang voor ogen - een leidende en sturende rol. De overheidsinspanningen voor het algemeen welzijn gaan ook over de gezondheid van burgers, immers een basisvoorwaarde voor een bestaan met kwaliteit. Veel staat op het spel. Vitale mensen zijn nodig om de economie draaiende te houden. Gezondheid is een strategisch belang, een duurzame inzet. Een goede gezondheid wordt bepaald door tal van factoren. Steeds meer zijn deze factoren afhankelijk van overheidsbeleid. Een stad, en dan vooral een havenstad, is bovendien permanent in wording. Alles stroomt, niets blijft. Dat geldt ook voor beleid. Argumenten, motieven en initiatieven zijn steeds aan wisseling onderhevig, in een voortdurende afweging van belangen. In dit licht bezien is gezondheidsgeschiedenis ook de sociaal-politieke geschiedenis van de verzorgingsstaat, zoals die zich in het naoorlogse Rotterdam heeft ontwikkeld. Dit boek volgt het spoor van de veranderingen en ontwikkelingen vanaf Het beschrijft daarmee de veelzijdige uitdagingen en inspanningen in een snel van karakter veranderende stad. De stad is als een patiënt die zo nu en dan iets mankeert en herstelt van een voorbijgaande of hardnekkige kwaal. 1Openbare gezondheid Onmisbaar Of het nu gaat om de inrichting van de leefomgeving, de bouw van woningen, het werkgelegenheidsbeleid of de toegang tot de zorgvoorzieningen, het heeft allemaal te maken met het beleid dat een democratische meerderheid in een politieke coalitie heeft aanbevolen en afgedwongen. De toestand van de lucht die wij inademen, de grond waarop wij wonen, het water dat wij drinken, het voedsel dat wij eten en de veiligheid in onze wijk raken vandaag of morgen aan ieders gezondheid. Publiek gezondheidsbeleid is dus onmisbaar. Een goede gezondheid kan echter niet alleen van de overheid komen, met de burger in een afwachtende houding. Individuele burgers kunnen in hun stemgedrag, leefstijl en consumptie invloed uitoefenen op de eigen en de openbare gezondheid. Preventie, het voorkomen van ziektes en verergering van aandoeningen, is geboden. De overheid neemt daarbij het voortouw. In Rotterdam, de stad met de laagste gezondheidsscore van Nederland, is dat een noodzaak. Er is een forse achterstand in te halen.

6 10 Gezond in de stad H1 Openbare gezondheid 11 GGD De professionele ondersteuning van het stadsbestuur bij zijn taak om de volksgezondheid te bevorderen berust sinds 1919 bij de gemeentelijke gezondheidsdienst, de GGD. De gezondheidsdienst was in vroegere jaren een medische dienst, die burgers in acute nood bijstond, vaccinaties verzorgde, keuringen verrichtte, lijders aan besmettelijke ziekten behandelde en het stadsbestuur van advies voorzag. Er waren in die tijd ook gemeentelijke ziekenhuizen, gemeentelijke tehuizen voor ouden van dagen en een gemeentelijke psychiatrische inrichting. De gemeente was de algemene zorgaanbieder in een verzuild stelsel van levensbeschouwelijk georiënteerde particuliere zorgorganisaties. Omslag De Rotterdamse GGD is in 2009, net als het stadhuis aan de Coolsingel, 90 jaar oud. In die negen decennia wordt een omslag zichtbaar van een doktersdienst naar een multidisciplinaire organisatie waar artsen, ingenieurs, juristen, verpleegkundigen en sociale wetenschappers samenwerken. Met als doel door beleid, onderzoek, aanpak en regie de gezondheid te bevorderen. Zodoende is de GGD een samenballing geworden van kennis en aanpak van gezondheidsproblemen op medisch, technisch, organisatorisch en maatschappelijk vlak. De dienst werkt daarbij samen met andere gemeentelijke diensten die zich bekommeren om arbeid, woningen, afvalverwerking, uitkeringen, veiligheid, groen en speelvoorzieningen. Gezondheid omvat een groot gebied, dat de GGD noodzaakt tot keuzes voor een effectieve inzet van schaars personeel en de coalities en allianties die daarbij horen. In dit boek treft u van dit landschap een beschrijving aan. Leefstijl Meten, vergelijken, risico s duiden en herleiden, contact met risicogroepen: het zijn allemaal methoden om te proberen op effectieve wijze het gedrag te beïnvloeden van mensen met een leefstijl die henzelf of anderen in hun gezondheid gaat opbreken. De historie van de gezondheidsbevordering toont aan, dat het publieke domein een indringend karakter kan aannemen tegenover burgers die de gezondheidsrisico s van henzelf of hun kinderen onderschatten en negeren. Dit raakt aan de grondwettelijk Fruit eten in de klas verankerde zelfbeschikking van de burger, die zelf kiest of en hoe hij zijn problemen oplost. Zo werd het toevoegen van fluor aan het drinkwater, om tandbederf bij de jeugd te voorkomen, door de rechter in de jaren 70 geblokkeerd. De overheid kan haar gezondheidsadviezen niet onder alle gewenste omstandigheden aan de burger opdringen. In dit spectrum tussen waterleiding en bemoeizorg treft u een beschrijving aan die begint bij leefomstandigheden (2) en via infectieziekten (3), zorgstructuur (4) en vangnet (5) eindigt bij ondersteuning van de gezondheidsvaardigheden (6) van de burger.

7 H2 Wonen in een wereldhaven Schoon water en het belang voor de volksgezondheid In een terugblik op de stadsontwikkeling ontstaat helder zicht op de samenhang tussen vooruitgang en verontreiniging. Er is een verband tussen schoon en gezond. Rotterdam is ruim 700 jaar geleden begonnen als een dorp aan de rivier. Bij de afgedamde uitstroom van de Rotte ontstond een nederzetting van terpen bij een zeedijk, waarmee de pioniersbevolking zich beschermde tegen de werking van eb en vloed. Een bocht in de rivier zorgde voor een luwte in de stroming die voor de schepen een afzetplaats van goederen aan de noordelijk gelegen oever verschafte. Bedrijvige mensen ontwikkelden met kadeaanleg de haven waar handel, opslag van levensmiddelen en materialen, visserij en scheepsbouw plaatsvonden. Langs de Hoogstraat, oorspronkelijk een zeedijk, werden de eerste stenen huizen gebouwd van een stad. In 1340 ontving Rotterdam stadsrechten. Levensader Rotterdam heeft zijn voorspoed te danken aan zijn ligging aan de Nieuwe Maas. De rivier is de levensader. Bij de ontwikkeling van de stad, waar wonen en werken naast elkaar plaatsvinden, gaat nijverheid altijd gepaard met verontreiniging en daarop volgende sanering. Geen voorspoed is duurzaam, zolang de stad in de kern ongezond is. Mensen kunnen de dupe worden van hun eigen verontreiniging. Verwaarlozing eist op den duur slachtoffers. Een schoon milieu - of een rein publiek domein - bevordert gezondheid en voorkomt ziekten. Dat besef is er al eeuwenlang. Welvaart kan op de lange duur niet zonder permanente sanitatie tot stand komen. Dat vergt een gezamenlijk besef van urgentie en eensgezindheid in de aanpak. 2 Wonen in een wereldhaven Basisvoorwaarde Bij gebrek aan hoogteverschillen in een laag land als Nederland komt het water niet uit zichzelf tot stroming. Daarom is het bewaken en reguleren van de waterstand in laagland en polders een basisvoorwaarde voor mensen, dieren en gewassen. De stad was honderden jaren geleden niet alleen werkmilieu voor ambachtslieden, maar ook woonmilieu voor de burgerij, handelaren, schippers en schepelingen. Wat men vroeger al intuïtief besefte, is dat stilstaand water een ideale broedplaats biedt aan woekerende ziektekiemen. In de lager gelegen polder achter de zeedijk die de stad beschermde, veranderden sloten in grachten. Daaruit putte men drinkwater, maar de grachten dienden ook als afvoer voor menselijk en dierlijk afval. Opgepompt grondwater raakte verontreinigd door fecaliën in lekkende beerputten. Daarnaast hoopte zich, vooral in

