DRONES & BOUW IN VLAANDEREN g a s t s p r e k e r s l i v e d e m o s b e u r s

Transcriptie

1 DRONES & BOUW IN VLAANDEREN g a s t s p r e k e r s l i v e d e m o s b e u r s

2 Overzicht boekje Programma... 2 Standhouders... 3 Skycan... 4 Topcon Sokkia nv... 4 Xdronestore.eu bvba... 5 Avisum bvba... 5 Aetos Drones bvba... 6 DroneMinds... 6 Syntra Limburg Fortio... 7 Tecqmenne nv... 8 Expertisecentrum PXL Bouw en Energie & Expertisecentrum PXL Smart-ICT... 8 Argus Vision Jonas Van de Winkel, Zaakvoerder jonas@argusvision.be (0) Skeye Belgium bvba... 9 KUBUS bv... 9 Hoogmartens Wegenbouw Virtual Surveyor nv BAM Contractors Mapix DroneMatrix Tworx bvba Aerial Solutions Didex Cluster Bouwindustrialisatie Drones in de bouw: wat zegt de wet? EUKA Dronecluster voor Vlaanderen DronePort Innovatiecentrum Limburg Confederatie Bouw Limburg Bijlage: Dossier Drones, begin van een veelbelovend avontuur (Bouwbedrijf Confederatie Bouw)... 26

3 Programma 12u30 13u30 13u35 14u00 15u10 15u10 15u30 15u50 16u10 16u30 16u50 16u50 17u10 17u30 18u00 Parking & DronePort Verwelkoming Chris Slaets, Confederatie Bouw Limburg & Peter Dedrij, DronePort Het potentieel van drones voor toekomstbestendige bouwbedrijven Mark Vanlook, EUKA Dronecluster voor Vlaanderen Drones inzetten in bouwprojecten: Getuigenissen & cases Kurt Vanvelk, Drone Partner Tom Hoogmartens, Hoogmartens Wegenbouw Ludo Philtjens, BAM Contractors & Tim Ketels, Aerial Solutions Lieve Van Gijsel, Aetos Drones Thomas Vandenbergh, Besix Doorlopend standen beurs & live demo s (Indoor) Demo Bart Engelen, Drone Matrix Demo Koen Vrints, Xdronestore Demo Tim Ketels, Aerial Solutions & Ludo Philtjens, BAM Contractors Demo Delphine Willems, Topcon Demo Guy Verhoeven, Skycan (Indoor) Demo Lieve Van Gijsel, Aetos Drones Demo Jan Leyssens, Airobot Demo Koen Didden, Hoogmartens Wegenbouw Einde demo s Einde standen beurs + netwerking

4 Standhouders

5 Skycan Guy Verhoeven, Dronepiloot / Zaakvoerder info@skycan.be (0) Inspectie Bedrijfsfotografie Teccon bvba Lies Steel, Sales Engineer lies.s@teccon.be (0) (0) Mapping, opmetingen en 3D Topcon Sokkia nv Delphine Willems, Sales Assistant dwi@topcon.be (0) Mapping, opmetingen en 3D modelling Inspectie Software

6 Fly4Me bvba Hugues Fourneau, Co-owner (0) Mapping, opmetingen en 3D modelling Inspectie Xdronestore.eu bvba Koen Vrints, Zaakvoerder/piloot (0) Mapping, opmetingen en 3D modelling Inspectie Werfmonitoring en beveiliging Andere Avisum bvba Vincent Fissette, Landmeter (0) Mapping, opmetingen en 3D modelling

7 Aetos Drones bvba Lieve Van Gijsel, Business Unit Manager (0) Mapping, opmetingen en 3D modelling Inspectie Gevelrenovatie DroneMinds Raf Quintens, RPAS Operator (0) Mapping, opmetingen en 3D modelling Inspectie Projectontwikkeling Airobot bvba Jan Leyssens, Managing Director (0) Mapping, opmetingen en 3D modelling Inspectie Werfmonitoring en beveiliging

8 G4S Safety Systems nv Sandra Hertogs, Sales Bouw (0) (0) Inspectie BTST Drone partner Kurt Vanvelk, RPAS pilot owner (0) Mapping, opmetingen en 3D modelling Inspectie Gevelrenovatie Projectontwikkeling Syntra Limburg Fortio Ludo Guisson, Business Developer Informatica, Grafische en Audio-visuele Technieken (0) Andere

9 Tecqmenne nv Erwin Tecqmenne, Zaakvoerder erwin@fotec.be (0) Inspectie Andere Expertisecentrum PXL Bouw en Energie & Expertisecentrum PXL Smart-ICT Adrien Buteneers, Ing. - Landmeter MSOG Lector Hogeschool PXL - Limburg Onderzoekshoofd Expertisecentrum PXL Bouw & Energie Onderzoeker Lean in de Bouw adrien.buteneers@pxl.be (0) (0) Mapping, opmetingen en 3D modelling Inspectie Werflogistiek Werfmonitoring en beveiliging

10 Argus Vision Jonas Van de Winkel, Zaakvoerder (0) Mapping, opmetingen en 3D modelling Inspectie Gevelrenovatie Projectontwikkeling Skeye Belgium bvba Levi Smismans, Country Manager (0) (0) Mapping, opmetingen en 3D modelling Inspectie Gevelrenovatie Projectontwikkeling Werflogistiek Advies KUBUS bv Stefan Eerlingen, Senior Accountmanager Belux (0) Software