8 14 Gezond in de stad H2 Wonen in een wereldhaven 15 de wijken waar de paupers woonden, onbruikbaar afval op. Paarden waren in die dagen talrijk, omdat ze als trekkracht dienden voor de sleperswagens in de haven en voor de koetsen waarmee de burgerij zich verplaatste. Regels De stedelijke overheid trachtte met strafbepalingen en ruimtelijke ordening het bederf van het leefmilieu tegen te gaan door afval te concentreren en afwatering te verbieden. Maar de regels konden door een gebrek aan handhaving niet verhinderen dat de stad vooral in de zomer een onaangename aanblik bood, lawaai maakte en stonk van vieze dampen en nare walmen. Die verontreiniging werd door de bewoners als een gegeven beschouwd. Het was niet anders, het hoorde erbij. Welgestelden ontvluchtten de viezigheid en vonden een uitwijkplaats in de duinen van Wassenaar. De winstbron voor de havenbaronnen en de broodwinning van hun personeel mocht niet in gevaar worden gebracht. Daarmee werd veel verontreiniging op de koop toe genomen. Epidemieën De grond, de lucht en het water waren in Rotterdam in de 19 e eeuw zodanig vervuild, dat epidemieën van pokken, cholera en tyfus honderden slachtoffers maakten. De gemeente kon niet volstaan met de aanleg van de algemene begraafplaats Crooswijk, De kerkhoven waren vol. Omdat men vermoedde dat vervuild water de oorzaak was van allerlei besmetting, zocht het gemeentebestuur naar mogelijkheden om het grachtwater te verversen. Het Waterplan van de Delftse genie-ingenieur Willem Rose uit 1853 was een poging om schoon stadswater te combineren met natuur in de bebouwde omgeving. De aanplant van bomen langs singels, volgens de ideeën van de tuinarchitect Zochers, voegde schoonheid toe. Deze parkachtige singels werden een aantrekkelijk groen woongebied voor de bemiddelde Rotterdamse burgerij. Ook de gewone man en vrouw konden zich daar verpozen. Recreatie was niet meer uitsluitend een privilege voor de beter gesitueerden. Turfwinning bij Kralingen en Hillegersberg leidde vanaf de 17 e eeuw tot het ontstaan van afgravingen die zich vulden met water. Zoals de Kralingse Plas en de Bergse Voor- en Achterplas. Door mensenhanden verandert het landschap blijvend van aanzien. Transformatie In 1870 verandert Rotterdam drastisch van karakter. Mede door de opening van de Nieuwe Waterweg groeit de stad in één generatie uit tot een gemeenschap van De Verwoeste Stad van Ossip Zadkine inwoners. Dat is het begin van de transformatie van een provinciestad naar een wereldhaven. Ook de samenstelling van de bevolking verandert ingrijpend. Overal uit Nederland komt werkvolk naar Rotterdam, de nationale smeltkroes. De gemeente gaat investeren in nutsbedrijven. In 1870 wordt de Dienst Gemeentelijke Waterleiding (DWL) opgericht en een paar jaar later het afvalverwerkingsbedrijf Roteb. Grachten en singels, zoals de Coolsingel, worden gedempt en riolen aangelegd om hemelwater en afvalwater af te voeren naar de rivier. Medische ontdekkingen van ziekteverwekkers - eerst bacteriën en later ook virussen - zijn stimulansen voor toepassing van hygiënische maatregelen in ziekenhuizen en woningen. Mede door de vaccinaties tegen de ziekteverwekkers, nieuwe hygiënische routines en de voortschrijdende professionalisering van de zorgverleners, daalt de massale sterfte van kinderen en kraamvrouwen als gevolg van infecties. Keuringsdienst In 1893 komt in Rotterdam de Keuringsdienst van Waren tot stand. Met als taak oneerlijke concurrentie met bederfelijk voedsel te voorkomen en het ontstaan van vergiftiging en andere ziektes te blokkeren. In de annexatiegebieden Delfshaven, Charlois en IJsselmonde worden duizenden arbeiderswoningen gebouwd voor het proper huisvesten van de snel gegroeide bevolking. De Woningwet van 1901 heeft tot gevolg dat in nieuwe huurwoningen van corporaties keukens en toiletten bouwkundig van elkaar worden gescheiden. Vanaf de 20 e eeuw komen schoon drinkwater en hygiënische omstandigheden ook binnen het bereik van de arbeidersbevolking in de dichtbevolkte wijken. Vaccinatie van schoolkinderen wordt, na de invoering van de leerplicht in 1901, routine. Aan de massale sterfte door infectieziekten komt een einde. Basis De alfabetisering en de emancipatie van de bevolking schrijden voort, zodat men hygiënische gewoonten kan aanleren en toepassen. Daarmee wordt de basis gelegd voor een gezond milieu voor een gezonde stadsbevolking. Een economische crisis leidt in de jaren 30 tot massale werkloosheid in de stad. In de jaren 30 wordt - met werklozen in de steun - het landschap rond de Kralingse Plas ingericht als recreatiegebied, voor de verruiming van de bewegingsvrijheid, sportbeoefening en de frisse neus van de stadsbewoner. Schoolkinderen planten de bomen in het park. Het terrein wordt opgehoogd met slib uit de uitgebaggerde Waalhaven. Pas later ontstaat het besef van verontreiniging van het grondwater, als gevolg van het met zware metalen en andere giftige stoffen vervuilde havenslib. Rotterdam wordt in mei 1940 rigoureus gebombardeerd met Duitse brandbommen. Het hart van de stad ligt in puin. 900 burgers komen

9 16 Gezond in de stad H2 Wonen in een wereldhaven 17 Vissterfte door waterverontreiniging om het leven. Veel overlevenden zijn getraumatiseerd en hebben nog tientallen jaren heimwee naar de verloren stad. 2.2 Rotterdam en het vieze drinkwater Na de tweede wereldoorlog leidt de wederopbouw van Rotterdam en het Wirtschaftswunder in de Duitse Bondsrepubliek, dankzij de Amerikaanse Marshallhulp, tot enorme investeringen in haven en industrie. De werkgelegenheid trekt aan en Rotterdam wordt weer de werkstad bij uitstek. En na de watersnoodramp van 1953 volgt de aanleg van het Deltaplan, met ook voor Rotterdam ingrijpende investeringen. Dijken worden op deltahoogte gebracht, de vaargeul uitgediept voor de ontvangst van grotere schepen en de bedrijfsterreinen worden verplaatst naar de Waalhaven, de Botlek, de Europoort en de Maasvlakte. De havenactiviteiten schuiven op naar het westen. Chloorsmaak Door lozing van schadelijke chemicaliën en het afval van de Franse kalimijnen raakt de Maas zodanig vervuild, dat zij in de jaren 60 ongeschikt wordt voor drinkwater en irrigatie van de kassen in het Westland. In de strenge winter van 1963 dringt de zoute Noordzee stroomopwaarts door tot Lekkerkerk. De bevolking klaagt steen en been over de toenemende chloorsmaak van het drinkwater en brengt het stadsbestuur daarmee in verlegenheid. Van het zoute water gaan de ijzeren leidingbuizen roesten, zodat het kraanwater ook nog bruin kleurt. Hoewel men het water veilig kan drinken, smaakt het niet lekker. Het brengt Rotterdam in een kwade reuk. Rotterdammers halen hun water bij de Heineken Brouwerij of in Hillegersberg, waar nog steeds duinwater uit de kraan komt. Goed drinkwater wordt voor het stadsbestuur een zaak van de hoogste prioriteit, om fysieke en psychologische redenen. De reputatie van Rotterdam als woonstad is in het geding. Effectief De maatregelen om de drinkwaterkwaliteit te verbeteren zijn effectief. De winning wordt verplaatst naar schonere streken in de Hoekse Waard. Na de ingebruikname van waterwinning in de Biesbosch wordt het terrein van de Dienst Waterleiding (DWL) overbodig. Het DWL-terrein krijgt een andere bestemming. Het wordt een woongebied met hoogbouw die uitzicht biedt op de rivier. Zo wordt de rivieroever ontdekt en stukje bij beetje weer ontgonnen als woongebied.de skyline van Rotterdam ontwikkelt zich als een indrukwekkend landmark. Schiemond, de Kop van Zuid en de Warande bij Protestaffische tegen (uitbreiding van) Zestienhoven het Feijenoordstadion worden ingericht als woongebied. Op de noordoever volgt de Mullerpier en op de zuidoever het nieuwe Katendrecht. Elders in de stad blijft de stadsvernieuwing doorgaan. De kwaliteit van woningen krijgt steeds meer aandacht. De oppervlakte van het aantal vierkante meters binnenruimte per bewoner neemt drastisch toe en douches worden normaal. Met gedifferentieerde woonmilieus trachten woningcorporaties en de gemeente een eenzijdige bevolkingssamenstelling in de wijk te voorkomen. Relatie Duidelijk wordt dat er een relatie is tussen de kwaliteit van de woonomgeving, het woongenot en de gezondheid. De objectieve gezondheidsverschillen tussen bewoners van oude en nieuwe wijken zijn opvallend. Ze zijn indirect te herleiden tot opleidings- en inkomensniveau. Dat verklaart weer de leefstijl en de gezondheidsrisico s. Woningverbetering en nieuwbouw trachten deze gezondheidsverschillen te reduceren. Procedures tegen vervuilers werpen hun vruchten af. Er komt nieuwe wetgeving met vergunningstelsels en handhaving door inspecties, naast klachtmeldingssystemen en sancties. De wet verontreiniging oppervlaktewater (1972) levert aantoonbare milieuwinst doordat het water ecologisch in kwaliteit verbetert. De waterschappen Schieland en Delfland komen met afvalwaterzuiveringsinstallaties aan het einde van het rioolstelsel. Daarmee is de zuivering van de waterketen in opzet voltooid. Een enkele visser signaleert weer zalm in de Maas 2.3 Milieu krijgt steeds meer aandacht Door de opkomst van het autoverkeer en de vrachtwagens verslechtert de luchtkwaliteit aanzienlijk. Daarnaast levert de petrochemie een uitstoot op van kwalijke dampen die de gezondheid aantasten. De exploitatie van de gasbel in het Groningse Slochteren maakt in de jaren 60 een einde aan de kolenkachel als warmtebron. Ook Rotterdamse huishoudens schakelen over op aardgas, dat een schone verbranding kent zonder giftige uitstoot. De oven voor de vuilverbranding levert warmte op die in een speciaal leidingstelsel voor stadsverwarming wordt benut. Lawaai Lawaai geldt steeds meer als een bron van aantasting van het wooncomfort en als gezondheidsverstoring. De uitbreiding van de luchthaven Zestienhoven is in de jaren 80 en 90 politiek omstreden door de geluidsbelasting voor omwonenden.

10 18 Gezond in de stad H2 Wonen in een wereldhaven 19 Botlek Geluidsschermen verschijnen langs snelwegen. Het milieu komt steeds meer onder druk te staan. Rotterdammers krijgen last van stank en lawaai. Bewoners gaan de stad verlaten. Aan de ene kant als gevolg van multiculturaliteit, werkloosheid en onveiligheid, aan de andere kant vanwege de betere woningen en de schoolkeuze. De bouw van doorzonwoningen met tuinen in de voorsteden leidt tot steeds meer forensen. Capelle en Krimpen aan den IJssel, Ridderkerk en Hellevoetsluis, Spijkenisse en Bergschenhoek dijen uit. De dagelijkse file met haar ongezonde uitstoot van uitlaatgassen doet haar intrede. Bescherming van het milieu wordt steeds vaker een politiek relevant onderwerp. Weinig aandacht voor wonen en recreatie maakt Rotterdam op den duur ook onaantrekkelijk als werkstad, is de gedachte die steeds meer postvat. Investeerders zijn ook geïnteresseerd in goede huisvesting en voorzieningen voor hun medewerkers. Uit oogpunt van gezondheid was een dergelijke grondige operatie wellicht overdreven, maar de maatschappelijke druk op een complete sanering was voor het stadsbestuur niet te weerstaan. Met wetgeving wordt de schone grond verklaring bij de overdracht van onroerend goed een onvermijdelijk document. Zo wordt leergeld betaald voor slordig beleid. Aan het einde van het millennium besluit Rotterdam de aanleg van de tweede Maasvlakte te combineren met de reductie van de uitstoot van broeikasgassen en fijnstof en het benutten van duurzame groene energiebronnen. Groene stad In de jaren 70 pakt Rotterdam de ambitie op om een groene stad te zijn. Geen enkele politieke agenda laat het milieu vanaf die jaren buiten beschouwing. In het Openbaar Lichaam Rijnmond worden de milieutaken van de Rijnmondgemeenten in 1972 geconcentreerd bij de Dienst Centraal Milieubeheer Rijnmond (DCMR). De introductie van de snuffelpaal en de klachtenlijn, twee landelijke primeurs, maakt het voor de bevolking mogelijk om invloed uit te oefenen op politieke beslissingen over het milieu. De vervuiler betaalt, is de slogan, die in het spraakgebruik wordt opgenomen. De praktijk loopt echter achter op het principe. Heimelijk vervuilen en sjoemelen met vrachtpapieren wordt lucratief. De afvalmaffia wordt een nieuwe tak van de georganiseerde criminaliteit, waartegen politie en justitie zich met specialisten wapenen. Naast illegale lozing is illegale vuilstort in opkomst, bij voorkeur in gebieden waar de pakkans laag is. Milieuschandalen halen krant en televisie. Het is de tijd van de milieuactivisten. Vervuilers hoeven niet op veel consideratie te rekenen. Pressiegroep Tijdens graafwerkzaamheden voor de aanleg van de metro in 1982 worden bij het metrostation Gerdesiaweg op het terrein van de oude Kralingse gasfabriek bodemvondsten gedaan, die schadelijke stoffen bevatten. De Kralingers organiseren zich om kostbare saneringsoperaties af te dwingen en groenvoorzieningen te bepleiten. Bewoners zijn mondiger geworden. De pressiegroep doet haar intrede in de politieke arena. In de Vlinderbuurt in Kralingen worden enkele hectaren 5 meter diep afgegraven na een akkoord met het rijk, dat voor deze operatie 300 miljoen gulden beschikbaar stelt. Europoort