11 Hoogmartens Wegenbouw Tom Hoogmartens, Gedelegeerd Bestuurder (0) (0) Mapping, opmetingen en 3D modelling Inspectie Projectontwikkeling Virtual Surveyor nv Tom Op t Eyndt, Managing Director tom.opteyndt@virtual-surveyor.com (0) ) Mapping, opmetingen en 3D modelling Software BAM Contractors Ludo Philtjens, Manager Land Surveying ludo.philtjens@bamcontractors.be Mapping, opmetingen en 3D modelling

12 Mapix Erik Ravijts, Zaakvoerder (0) Mapping, opmetingen en 3D modelling Gevelrenovatie Projectontwikkeling Werfmonitoring en beveiliging DroneMatrix Bart Engelen (0) (0) Project-ontwikkeling Advies Tworx bvba Aerial Solutions Tim Ketels, zaakvoerder (0) Mapping, opmetingen en 3D modelling Inspectie

13 Didex Yves Lantin, Zaakvoerder (0) Mapping, opmetingen en 3D modelling Inspectie Projectontwikkeling Advies Cluster Bouwindustrialisatie Luc François (0) (0) Ledenorganisatie

14 Drones in de bouw: wat zegt de wet? Hoewel drones slechts een tiental jaren geleden buiten het militaire domein zijn getreden, zijn ze tegenwoordig geen bijzondere verschijning meer. Grote kans dat u ze al heeft zien vliegen of dat u er zelf één hebt gekocht. Buiten het vliegen met drones voor het vertier zijn er veel nuttige toepassingen van drones te bedenken, ook in de bouwindustrie. Echter, welke juridische grenzen zijn hiervoor bepaald, waar moet men rekening mee houden? In deze bijdrage wordt eerst kort het wettelijk kader inzake drones toegelicht. In het tweede deel van deze bijdrage worden twee toepassingen van drones in de bouw afgetoetst aan de wettelijke vereisten. KONINKLIJK BESLUIT VAN 10 APRIL 2016 Het gebruik van drones wordt in België geregeld door het Koninklijk besluit van 10 april 2016 met betrekking tot het gebruik van op afstand bestuurde luchtvaartuigen in het Belgisch luchtruim (BS 15 april 2016). Deze wetgeving is van toepassing op drones die opstijgen van of landen op het Belgisch grondgebied of die een deel van hun vlucht uitvoeren in het Belgisch luchtruim. Het uitsluitend indoor vliegen (binnenin een gebouw) is niet onderworpen aan deze regels. De Belgische wetgever omschrijft een drone als een onbemand luchtvaartuig waarvan de maximale startmassa niet meer dan 150 kg bedraagt en dat wordt bestuurd vanaf een grondcontrolestation. Wie in België outdoor met zo n onbemand luchtvaartuig wil vliegen, moet rekening houden met de wettelijke vereisten waaraan de bestuurder van de drone en de drone zelf moeten voldoen. Deze vereisten zijn afhankelijk van het gewicht van de drone en van de plaats waar gevlogen zal worden. Er zijn in de Belgische wetgeving drie klassen te onderscheiden: het privégebruik, klasse 2 en klasse 1.

15 privégebruik (-1 kg) Wie met een drone wil vliegen voor privégebruik, mag dit alleen doen boven privéterrein en op maximaal 10 meter boven de grond. De drone heeft een maximale startmassa van minder dan 1 kg en dient gebruikt te worden voor uitsluitend recreatieve doeleinden. De drone moet steeds binnen het zichtbereik van de piloot blijven. De gebruiker zorgt ervoor dat hij de veiligheid van andere luchtvaartuigen, personen of goederen op de grond, niet in gevaar brengt en dat hij zich houdt aan de regelgeving inzake privacy. Indien één van voormelde criteria niet vervuld is (bijvoorbeeld indien de drone wordt gebruikt voor niet-recreatieve doeleinden), gelden strikte regels. klasse 2 (-5 kg) Een klasse 2 vluchtuitvoering is elke luchtvaartactiviteit waarbij een drone met een maximale opstijgmassa van minder dan 5 kg wordt gebruikt voor activiteiten zoals luchtfotografie, landmeetkunde en observatie en die een laag risico inhoudt voor de luchtvaartveiligheid, de veiligheid van personen en goederen op de grond. Een persoon die met een drone van klasse 2 wenst te vliegen, dient te beschikken over een attest van bestuurder. Om het attest van bestuurder van een drone te verkrijgen, moet de kandidaat: - minstens 16 jaar zijn ; - aantonen een opleiding theorie te hebben gevolgd; - aan een examinator zijn praktische kennis aantonen. De klasse 2 exploitaties zijn beperkt tot zichtbereikvluchten (zonder hulp van een waarnemer) tot een hoogte van 45 meter in niet-gecontroleerd luchtruim. Alle operaties zijn uitgesloten in: - luchtverkeersleidingsgebieden of een luchtruim met een bijzonder statuut (verboden gebieden, gevaarlijke gebieden, beperkte gebieden, helikoptertrainingzones, laagvliegzones) wanneer deze actief zijn;