11 De betrokkenheid van bewoners bij de oplossing van milieuvraagstukken wordt gevoed door kennis van zaken en van manieren om massale steun te verwerven voor milieuvriendelijke maatregelen. Milieueducatie door vrijwilligers en medebewoners, bijvoorbeeld door het Rotterdams Milieucentrum, is onmisbaar voor de bewustwording van een diverse bevolking. H2 Wonen in een wereldhaven 21 Interview Emile van Rinsum, directeur Rotterdams Milieucentrum RMC Emile van Rinsum is directeur van een kleine professionele organisatie die sinds haar oprichting in 2003 voeling houdt met - en voeding zoekt bij - de bevolking, om het milieubewustzijn met woord en daad te dienen. Daarvoor weet het milieucentrum een breed draagvlak te organiseren bij de huidige bewoners. Vooral met activiteiten proberen wij jong en oud in de oudere stadswijken te interesseren. Wij zijn een kenniscentrum en een ontwikkelcentrum. Het RMC ontvangt subsidie onder andere van de gemeente Rotterdam, de Provincie en de Postcodeloterij. Wij leveren daarvoor een eigentijds, veelzijdig en interactief milieuprogramma. RMC komt met een creatief aanbod van theater, kunst en muziek waarin de milieuboodschap wordt verpakt. Een schoon milieu is volgens hem niet los te zien van gezondheid. Ik heb momenteel met mijn club 70 achterbannen te bedienen. Het zijn bewonersgroepen en natuur- en milieunetwerken die nu vooral aandacht vestigen op de duurzaamheid van oplossingen. Via MilieuDivers richten wij ons op jongeren en andere bewoners met een allochtone achtergrond. Wij gebruiken daarvoor alle moderne communicatiemiddelen en media. Wij bereiken duizenden Rotterdammers van alle leeftijden met thema s als luchtkwaliteit, duurzaamheid en klimaatverandering. In ons project Natuur in Kaart zijn enkele honderden vrijwilligers bezig met het inventariseren van de flora en fauna in de stad. De betrokkenheid van de mensen neemt toe. Of het nu vogels, vlinders of egels zijn, dierenvrienden en natuurvrienden weten elkaar bij de bescherming van bedreigde diersoorten en planten te vinden. Rotterdam kent veel netwerken van bondgenoten op dit vlak. Duurzaamheid is geen zweverig begrip meer, veel mensen gebruiken gewoon hun gezonde verstand en steunen duurzame oplossingen, omdat ze zien dat de klimaatverandering vooral door onszelf wordt veroorzaakt als gevolg van het afval dat wij produceren, zegt hij. Recycling van papier en glas is ook in de afgelopen tientallen jaren een maatschappelijk geaccepteerde oplossing geworden. Met het milieucentrum slaagt hij erin aansprekende vooruitgang te boeken: zo hebben wij de afgelopen jaren 70 jongeren opgeleid tot Rotterdams milieuvoorlichter. Ze geven lessen en voorlichtingen op Rotterdamse scholen en jongerencentra. Wij hebben samen met de buurtbewoners een vlindertuin aangelegd in de Afrikaanderwijk, ons milieuprogramma Flex M wordt

12 22 Gezond in de stad H2 Wonen in een wereldhaven 23 op de TV door steeds meer jongeren bekeken. Dit zijn maar enkele van de tientallen concrete voorbeelden. Ik ben mijn carrière begonnen als opbouwwerker in oudere stadswijken, zegt hij. De leefbaarheid in de stad is voor veel bewoners in toenemende mate afhankelijk geworden van groenvoorzieningen en een zo aangenaam mogelijke leefomgeving. Het is een politieke realiteit, dat bewoners die zich hechten aan hun wijk ook bereid zijn om actie te voeren voor het schoon, heel en veilig beheer van het publieke domein. Veilig verkeer, toereikende verlichting en leuke plekken om te spelen en zich te verpozen tussen vogels en vlinders zijn kindvriendelijk en daarom voor ouders een belangrijke maatstaf. De kwaliteit van de eigen leefomgeving is het waard voor omwonenden om zich daarom gemeenschappelijk te bekommeren. Het is een gezamenlijk belang voor de buurtbewoners. Met de bundeling van deze belangen is het milieucentrum een gesprekspartner voor de politiek geworden. Milieu is geen zaak meer van linkse idealisten met softe praatjes, de zorg is veel breder geworden en ook van groot economisch belang, meent hij. De deelgemeenten zijn het eerste adres waar de politieke afweging plaatsvindt en waar de besluiten over het wijkbeheer worden genomen. Bij de vaststelling van bestemmingsplannen ten aanzien van bomen en het groen in hun wijk willen velen zich betrokken voelen. Ook om onderwerpen zoals ondergrondse afvalverzameling, afvalscheiding en vuilverwijdering, willen veel mensen zich druk maken. Het schone aanzien van de wijk komt de sfeer ten goede of kan - in geval van verwaarlozing - het collectieve humeur grondig bederven. Het milieu in de stad komt dichtbij het gevoel van welbevinden. Niemand wil gif in zijn tuin of in zijn eten of een drol op zijn stoep. Terwijl hij de term gezondheid niet vaak hanteert, acht hij een opgeruimde stad een stimulans voor een opgeruimde stemming bij stadse mensen. Hij ziet er goede kansen voor stadstuinen en daktuinen, zoals wethouder Bolsius die aan het promoten is met als nevendoel extreme neerslag te absorberen. Ook met stadslandbouw ziet Van Rinsum mogelijkheden voor teelt van gewassen die vele stedelingen nu nog over het hoofd zien. Van de 4 grote steden is Rotterdam de groenste stad. Alleen het groen is in Rotterdam verborgen en te weinig zichtbaar en toegankelijk in de wijken. Groen levert een belangrijke aantrekkingskracht op voor bewoners, die het met rust en de jaargetijden associëren. Er zijn in Rotterdam allerlei vrijwilligersorganisaties die zich met natuur en milieu bezighouden. Ik noem er een paar. De volkstuinverenigingen, de vrienden van het Arboretum Trompenburg in Kralingen, de Bomenridders, het NIVON, de vereniging Aankondiging van een demonstratie bij het Stadhuis aan de Coolsingel tegen de aangekondigde bomenkap in het Zuiderpark, op intitiatief van de Werkgroep Natuurijk Zuiderpark en het Milieucentrum Rotterdam. Natuurmonumenten, het Zuid-Hollands Landschap, de vereniging Bergse Plassen, het Rotterdamse parkenoverleg, het Kralingse Bos. Al deze organisaties kunnen zonder vrijwilligers niet verder. Het Rotterdams Milieucentrum bundelt vrijwilligers die getraind worden in het geven van voorlichting over energie en duurzaamheid op scholen in buurthuizen en bij bewoners thuis. Ook het ondersteunen van bewonersacties en het verbreden van het maatschappelijk draagvlak voor milieubeschermende maatregelen zijn prioriteiten. Het milieucentrum geeft adviezen aan organisaties van bewoners en andere belanghebbenden om bij milieukwesties effectief te netwerken en te lobbyen. Ook de GGD neemt plaats in het netwerk van het RMC. Met de media bestaat een samenwerking die regelmatig tot programma s leidt over milieukwesties. Bij de werving van vrijwilligers worden in toenemende mate ook de nieuwe Rotterdammers geïnteresseerd. Met de verkleuring van de stad is daarmee op termijn ook een ingang gevonden naar bevolkingsgroepen, die in hun herkomstlanden en hun tradities nog geen kennis hebben gemaakt met de milieubeweging, zoals wij die in het Westen kennen. Beleving van schoonheid en reinheid is echter in alle culturen verweven. Het RMC heeft inmiddels ruim 70 vrijwilligers als milieuvoorlichter opgeleid. Daar zijn alle kleurtjes in vertegenwoordigd. Veel Rotterdammers zijn in de afgelopen decennia uit Rotterdam vertrokken, omdat de woonomgeving en het samenlevingsklimaat voor hen niet deugde. In die zin is de merkbare gezamenlijke aandacht voor het milieu in de stad ook een economische factor van betekenis. Mensen willen hier blijven als ze zich thuis voelen in een wijk in hun eigen leefomgeving en daarbij speelt het milieu van een groene natuur en een veilige woonomgeving een belangrijke rol, meent Van Rinsum.