16 - een tijdelijk gereserveerd luchtruim of een tijdelijk afgescheiden luchtruim; - een straal van 1,5 zeemijl rond luchtvaartterreinen voor luchtvaartuigen of voor ultralichte motorluchtvaartuigen en van een 0,5 zeemijl rond een helihaven, behalve na voorafgaande toestemming van de exploitant van het luchtvaartterrein of de helihaven. De vlucht moet uitgevoerd worden in een gebied dat in een straal van minimum 50 m vrij is van elk gebouw en van elke persoon of van een verzameling van dieren. De drone (en het hiermee verbonden grondcontrolestation en de bestuurs- en controleverbindingen) dient geregistreerd te worden bij het Directoraat-generaal Luchtvaart van de Federale Overheidsdienst Mobiliteit en Vervoer (hierna afgekort DGLV ). klasse 1 (-150 kg) De vluchten met een drone die meer dan 5 kg en minder dan 150 kg weegt (maximale opstijgmassa), vallen onder klasse 1. Een klasse 1 vluchtuitvoering is ook elke luchtvaartactiviteit waarbij een drone wordt gebruikt en die mogelijk een matig (1b) of verhoogd risico (1a) inhoudt voor de luchtvaartveiligheid en/of de veiligheid van personen en goederen op de grond, omdat ze uitgevoerd wordt in een gebied waar de veiligheid van derden op de grond bij een noodgeval in gevaar gebracht zou kunnen worden of die, door haar specifieke aard en de plaatselijke omgeving een ernstig risico doet ontstaan. Een persoon die met een drone van klasse 1 wenst te vliegen, dient te beschikken over een bewijs van bevoegdheid van bestuurder. Om het bewijs van bevoegdheid als bestuurder te verkrijgen, moet de kandidaat : - minstens 18 jaar zijn ; - een vliegervaring bewijzen met een drone onder toezicht van een vlieginstructeur, waarvan de duurtijd aan de beoordeling van de vlieginstructeur wordt overgelaten; - geslaagd zijn voor het theorie-examen;

17 - zijn praktische en theoretische kennis hebben aangetoond aan een examinator. De klasse 1 vluchtuitvoeringen met een drone zijn beperkt tot zichtbereikvluchten tot een hoogte van 90 meter in niet-gecontroleerd luchtruim. De gebieden waarin alle operaties van klasse 2 zijn uitgesloten, zijn ook uitgesloten voor vluchten van klasse 1. De minister of de directeurgeneraal kan wel (met de naleving van de technische en operationele vereisten van het dronesysteem) afwijkende operaties toestaan als de geplande operaties een aanvaardbaar veiligheidsniveau bieden, zowel voor het luchtverkeer als voor personen en goederen op de grond. De drone (en het hiermee verbonden grondcontrolestation en de bestuurs- en controleverbindingen) dient geregistreerd te worden bij het DGLV. Indien het een klasse 1a vluchtuitvoering (met een verhoogd risico) betreft, dan dient men voor de drone tevens over een certificaat van overeenstemming te beschikken. De exploitant dient verder een operationeel handboek op te stellen en voorafgaand een risicoanalyse uit te voeren. Hij moet verder (vooraleer de eerste vlucht uitgevoerd wordt) over een ontvangstbevestiging van de verklaring (klasse 1b) of een toelating van de minister of de directeurgeneraal (klasse 1a) te beschikken. Elk vlucht uitgevoerd als een klasse 1 vluchtuitvoering wordt voorafgaand gemeld aan het DGLV. TOEPASSINGEN Drones vinden meer en meer hun intrede in de bouwsector. Hieronder worden twee toepassingen die heden worden gebruikt, beschreven. Hierbij worden de diverse aspecten die juridisch van belang zijn uitgelicht en afgezet tegen de wettelijke eisen. Het geeft weer waarmee men (minstens) rekening dient te houden indien drones ingezet worden. stockopname van grond

18 Colas Belgium laat sedert 2016 de stockopnames van de grond doen d.m.v. drones. De drones vliegen over de terreinen in Heusden-Zolder (deze site behoort tot de entiteit VBG nv) en Meerhout (deze site behoort tot de entiteit ABAR nv) en meten de volumes van de hierop gestapelde grond (freesasfalt, grind, zand, kalksteen, teelaarde, gebroken beton,.). De hopen grond krijgen een nummer met opgave van bijhorend volume (zie voorbeeld hierna). Colas Belgium beschouwt het gebruik van de drones als een veiliger alternatief voor de opmetingen die eerder werden uitgevoerd door een landmeter. drone De drone waarmee de stockopnames bij de aannemer gebeurt, weegt 2,3 kg. Deze drone (en het ermee verbonden grondcontrolestation en de vereiste verbindingen) werd geregistreerd in het Belgisch RPAS-register. Op basis

19 van (uitsluitend) het gewicht van de drone, zou gesteld kunnen worden dat het hier gaat over een klasse 2 vlucht. Een verder onderzoek (over de aard en de plaats van de vlucht) leidt tot de conclusie dat hier sprake is van een klasse 1a vluchtuitvoering. De betreffende drone dient dus ook te beschikken over een certificaat van overeenstemming van het DGLV. piloot De bestuurder van de drone die vliegt over de terreinen van de aannemer, is houder van een bewijs van bevoegdheid (klasse 1). Hij is in het bezit van een verzekering burgerlijke aansprakelijkheid die de luchtvaartactiviteit en het gebruik van drone dekt. vlucht De drone vliegt op een hoogte van ongeveer 70 meter boven de terreinen van de aannemer. De vluchten worden uitgevoerd in de nabijheid van of boven personen en/of gebouwen. Het betreft dus een luchtvaartactiviteit die mogelijk een verhoogd risico inhoudt voor de veiligheid van personen en goederen op de grond (omdat ze uitgevoerd wordt in een gebied waar de veiligheid van derden op de grond bij een noodgeval in gevaar gebracht zou kunnen worden). De hoogte van de vlucht en het feit dat de drone boven of in de nabijheid van personen en/of gebouwen vliegt, leidt in casu tot het besluit dat het over klasse 1a vluchtuitvoeringen gaat. Vooraleer deze vluchten (van klasse 1a) uitgevoerd kunnen worden, dient men een aanvraag tot toelating in te dienen bij het DGLV. De bestuurder in kwestie diende zulke aanvraag in (met in bijlage een operationeel handboek, een risicoanalyse, een kopie van het certificaat van overeenstemming en een verzekeringsattest) en bekwam van het DGLV de toelating om (gedurende één jaar) vluchtuitvoeringen van klasse 1a uit te voeren. Voor elke vluchtuitvoering zelf, dient een melding of notificatie aan het DGLV verstuurd te worden. De terreinen van de aannemer (Heusden-Zolder en Meerhout) liggen in niet-gecontroleerd luchtruim. De bestuurder van de drone verstuurde twee notificaties naar het DGVL. In deze notificaties verwijst de bestuurder naar de eerder verkregen toelating (klasse 1a), vermeldt hij de precieze locaties en data van de geplande vluchten en geeft