13 Dat de vervuiler betaalt blijft een loze kreet als deze niet wordt opgemerkt en opgespoord. Nog belangrijker is het voorkomen van vervuiling. Voor deze taken hebben de gemeenten en de provincie in de Rijnmond een organisatie opgericht: de Dienst Centraal Milieubeheer Rijnmond. H2 Wonen in een wereldhaven 25 Interview Mr. Mario Bakker, directeur DCMR Dienst Centraal Milieubeheer Rijnmond Hij is lid van de directie Dienst Centraal Milieubeheer Rijnmond. De dienst is een samenwerkingsverband van 15 Rijnmondgemeenten en de provincie Zuid-Holland en zij is verantwoordelijk voor de voorbereiding, de uitvoering en de handhaving van het gezamenlijke milieubeleid van deze overheidslichamen. De ambtelijke dienst is in 1972 gevormd onder de vleugels van het openbaar lichaam Rijnmond, die in 1964 als gemeenschappelijke regeling van de oevergemeenten werd opgericht en in 1987 werd opgeheven. Niet alleen ieders gezondheid is gediend met een goed milieu, ook de economische aantrekkingskracht van het gebied voor bedrijven en hun werknemers is een belangrijke factor, meent Bakker. De werkgelegenheid - en daarmee de levensstandaard van de bevolking in de Rijnmond - is voor een belangrijk deel afhankelijk van het behoud van en de vestigingscondities voor - de industrie en de logistiek in de vervoersverbindingen. De voorspoed van velen is afhankelijk van de werkgelegenheid in de regio. Niettemin is milieu in de Rijnmond een politieke prioriteit. Veel aandacht wordt besteed aan een verantwoorde ruimtelijke inpassing van bedrijven. Daarmee wordt het milieu niet overmatig belast en worden risico s niet op de koop toe genomen. De veiligheidsafstanden worden strikt in acht genomen, zodat de schade beperkt blijft als zich incidenten voordoen. De maatschappelijke effecten van een goed gehandhaafd milieubeleid zijn in het gebied van de Rijnmond van essentiële waarde, omdat het vertrouwen in de overheid afhangt van waakzaamheid en optreden. Tegen overtreders van de normen wordt daarom kordaat opgetreden met sancties en maatregelen. Bij afvalstromen wordt de hele keten nagegaan op ongerechtigheden. Lozingen van afvalwater, branden in fabrieken van chemische stoffen, gasvorming uit lekke leidingen zijn voorbeelden van incidenten, die binnen enkele uren duizenden klachten veroorzaken en de bevolking ongerust maken. De afvalmaffia is creatief in het ondermijnen van de milieumoraal. De overheid moet optreden zonder aanzien des persoons. Controles en inspecties dienen objectief te zijn, zodat er geen oneerlijke concurrentie en corruptie kunnen ontstaan. De DCMR levert het OM bewijsmateriaal voor strafzaken als sancties onvermijdelijk zijn geworden. Zelfs bedrijfssluiting is

14 26 Gezond in de stad H2 Wonen in een wereldhaven 27 mogelijk. Het gaat bij het uitvoeren van een verantwoord milieubeleid om de goede balans tussen industrie en werkgelegenheid, binnen de afgesproken tolerantiedrempel voor verontreiniging. Deze balans berust op politieke compromissen en is dus aan verandering onderhevig. De DCMR is een proactieve organisatie die vooruitdenkt over reductie van milieurisico s en scenario s ontwerpt, waarin allerlei omstandigheden worden gecombineerd. Het is werk binnen een krachtenveld, waarin milieu niet meer ondergeschikt is en een van de prevalerende elementen is geworden. Dat maakt indruk als metingen de argumenten funderen. Rotterdam neemt een aanzienlijk deel van de activiteiten voor haar rekening. Dat heeft te maken met het feit dat het gemeentelijk havenbedrijf als eigenaar optreedt van het volledige havengebied. Daarbij gaat het om tientallen vierkante kilometers. De dienst heeft 550 werknemers die zich grondig (HBO plus) verdiept hebben in de ontdekking en herkenning van chemische afvalstoffen in bodem, water en lucht. De meldkamer is 7 x 24 uur bereikbaar voor de burger. Misschien is dit wel het meest strategische instrument zegt Bakker, omdat de burger serieus wordt genomen in zijn behoefte aan veiligheid. Meldingen leiden tot verificatie en zo nodig tot inzet van beschermingsmaatregelen. Het opstellen, vaststellen en handhaven van vergunningen voor bedrijven, het adviseren van het openbaar bestuur en het omgaan met klachten en kwesties van burgers in de permanent bereikbare meldkamer, vloeien voort uit de metingen. Periodieke observaties van water, bodem en lucht leveren meetresultaten die in vergelijking met de daarvoor vastgestelde limieten aandrang en argumentatie kunnen leveren voor maatregelen. De expertise van de dienst is veelzijdig en van internationale allure. Toxicologen, chemici, biologen, juristen en communicatie-experts werken samen aan het resultaat. De Rijnmond is een van de meest geconcentreerde gebieden ter wereld als het gaat om raffinagecapaciteit van brandstoffen, chemische industrie en logistiek in de nabijheid van een bevolkingsconcentratie van 1.2 miljoen inwoners. In de driehoek van economieruimte - milieu levert de dienst adviezen aan gemeenten om bedrijven en wegen te plannen, opdat de emissie van schadelijke stoffen binnen de afgesproken normen blijft. De risico s van bijvoorbeeld chloortreinen behoren binnenkort tot het verleden als het buizenstelsel voor ondergronds transport is aangelegd. Chloor is onmisbaar voor de plasticindustrie. In toenemende mate (80%) is Europese regelgeving van toepassing. Door de regeringen afgesproken richtlijnen dienen op enige termijn door de lidstaten te worden ingevoerd. Snelheidsbeperkingen verminderen uitstoot van fijnstof Rotterdam had in Nederland in de jaren 70 een reputatie die treurig stemt. Het was de werkstad, waar het stonk en waar niet veel te beleven viel op cultureel gebied. Vanaf 1972 is zij van een saneringsgebied geëvolueerd naar een moderne stad met gevarieerd vertier, waar de industriële uitstoot ondanks de capaciteitsuitbreiding is gedaald en de uitstoot van het autoverkeer is gegroeid. Ook de huishoudens gebruiken meer energie en veroorzaken meer afval, waarvan de milieulast zich laat berekenen. Voor wat betreft de luchtkwaliteit is met de toename van long- en allergieklachten als gevolg van fijnstof sprake van een gezondheidsbedreiging die ons duur komt te staan, als we niet extra investeren, aldus mr. Mario Bakker.