20 hij de aard van activiteit (m.n. fotogrammetrie) weer. De aanvrager is verder verplicht om in deze notificaties een risicoanalyse te doen. Hij geeft in deze analyse weer (i) dat de vluchten uitgevoerd worden boven en/of in de nabijheid (straal van 50 m) van een verzameling van personen of dieren (zowel in Heusden-Zolder als in Meerhout zijn er mogelijks personen aanwezig op de site) en (ii) dat er in de nabijheid van de vliegzone (straal van 30 m) obstakels zijn (op het terrein in Heusden-Zolder staat een betoncentrale en een windmolen en op het terrein in Meerhout zijn gebouwen en silo s aanwezig). Deze risicoanalyse bevestigt dat het over klasse 1a vluchtuitvoeringen gaat. Verder vermelden de notificaties dat er telkens een waarnemer aanwezig is. Wat de notificatie van de vlucht over het terrein te Meerhout betreft, stelt de bestuurder bijkomend dat dit luchtruim niet actief is op de dag van de geplande vlucht met de drone. Dit terrein te Meerhout is immers een luchtruim met een bijzonder statuut: het bevindt zich in een HTA gebied ( helikoptertrainingzones ). De bestuurder dient in dit geval de luchtvaartnavigatiediensten te raadplegen om na te gaan of op het moment dat hij wenst te vliegen in de bewuste zone, er oefenvluchten met helikopters zijn ingepland. In dit geval waren er geen activiteiten van helikopters voorzien (en werd dit ook zo vermeld in de notificatie). Het DGLV bezorgde de bestuurder - na de ontvangst van de notificatie - een ticketnummer waarna de vluchten op de terreinen van de aannemer uitgevoerd werden. inspecties van wieken van windmolen Een windmolenuitbater gebruikt drones om inspecties aan de wieken van een windmolen te Kruibeke uit te voeren. De beelden die de drone maakt, geven weer of de wieken beschadigd zijn (roest, schade door blikseminslag of hagel, loskomende verf, ) en of er desgevallend herstellingswerken uitgevoerd moeten worden. Deze inspecties gebeurden voordien door een alpine team dat afdalend van de gondel de wieken controleerde. Door drones in te schakelen, kunnen deze inspecties op een veiligere manier uitgevoerd worden.

21 drone piloot vlucht De drone waarmee de inspecties van de wieken gebeurt, weegt 3,7 kg. Deze drone (en het ermee verbonden grondcontrolestation en de vereiste verbindingen) werd geregistreerd in het Belgisch RPAS-register. Op basis van (uitsluitend) het gewicht van de drone (-5kg) zou ook hier kunnen gesteld worden dat het om een klasse 2 vlucht gaat. De aard en plaats van de vlucht resulteren evenwel in een klasse 1a vluchtuitvoering (zie verder). Er werd voor deze drone dan ook een certificaat van overeenstemming bekomen bij het DGLV. De bestuurder van de drone is houder van een bewijs van bevoegdheid (klasse 1). Hij is in het bezit van een verzekering burgerlijke aansprakelijkheid die de luchtvaartactiviteit en het gebruik van drones dekt. De windmolen bevindt zich ten zuiden van de E17 in Kruibeke. De drone vliegt ter hoogte van de as van de windmolen, dit is op een hoogte van ongeveer 100 meter boven de grond. De drone vliegt op een nabije en gecontroleerde afstand (minder dan 30 meter) van de wieken. Deze gegevens doen besluiten dat het in casu gaat over een klasse 1a vluchtuitvoeringen : het betreft een luchtvaartactiviteit die mogelijks een verhoogd risico inhoudt voor de luchtvaartveiligheid en/of de veiligheid van personen en goederen op de grond, die in de dichte nabijheid van een obstakel wordt uitgevoerd en die wordt uitgevoerd in afwijking van de bepalingen van het Koninklijk besluit van 10 april 2016 (zie verder). Voor deze inspectievlucht (klasse 1a) is een toelating van het DGLV vereist. De bestuurder van de drone diende een aanvraag tot toelating in (met in bijlage een operationeel handboek, een risicoanalyse, een kopie van het certificaat van overeenstemming, een verzekeringsattest en de toestemming van de uitbater dat hij mocht vliegen naast de windmolen). Hij bekwam van het DGLV de toelating om (gedurende één jaar) vluchtuitvoeringen van klasse 1a uit te voeren. De windmolen bevindt zich in gecontroleerd luchtruim (CTR of Control Zone ). De geplande vlucht is dus in principe verboden omdat volgens het Koninklijk besluit van 10 april 2016 enkel in niet-gecontroleerd luchtruim