15 28 Gezond in de stad H2 Wonen in een wereldhaven 29 Interview mr. Kick Jurriens, advocaat te Noordwijk: Milieurecht in praktijk Rotterdamse bruggen Ik heb kennelijk iets met water, zegt de voormalige luitenant ter zee en vlieger Kick Jurriens die na zijn marinetijd advocaat werd en van 1980 tot 1994 de juridische afdeling van het Havenbedrijf Rotterdam aanvoerde. Hij had affiniteit met de Waddenvereniging, die destijds -en nog steeds- opkwam tegen plannen ter industriële exploitatie, die een onherstelbare aantasting van dit unieke natuurgebied zouden betekenen. Hij herinnert zich het internationale Watertribunaal, dat in 1982 werd georganiseerd in Rotterdam door actiegroepen, overheden en milieudeskundigen. De Rijn - ik bedoel de Nieuwe Maas - was een vrijwel dode rivier geworden. Veel mensen maakten zich zorgen. Dat was in de tijd van de economische recessie met veel failliete bedrijven en massaontslagen in de haven. Een Tribunaal is een aanklagende instantie, ditmaal ten aanzien van vervuilende industrie. Het Tribunaal trachtte een gezaghebbend publiek oordeel te vellen over de toestand van het rivierwater en de veroorzakers van de verontreiniging. Dat is ook gelukt. Om de invloed van de overheid in dit tribunaal te verzekeren, was hij griffier van dit Tribunaal. Hij schetst de grote weerklank die de milieubeweging bij de Rotterdamse en Rijnmondse bevolking wist op te wekken. Veel mensen maakten zich zorgen over de kwaliteit van de leefomgeving. Water, lucht en bodem staan aan ernstige en onverdraaglijke verontreiniging bloot. De media waren te allen tijde bereid om verontwaardiging van burgers over stank, verontreiniging en afval uit de doeken te doen. Deze aandacht van het publiek versterkte de publieke zaak van een schoon milieu. Vaak ging het om rotzooi, die ergens stroomopwaarts in de rivier werd geloosd. Maar ook de eigen industrie in de Europoort loosde erop los, als het zo uitkwam. Rotterdam was gedwongen op de Maasvlakte met kostbare investeringen een speciale kuip in de Slufter aan te leggen voor de verzameling van vervuilde bagger uit de havenbekkens. In deze bagger werden zware metalen aangetroffen en allerlei schadelijke chemische verbindingen, die niet langer op zee mochten worden geloosd. Ons probleem was niet het zout, maar het giftige bezinksel in het havenslib, vat hij samen. Maassluis - Nieuwe waterweg Na het Watertribunaal werd door wethouder Den Dunnen een budget van 12 miljoen gulden gereserveerd bij het Havenbedrijf om feiten en bewijzen te verzamelen over verontreiniging en de oorzaken daarvan op de Rijn. Een coalitie met de chemicus J. Dogterom, later hoogleraar milieukunde, en de energieke samenwerking met de juridische faculteit van de Erasmus Universiteit waar de hoogleraar privaatrecht J. van Dunné als adviseur optrad, bleken een gouden greep. Dat de vervuiler inderdaad tot betalen kon worden gedwongen en daarmee werd weerhouden van voortgezette vervuiling, bleek een roestvrijstalen formule om investeringen af te dwingen in nieuwe productieprocessen, opdat de vervuiling werd opgelost. Met speciale meetschepen bij

16 30 Gezond in de stad H2 Wonen in een wereldhaven 31 afvoerbuizen van fabrieken langs de Rijn en met de chemische analyse van havenslib uit de Rijnmond kon in het laboratorium en vervolgens voor de rechtbank onweerlegbaar de bron van vervuiling worden aangetoond. Schadeclaims en dwangsommen zijn effectiever dan vergunningsprocedures. Milieurecht is in mijn ogen geavanceerd schadevergoedingsrecht, meent de jurist Jurriens. Door de Sandoz-affaire - een brand in een chemische fabriek in Basel veroorzaakte in 1986 met het giftige bluswater massale vissterfte over de gehele Rijn - werd een doorbraak geforceerd, die aanleiding werd om zonder rechterlijke vonnissen schikkingen te treffen over een schadevergoeding met de kennelijke veroorzaker. De voorspelbaarheid van de toewijzing van schadeclaims was nodig om de industrie te stimuleren om de uitstoot van schadelijke stoffen daadwerkelijk te beperken en te filteren. Het woord gezondheid is zelden gevallen. Het gaat om het bederf van grond, water en lucht, waarvoor de eigenaar een vergoeding toekomt. Ik heb steeds vermeden om het ingewikkeld te maken, zegt de oud-marineman. De successen in zijn periode zijn vooral geboekt met de stroomopwaarts gevestigde bedrijven. Duitsland, Zwitserland en Frankrijk liepen voorop met de sanering. Voor de eigen Nederlandse bedrijven in de haven speelde in de jaren 80 vaak het werkgelegenheidsargument een rol, zodat aanpassingen traag verliepen. De tegenwerking die hij soms heeft ondervonden was niet kinderachtig. Sommige vervuilers gingen gehuld in onberispelijke kostuums, straalden prestige uit en ongenaakbaarheid en hadden goede connecties met de politiek op het stadhuis. Soms kreeg ik van hogerhand de boodschap om een onvermijdelijke procedure te laten vallen, omdat het niet in het belang was van de Rotterdamse haven, zegt hij berustend. De opdrachtgever bepaalt immers de keuzes in het spel. Vanaf 1994 hervatte Jurriens zijn advocatenpraktijk met milieuschade als specialisme. Zijn verdiensten voor Rotterdam en zijn rivier zijn onmiskenbaar. Watertaxi op de Maas