22 gevlogen mag worden. De bestuurder in kwestie diende voor deze inspectievlucht aan de wieken dan ook een gemotiveerde en voorafgaande aanvraag tot afwijking in te dienen bij het DGLV. De afwijking heeft niet enkel betrekking op het vliegen in gecontroleerd luchtruim, het gaat ook over (i) de hoogte van 100 meter (klasse 1 vluchten beperken zich tot een hoogte van 90 meter) en (ii) het vliegen op een nabije en gecontroleerde afstand rond de wieken van de windmolen (operaties mogen normaal niet uitgevoerd worden binnen een straal van 30 meter). De bestuurder in kwestie moet in zijn aanvraag verwijzen naar de eerder verkregen toelating voor vluchten van klasse 1a. Hij vermeldt verder de precieze locatie van de geplande vlucht (coördinaten), beschrijft de luchtuitvoering en maakt een kaart op met opstijg- en landingszones. Verder voegt hij bij zijn aanvraag tot afwijking een risicoanalyse van de geplande vlucht. In deze risicoanalyse vermeldt de bestuurder o.m. dat de operatie uitgevoerd kan worden op een afstand van minder dan 30 meter van de wieken zonder de veiligheid in gevaar te brengen en dat enkel hij (en zijn waarnemer) aanwezig zullen zijn binnen een perimeter van 20 meter (rond de windmolen) tijdens de vlucht. Het DGLV was van oordeel dat de geplande operatie een aanvaardbaar veiligheidsniveau biedt (zowel voor het luchtverkeer als voor personen en goederen op de grond) en stond de afwijking toe. Hilke Van Ostaeyen Advocaat bij de balie van Antwerpen en Turnhout

23 EUKA Dronecluster voor Vlaanderen De Vlaamse drone-industrie staat nog in haar kinderschoenen. Tijdens het voortraject van EUKA ( ) werd aangetoond dat, ondanks de veelbelovende dronetoepassingen, er nog tal van remmende factoren en ontbrekende bedrijfsschakels zijn. Zowel een drone-aanbieder als een drone-eindgebruiker bevindt zich in een complexe markt en vaak ook op onbekend terrein. Wat heeft de Vlaamse drone-industrie nodig om te groeien en om internationaal competitief te zijn? In 2017 werd EUKA erkend als Innovatief Bedrijfsnetwerk (IBN) door de Vlaamse Overheid (VLAIO). EUKA werkt met een vast team van medewerkers, een stuurgroep met daarin de belangrijkste Captains of Industry en verschillende werkgroepen, die enerzijds mikken op ervaringsuitwisseling tussen alle stakeholders uit de markt en anderzijds op de co-creatie van innovatieve business-ideeën. EUKA werkt volgens het gekende Triple Helix-model. De Vlaamse dronecluster brengt op die manier de drone-industrie en de eindgebruikers met elkaar in contact, om dan via gerichte partnerships met verschillende federaties, kennisinstellingen en overheden een uniek business-platform te creëren. We mikken erop een broeihaard te ontwikkelen voor innovatieve, drone-gerelateerde ideeën in Vlaanderen.

24 DronePort DronePort has the ambition to become one of Europe s leading UAS test & business centers. Situated in the heart of Europe, DronePort is the perfect place to establish your UAS or aerospace business and benefit from the extensive testing possibilities and ecosystem of research, startups and corporate companies in this exciting new market. Already since the beginning of the 20th century the airport of Brustem has been one of the major aviation centers in Belgium and Europe. The airport played an important role in world war II and from there on was one of the leading training centers for Belgian military aviation. In 1996 the site was decommissioned and military activity was re-allocated. PETER DEDRIJ BUSINESS DEVELOPMENT MANAGER DRONEPORT E. Peter@DronePort.eu T. +32(0)

25 Innovatiecentrum Limburg Innovatie is het succesvol uitwerken van een idee. Je kan innoveren door een nieuw product, productieproces, dienst of business concept te ontwikkelen. Door te innoveren kunnen bedrijven hun aanbod tijdig vernieuwen, meer toegevoegde waarde creëren, continuïteit verzekeren en hun marktpositie verstevigen. Het Innovatiecentrum biedt bedrijven, en in het bijzonder KMO s, ondersteuning bij duurzame innovatie. Onze kernactiviteiten focussen zich op het informeren, begeleiden, doorverwijzen en adviseren van ondernemingen die wensen te innoveren. Door ondernemerschap te koppelen aan creativiteit, kennis (VIN) en geld (AIO) willen we bedrijven, organisaties en kenniscentra dichter bij elkaar brengen en ervoor zorgen dat deze samenwerking tot innovatieve resultaten leidt. We tekenen resoluut voor innovatie in alle aspecten van het ondernemerschap: van product- en procesinnovatie tot diensteninnovatie. Daartoe beschikken we over een uitgebreide dienstverlening die sector- en domeinoverschrijdend is. Leer meer op

26 Confederatie Bouw Limburg Transformatie Bouw Limburg s a m e n t o e k o m s t b o u w e n transformatiebouw@confederatiebouw.be Prins-Bisschopssingel 34a 3500 Hasselt Met de steun van

27 DOSSIER drones BEGIN VAN EEN VEELBELOVEND AVONTUUR Vliegen met kleine modelbouwvliegtuigjes. Nog niet zolang geleden iets voor de vrije tijd. Maar tegenwoordig bestaan er drones die oneindig veel meer kunnen, en aannemers zijn bij de eerste groepen die daarvan het nut inzien. Je kunt er bijvoorbeeld het kleinste detail van een terrein mee opmeten, vertelt wegenbouwer Tom Hoogmartens in dit dossier, en ook de andere geconsulteerde aannemers zijn enthousiast. Mark Vanlook stelt dat weer dat we nog maar aan het begin staan van een spectaculaire evolutie, die alleen geremd zal worden door een gebrek aan verbeeldingskracht. En, misschien, ook wel door de wetgeving. Vooral de droneproviders zijn daarover niet enthousiast. februari 2017 Bouwbedrijf 17