17 H3 De verborgen dreiging van infecties 33 Ziekteverwekkers in steeds nieuwe gedaanten Infectieziekten zijn volksziekten, die zich snel van mens tot mens kunnen verspreiden. Zij krijgen vooral vat op degenen van wie de weerstand - de immuniteit - is verminderd. Epidemieën hebben in de loop der eeuwen waarschijnlijk meer menselijke slachtoffers gemaakt dan oorlogen en aardbevingen. In de Middeleeuwen vatten mensen deze ziekten vaak op als een straf van God, een onafwendbaar lot. Syfilis en hondsdolheid verspreidden zich, zonder dat men precies wist hoe. De pest, de pokken, lepra en malaria waren gevreesd, omdat men weerloos meende te zijn. Volstaan werd met afzondering door quarantainemaatregelen. Leprozenhuizen werden daarom in steden buiten de bebouwde kom gevestigd. Kleding en huisraad van besmette personen werden op last van de overheid verbrand. In het begin van de 19 e eeuw teisterden cholera- en tyfusepidemieën de havensteden van het koloniale en industrialiserende Europa. Duizenden paupers werden slachtoffer omdat er geen remedie bestond. Besmettelijke tropische ziekten vonden in de overdracht vooral een voedingsbodem in havensteden. Ook Rotterdam is in die tijd een vervuilde stad, waar een verpauperde bevolking tracht te overleven met verontreinigd drinkwater en een ontbrekende riolering. In Rotterdam sterven in de 19 e eeuw duizenden kinderen en arme volwassenen aan infectieziekten. Kraamvrouwenkoorts eist de levens van duizenden moeders. Zwangerschap is een gezondheidsrisico, veel kinderen sterven in hun eerste levensjaar. Ook dokters lopen achter de feiten en de gevolgen van deze onhygiënische toestanden aan. 3 De verborgen dreiging van infecties Perspectief voor preventie De massale sterfte mobiliseert het vernuft om levens te sparen en te redden. En dan komt er, bij het onderzoek naar de omstandigheden waaronder de ziekten zich verspreiden en de aard van de smetstof, een perspectief voor preventie te voorschijn. Het aanpakken van oorzaken past in het rationele en wetenschappelijk gefundeerde wereldbeeld van de 19 e eeuw. Dat voorkomen beter is dan genezen wordt een aantrekkelijk devies in een land dat de kost voor de baat laat uitgaan.vaccinatie tegen pokken met serum van koeien blijkt effectief tegen besmetting met het pokkenvirus. Zonder pokkenbriefje blijven kinderen uitgesloten van het dan nog niet verplichte onderwijs. Pokken worden zeldzaam.

18 34 Gezond in de stad H3 De verborgen dreiging van infecties 35 Ziekteverwekkers De ontdekking van bacteriën als ziekteverwekkers, door de Fransman Louis Pasteur en de Duitser Robert Koch, is het begin van uitwendige ontsmettingsmaatregelen en hygiëne als nieuwe routine in ziekenhuizen en woningen. Publicatie van deze ontdekkingen in Europese medische tijdschriften verbreidt het profijt ervan voor de Westerse landen en hun koloniën. De uitvinding van penicilline, door de Schot Alexander Fleming, levert na de tweede wereldoorlog met de ontwikkeling van antibiotica een enorme bijdrage aan het terugdringen van bacteriële infectieziekten. Ook de sterfte als gevolg van tuberculose wordt aanzienlijk minder. Vaccinatie Algemene vaccinatie tegen veel voorkomende kinderziekten wordt mogelijk na de invoering van de leerplicht in Vaccinatie wordt door de overheid aangemoedigd maar niet verplicht gesteld. Nederland krijgt mede door het rijksvaccinatieprogramma na de tweede wereldoorlog een hoge dekkingsgraad, terwijl de vrijwillige deelname aan vaccinatie hoog in het vaandel blijft staan. In de jaren 70 lijkt het probleem van dreigende infecties voorgoed bezworen. Maar een paar omvangrijke mondiale griepgolven, waaraan honderden mensen sterven, maken de wereldburger vertrouwd met het inzicht dat virussen overal kunnen woekeren en nieuwe gedaantes kunnen aannemen. Virussen uit de dierenwereld blijken te transformeren naar een humane variant. De natuur is vindingrijk. In de jaren 80 leidt de - dan nog dodelijke - virusziekte Aids tot grote alertheid. Er komen campagnes voor veilig vrijen en verstrekking van condooms en schone naalden, gericht op risicogroepen. Deze campagnes slaan aan in Rotterdam en beperken het aantal slachtoffers. In 1996 wordt de virusremmer ontdekt, die HIV zijn dodelijke effecten ontneemt, althans op de lange baan schuift. Mensen met Aids die toegang hebben tot de reddende medicatie worden chronische patiënten. In Nederland zijn er sinds mensen aan de gevolgen van Aids overleden. Vaccinatie Als in 1986 tijdens de Floriade in Bovenkarspel achttien bezoekers sterven aan de gevreesde veteranenziekte, ook bekend als legionella, worden overal in Nederland de preventiemaatregelen aangescherpt. De GGD heeft een speciale taak bij de controle op systemen van airconditioning als mogelijke overbrengers van ziektekiemen in hotels, gevangenissen en zorginstellingen. Massapsychologische kant Behalve een medische kant zit aan de infectieziektenbestrijding ook een psychologische kant. Besmettelijke ziekten, zeker als zij een gevolg zijn van terreur, zoals de verspreiding van poederbrieven met het pokkenvirus Antrax, kunnen voor veel publieke onrust zorgen. Door het zaaien van angst en het nerveus maken van de autoriteiten kan het openbare leven ontwricht worden. Daarmee wordt duidelijk dat besmettelijke ziekten ook een massapsychologisch fenomeen zijn, waarvan de bestrijding een communicatie vergt met duidelijke en niet mis te verstane boodschappen. De dreiging van de uitbraak van pandemieën, veroorzaakt door nieuwe griepvirussen, vergen zorgvuldig overheidsbeleid, om onrust onder het publiek te voorkomen. Daarom is de bestrijding van infectieziekten ook en vooral een zaak van paraatheid en deskundigheid. Met een grote rol daarin voor de GGD en de rampenbestrijdingsorganisatie.

19 Op een halve kilometer afstand van het GGD gebouw bevindt zich een laboratorium met een internationale faam op het gebied van onderzoek naar virussen en vaccins. H3 De verborgen dreiging van infecties 37 Interview prof. dr. Ab Osterhaus, hoogleraar virologie Erasmus Universiteit Rotterdam Ab Osterhaus is zijn loopbaan begonnen als dierenarts en hij heeft zich als onderzoeker bekwaamd tot een van 's werelds meest befaamde virologen. Hij geeft leiding aan het virologisch laboratorium aan de Erasmusuniversiteit Rotterdam waar inmiddels ruim 120 mensen werken waarvan er 6 eveneens professor zijn. Hij is vaak op reis voor wetenschappelijke congressen of colleges op buitenlandse universiteiten en collegiaal overleg op hoog wetenschappelijk niveau. Hij interesseert zich voor de volksgezondheid en voor de ontdekking van virussen die uit de dierenwereld overdraagbaar zijn geworden op mensen en vervolgens van mens tot mens overgaan. Hij staat in de traditie van Jan Swammerdam en Anthonie van Leeuwenhoek, nieuwsgierige onderzoekers tijdens de republiek van de Zeven Provinciën, die zich met de toenmalige middelen aan de feiten van de waarneming hielden, ook als dat niet strookte met het leergezag van de kerkelijke overheden. Hij heeft zich met name laten inspireren door professor Beijerink, die in Wageningen en later Delft grensverleggend onderzoek deed naar gistingsprocessen met bacteriën en als een van de grondleggers van de virologie wordt beschouwd. Dat een combinatie van hygiënische maatregelen en medische interventies vanaf de 20 e eeuw hebben geleid tot een reductie van de sterfte aan infectieziekten van 50% tot minder dan 1% van de populatie in de westerse wereld, ondersteunt zijn ambitie om zich wereldwijd in te zetten voor verdere reductie van infecties door onderzoek, wetenschappelijke uitwisseling en de ontwikkeling van effectieve vaccins en antivirale middelen. In 1918 eiste de zogenaamde Spaanse griep niettemin naar schatting wereldwijd 50 miljoen slachtoffers, een veelvoud van het aantal gesneuvelde militairen en omgekomen burgers tijdens de eerste wereldoorlog. Er bestonden in die tijd nog geen vaccins of antivirale middelen tegen influenza. Daarmee geeft hij aan tot welke massale verwoestingen virussen in staat zijn als ze niet worden bedwongen. Angst voor pandemieën acht hij daarom niet overdreven en in desastreuze gevolgen vergelijkbaar met de angst in de Lage Landen voor overstromingen als gevolg van de klimaatcrisis. Tijdens de 2 e wereldoorlog gingen in de hongerwinter in de grote steden nog duizenden mensen dood aan infecties, omdat ze in een sterk verzwakte conditie verkeerden. Het virus krijgt vaak eerst vat