28 DRONES BIJ HOOGMARTENS "Sneller en accurater werken, een sterker imago bij de klant" Onze sector maakt een indrukwekkende transformatie door, onder invloed van de toenemende digitalisering en automatisering. Drones vormen daarvan een interessant aspect. Ons lid Hoogmartens Wegenbouw (Opglabbeek) heeft er intussen ervaring mee. Het oordeel van bedrijfsleider Tom Hoogmartens is tegelijk positief en genuanceerd. T om Hoogmartens: "Drones zijn hier eigenlijk op een heel natuurlijke manier binnen gevlogen. We waren al verschillende jaren bezig met digitalisering. Van de opmeting van terreinen, maar ook van onze manier van werken in het algemeen, met 3D-machinesturing met gps of met lps, een local positioning system. Op een dag suggereerde de leverancier van onze meetapparatuur dan drones. Welja, waarom niet? Ik heb me in drones verdiept en we zijn beginnen te testen. Al snel werd duidelijk dat ze een enorm potentieel hadden voor het inspecteren en opmeten van grote privéterreinen zoals een havendok of een opslagplaats." Puntenwolk Wie niet vertrouwd is met drones, denkt wellicht dat het gaat om een vliegend toestel dat foto's of thermografische beelden maakt. Dat klopt, maar een drone kan veel meer. Hij bepaalt de plaats van miljoenen punten van een terrein in 3D. Als je die puntenwolk combineert met de foto's krijg je een zeer nauwkeurig en volledig 3D-beeld van de site. De resolutie van de puntmetingen is ongeveer een millimeter, veel nauwkeuriger dan je kunt halen tijdens de uitvoering van bouwwerken. Tom Hoogmartens: "Alles zie je. Een betonplaat die wat omhoog gekomen is, een barst, een put, een oneffenheid, een berg zand Je kunt niet alleen de plaats bepalen maar ook het volume, de vorm, de hoogte, de breedte, de diepte enzovoort. Voor de gegevensverwerking heb ik mensen in dienst." Voordelen Tom Hoogmartens: "Een klassieke opmeting van een complex terrein door een landmeter kan één, twee, drie dagen duren. Met een drone moet je rekenen op een minuut of tien voorbereiding ter plaatse. En dan doe je pakweg een kwartier over een hectare, niet meer. De piloot moet wel vooraf een vluchtplan opstellen. Hij programmeert wat de drone gaat doen. Op het terrein koppelt hij dan zijn laptop aan het ground station dat de drone stuurt. Want let op: onze drone vliegt volledig automatisch, alleen het opstijgen en landen vraagt handwerk van de piloot." Werken met een drone spaart dus veel tijd uit. Maar dat is lang niet het enige voordeel. Je hoeft je maar één keer ter plaatse bij de klant te begeven. Daarna heb je geen reiskosten meer, je bent ter 18 Bouwbedrijf maart 2017

29 ONDERSTEUNING DOOR DE CONFEDERATIE plaatse aan de computer op kantoor. Je kunt de kaart delen met de uitvoerder, wat zijn werk vereenvoudigt en de kwaliteit verhoogt. Met een drone kun je ook de vooruitgang van de werken snel en nauwkeurig controleren. De firma maakt op basis van de drone-opnamen wat Tom Hoogmartens een visuele offerte noemt. Daardoor kan hij beter met de klant onderhandelen. Deze weet precies wat hij krijgt en kan de gevolgen zien van veranderingen die hij vraagt. Dat vermijdt discussies achteraf. Bonus: met zulke offerte maakt een aannemer een sterke indruk op de klant. WEGENBOUW Ook andere leden van de Confederatie, zoals Eloy (Sprimont) en Nonet (Floreffe) zijn bezig met drones. Ze passen deze vooral toe in wegen- en grondverzetwerken. Ook Hoogmartens heeft als hoofdactiviteit de wegenbouw. In de ruime zin van het woord: niet alleen het herstellen van beton- en asfaltwegen met alle mogelijke technieken, maar ook de heraanleg van dorpscentra, verlichting, groenaanleg, riolering, greppels enzovoort. Het bedrijf is een bekende speler op de onderhoudsmarkt voor de overheid, hoewel het ook op zoek gaan naar nieuwbouwprojecten en opdrachten voor privaten klanten: industrieterreinen, In eigen huis? Tom Hoogmartens: "We hebben zelf geïnvesteerd in een drone. We doen dus geen beroep op externe dienstverleners. De drone zelf kost relatief gezien niet zoveel. De investering in de camera's en de nodige soft- en hardware voor de ICT zijn groter. Maar door de kennis in eigen huis te houden zijn we veel flexibeler. En je maakt als bedrijf het verschil. De klant merkt dat, wat opnieuw een commercieel pluspunt is." Een personeelslid volgde een opleiding tot dronepiloot bij Syntra. Dankzij de subsidies voor opleidingen vielen de kosten mee. Dat een persoon en niet de onderneming gecertificeerd is om te vliegen vindt Tom Hoogmartens geen probleem. Tom Hoogmartens: "Dat is toch ook zo bij rijbewijzen? Vergeet trouwens niet dat de piloot een zware verantwoordelijkheid draagt. Hij moet de wet respecteren. Als er iets fout loopt, wordt hij aangesproken. Sommigen vinden de dronewet in België te strikt. Het is juist dat je op veel plaatsen niet mag vliegen of op z'n minst administratieve procedures moet doorlopen. Maar ik kan daarmee leven. Een drone blijft een soort vliegtuig met alle risico's van dien, en dus zijn strikte eisen gepast. Ik ben hartgrondig tegen cowboys. Veiligheid voor alles!" Nuchter blijven Het leerproces is nooit voorbij als je start met een nieuwe technologie. Je verkavelingen enzovoort. Hoogmartens is vooral actief in Limburg, Vlaams-Brabant en Antwerpen, maar recent is ook een vestiging geopend in Venlo in Nederlands Limburg. Ongeveer driekwart van de omzet komt uit overheidsopdrachten, het resterende deel zijn voornamelijk B2B opdrachten. Tom Hoogmartens: "Voor alle duidelijkheid: ik ben zeer actief binnen de Confederatie Bouw Limburg. En die is dan weer heel actief op het vlak van de digitalisering van de bouw. Misschien ben ik dus niet helemaal objectief. Maar als je kijkt wat de Confederatie allemaal aan het doen is met drones, met Building Information Modeling, met Lean Management enzovoort - dan durf ik zeggen dat ze goed bezig is." "Ik ken geen enkele beroepsorganisatie die informatie en opleidingen organiseert zoals de Confederatie dat doet, op maat van de leden. Het enige wat ik jammer vind, is dat deze leden dat niet allemaal lijken te weten. De bouw is bezig met een diepgaand transformatieproces. Wie niet mee is, zal het moeilijk krijgen. Iedereen zou de kansen moeten grijpen die de beroepsorganisatie op dat vlak biedt." bent al snel een half jaar of meer kwijt voor je de mogelijkheden van drones geïntegreerd hebt in de bedrijfsvoering. Tom Hoogmartens heeft dat punt bereikt en is intussen op zoek naar bijkomende win-winsituaties. Drones creëren ook kansen voor de samenwerking tussen verschillende aannemers, aangezien ze niet alleen terreinen maar evengoed gebouwen opmeten en visualiseren. Deze info kan nuttig zijn voor een dakwerker op dezelfde werf. Tom Hoogmartens: "Met onze drone kunnen we thermische beelden maken, die koudebruggen kunnen opsporen maar ook vaststellen of alle zonnepanelen op een industrieel dak nog functioneren. Dat is dan weer nuttige informatie voor een onderhoudsfirma. Maar ik blijf ook realistisch. Ik zie drone vooral als een tool om ons werk beter te doen. Vergelijk het met een schop. Die brengt geen geld op. Maar je hebt ze nodig om dat gat te graven waarmee je wél geld verdient." INFO : De Confederatie Bouw Limburg is zeer actief op het vlak van drones en digitalisering. Vragen? Stel ze aan goele.kerckhofs@confederatiebouw.be maart 2017 Bouwbedrijf 19

30 DE WET SAMENGEVAT Wat iedere dronegebruiker Het heeft vrij lang geduurd, maar sinds enkele maanden heeft België een dronewetgeving. Allemaal piloot vanaf nu? Absoluut niet. Zelfs niet commercieel privégebruik is aan beperkingen onderworpen. We geven hier de essentie van de wet. M aar om met een evidente vraag te beginnen: wat is dat eigenlijk een drone? Voor de Belgische wetgeving is dat een onbemand luchtvaartuig met een maximum opstijgmassa van niet meer dan 150 kg, dat bestuurd wordt vanaf een grondcontrolestation. Gelijkaardige tuigen die meer dan 150 kg wegen vallen onder Europese regelgeving, die we hier niet bespreken. Een drone is een luchtvaartuig en is onderworpen aan de luchtvaartwetgeving. Dat moet de veiligheid van andere luchtvaartuigen en van mensen en voorwerpen garanderen. Daarnaast probeert de regelgeving de privacy te vrijwaren. In theorie kun je immers met een camera op de drone even binnen loeren bij de buren op de derde verdieping. Privégebruik Vliegen met een drone valt in één van drie klassen: privégebruik, klasse 1 of klasse 2. Dat heeft te maken met de risico's, het gewicht, de vluchthoogte enzovoort. Voor privégebruik mag de drone niet meer dan een kilogram wegen. Bedoeld wordt de maximale volledige opstijgmassa. De maximale vlieghoogte is 10 meter, en de piloot moet de drone altijd kunnen zien (in the line of sight). Privégebruik kan alleen boven privéterrein. Als dat niet van de piloot is, moet hij de toestemming van de eigenaar hebben. En belangrijk: privégebruik is altijd zuiver recreatief en nooit commercieel. Als aan al deze voorwaarden tegelijk voldaan is, hoeft de drone niet geregistreerd te worden. Iedereen mag piloot spelen, en een toelating voor de vlucht is overbodig. Maar voor alle duidelijk: privégebruik mag niet boven het openbare domein of nabij menigten. En boven een dak vliegen om een offerte op te maken voor de klant is niet-recreatief. Het valt dus niet onder privégebruik. Als de vlucht een nietrecreatief doel heeft, valt hij altijd in klasse 1 of 2, die strikter gereguleerd zijn. Bevoegd of piloot? In klasse 1 en 2 mag niet iedereen dronepiloot spelen. Dat is een fundamenteel verschil met privégebruik. Wie met een drone in klasse 1 wil vliegen, moet minstens 18 jaar oud zijn en een bewijs van bevoegdheid hebben. Dit laatste houdt in dat de persoon in kwestie een opleiding gevolgd heeft, een praktische vaardigheidstest heeft afgelegd én geslaagd is voor een theoretisch examen van het Directoraat-generaal Luchtvaart (DGLV). Voor klasse 2 volstaat een attest van afstandspiloot. Dat kan men worden als men minstens 16 jaar oud is en na een opleiding slaagt voor een praktische vaardigheidstest. Houders van een bewijs van bevoegdheid mogen vanzelfsprekend ook vliegen met drones in klasse 2. Klasse 2 De drone mag niet meer dan 5 kilogram wegen en hij moet geregistreerd zijn bij het DGLV. Men mag niet hoger 20 Bouwbedrijf maart 2017