20 38 Gezond in de stad H3 De verborgen dreiging van infecties 39 op de zwakken. In 1957 eisten de Aziatische griep en in 1968 de HongKong-griep wereldwijd tienduizenden slachtoffers. Door de mondiale mobiliteit van het zakenleven, de politiek en de wetenschap, de migratie en het toerisme is een virus sneller te verspreiden dan ooit tevoren. Reizigersvaccinaties zijn meer dan ooit noodzakelijk. Hij schetst hoe de ontdekking van penicilline door de Schot Alexander Fleming als remedie tegen bacteriële infecties na de 2 e wereldoorlog een scherpe daling van de sterfte bewerkstelligde. Met behulp van budgetten uit het Amerikaanse Marshallplan werd in 1957 het rijksvaccinatieprogramma opgezet waardoor op vrijwillige basis vrijwel de gehele bevolking zich liet inenten tegen infectieziekten. De vaccinatieprogramma s zijn dermate effectief dat veel jonge dokters de symptomen van de ooit gangbare kinderziekten zelfs niet meer herkennen. Vooral in de streng protestantse kringen van de Bible Belt treft men nog wel principiële vaccinatieweigeraars. Onder sommige antroposofen vindt men de overtuiging dat kinderen die kinderziekten, zoals mazelen waterpokken en bof overwinnen, een speciale weerstand en karakterkwaliteit verwerven. In 1978 werd een polio-uitbraak voor sommigen van hen fataal in de zin van overlijden of blijvende-levenskwaliteit beperkende-gevolgen. virusremmers beschikbaar zijn. Een vaccin zou hier uitkomst moeten brengen, maar ondanks 25 jaar intensief onderzoek lijkt het nog steeds ver weg. Ab Osterhaus wijst erop dat bestaande remedies zoals de antibiotica en antivirale middelen hun werking kunnen verliezen als de bacteriën en virussen ertegen resistent worden. Ook malaria, veroorzaakt door een parasiet, is nog steeds een hardnekkige infectieziekte die tot dusverre onuitroeibaar is. Dat betekent voor hem dat de wetenschap permanent moet anticiperen op stagnatie van de huidige bestrijdingsmiddelen en preventiestrategieen. Tegen SARS zijn inmiddels mede door zijn laboratorium heel snel therapieën ontwikkeld. Echter, na de identificatie van het virus, waarbij zijn laboratorium wederom een belangrijke rol speelde, bleek het door een internationale inspanning middels identificatie en isolatie van SARS-patienten mogelijk om de opkomende wereldwijde uitbraak, wederom veroorzaakt door een virus uit de dierenwereld, te stoppen. Naar zijn mening hebben de maatregelen die getroffen zijn ter voorbereiding op een dreigende influenza pandemie veroorzaakt door een vogelgriepvirus dat zich aan de mens zou aanpassen, hun vruchten afgeworpen bij de bestrijding van de huidige Mexicaanse grieppandemie. Nadat pokken in de jaren 70 door een massale werelwijde vaccinatiecampagne werd uitgeroeid, ontstond er onder wetenschappers en beleidsmakers een misplaatst gevoel dat infectieziekten spoedig tot het verleden zouden behoren. Deze euforie werd onder andere getemperd toen in Amerika 1982 de ziekte werd ontdekt die het immuunsysteem bij mensen dermate aantastte dat de lijders ten dode opgeschreven waren. Tegen Aids, een virusziekte die van mensapen afkomstig zou zijn, bleek aanvankelijk geen kruid gewassen. Vooral in kringen van homo s en heroinespuiters bleken aanvankelijk de risico s verhoogd aanwezig, zodat de preventieactiviteiten zich in het begin vooral op deze doelgroepen richtten. Poster voor Vaccinatiedag, 2009 'Zoals Nederland zich voorbereidt op voorspoedige afwatering van rivieren en verhoging van zeedijken, zo zouden wij ons ook moeten blijven indekken tegen de risico s van massale uitbraken van nieuwe virusziekten', zo meent hij. Nogmaals maakt hij duidelijk dat onderschatting van de creativiteit van virussen getuigt van kortzichtigheid. 'Op het grensvlak van de animale en de humane virussen is onderzoek meer dan ooit nodig, omdat in onze globaliserende wereld steeds vaker virussen die van dieren op mensen overspringen aan de basis zullen staan van wereldwijde ziekteuitbraken. Aids, SARS en vogelgriep vormen een belangrijke waarschuwing. Het investeren in het ontwikkelen van betere interventiestrategieën is dan ook meer dan ook noodzakelijk'. Afdeling TBC GGD Antibiotica zijn geen effectieve remedie tegen virussen. In tegenstelling tot microscopisch kleine bacteriën zijn virussen alleen met de elektronenmicroscoop waarneembaar. Het heeft tot 1996 geduurd voordat men effectieve combinaties van virusremmers had ontwikkeld die de levensduur van HIV geïnfecteerde in de westerse wereld aanzienlijk kunnen verlengen. Al met al lijkt men in de westerse wereld in staat om het HIV virus tijdig te weerstaan als mensen bereid zijn zich bij twijfel te laten testen, zo meent Osterhaus. De wereldgezondheidsorganisatie WHO constateert echter dat jaarlijks nog steeds 2-3 miljoen mensen wereldwijd aan Aids sterven, omdat voor hen geen Inmiddels blijkt Ab Osterhaus profetische woorden gesproken te hebben nu de 'varkensgriep' of wel 'Mexicaanse griep' vrijwel dagelijks de media beheerst. Hij is inmiddels een bekende televisiepersoonlijkheid geworden vooral in de gezamenlijke optredens met de directeur van het CIB van het RIVM, Roel Coutinho. In Nederland is in opdracht van het ministerie van VWS in 2009 voldoende vaccin besteld om de bevolking te beschermen tegen deze grieppandemie, die verantwoordelijk is voor een venijnige griepgolf veroorzaakt door een virus dat kennelijk afkomstig is van varkens in Mexico.