31 moet weten onder de dronewet. Vliegen in gecontroleerd luchtruim is niet toegestaan. Steden, gemeenten, personen en dieren overvliegen mag, maar alleen als het DGLV toestemming geeft. Alleen vluchten bij daglicht mogen. De drone moet altijd in de line of sight blijven van ofwel de piloot, ofwel van een waarnemer. Er mogen niet meer dan twee van die waarnemers zijn. dan 45 meter vliegen. Men mag geen steden, gemeenten, personen en dieren overvliegen. Het is ook niet toegestaan om te vliegen in gecontroleerd luchtruim (bijvoorbeeld in de buurt van luchthavens, helihavens en vliegvelden). Alleen vluchten bij daglicht mogen, en de drone moet altijd in the line of sight van de piloot blijven. Klasse 1 Vluchten met een drone met een maximale opstijgmassa van meer dan 5 kilogram vallen altijd onder klasse 1. De piloot moet dan een bewijs van bevoegdheid hebben. De maximale vluchthoogte is 90 meter. Elk tuig dat hoger vliegt, valt trouwens onder Europese regelgeving en niet Vliegen? Boven ongeveer twee derde van het Belgische grondgebied mag het niet of is het zeer strikt gereguleerd. Risicoanalyse soms verplicht Voor vluchten in klasse 1 moet vooraf een risicoanalyse gemaakt worden. Verhoogde risico's vallen in klasse 1a. De drone moet dan een certificaat van overeenstemming hebben. Onder meer het DGLV levert dit af. Vluchten in klasse 1a moeten vooraf ook gemeld worden aan het DGLV. Dat kan in bepaalde gevallen de toestemming weigeren. Vluchten met matig risico vallen in klasse 1b. Dan liggen de eisen iets lager. Zo moet de drone geen certificaat van overeenstemming hebben. Elementaire regels U merkt het: de wetgever beschouwt het vliegen met een drone niet als een spelletje voor kinderen. Improvisatie is uit den boze, en men moet de veiligheid ter harte nemen - want de piloot is verantwoordelijk voor elke vlucht. De FOD Mobiliteit geeft een aantal tips. Controleer de drone vóór elke vlucht en bewaar een veiligheidsafstand van 50 meter ten opzichte van elke persoon, van mensenmassa s en van goederen. Respecteer de maximale toegestane hoogte. Overvlieg nooit personen en respecteer het privéleven van de anderen. Laat de drone niet vliegen in publieke ruimten en zéker niet in risicozones. Daarbij horen onder meer LNG terminals, nucleaire installaties, gevangenissen, gecontroleerd luchtruim en bevolkte gebieden en steden en gemeenten. Merk op dat dit laatste ook geld voor privégebruik! Voor alle drones zijn een aantal activiteiten verboden, waarbij onder meer nachtvluchten, het vervoer van passagiers, het vervoer van post of cargo en het afwerpen van objecten of het verstuiven van producten tijdens de vlucht. Ook het slepen van iets is verboden, net als het maken van acrobatische figuren in de lucht en formatievluchten van verschillende drones. de website van de federale overheidsdienst Mobiliteit en Vervoer. maart 2017 Bouwbedrijf 21

32 MARK VANLOOK VAN EUKA WAT IS EUKA VZW? EUKA staat voor European UAV-drones Knowledge Area, Waarbij UAV staat voor Unmanned Aerial Vehicle, vrij vertaald: van op afstand bediend vliegend tuig. Deze vzw doet aan voorlichting, wil het potentieel van drones helpen ontwikkelen en het gebruik stimuleren. De leden zijn naast de aanbieders van drone-diensten ook de gebruikers uit verschillende sectoren zoals de bouw, de logistiek, de landbouw en securityfirma's. Daarnaast zijn er kennisinstellingen waarbij Mark Vanlook: "De wetgeving zal wellicht evolueren zodra de maatschappelijke aanvaarding er is." onder meer de KULeuven en Imec, en een aantal overheidsinstanties die te maken hebben met brandweer, politie, mobiliteit enzovoort. Onlangs besliste Vlaio (het Vlaamse Agentschap Innoveren en Ondernemen) om EUKA drie jaar lang subsidies toe te kennen, om een dronenetwerk op te bouwen. Breng zeker een bezoek aan de vernieuwde website van EUKA. Hij bevat een grote hoeveelheid nuttige informatie over uiteenlopende aspecten. U vindt er ook de lijst van piloten die gecertificeerd zijn om met drones te vliegen. "Plaatjes schieten, daarmee doe je een drone geen recht" Een robot die kan vliegen en beelden maken. Je hoeft geen genie te zijn om te begrijpen dat drones interessant zijn voor de bouw. Maar volgens Mark Vanlook van de belangenvereniging EUKA zijn deze toepassingen nog maar het begin. M ark Vanlook: "Het potentieel van drones voor de bouw hoef ik eigenlijk nauwelijks te illustreren. Dakbedrijven helpen bij het opstellen van offertes. Koudebruggen opsporen. De veiligheid van een grote bouwplaats bewaken. Online gegevens doorsturen die gebruikt worden in BIM (Building Information Modeling). Je kunt zelfs denken aan het verplaatsen van materialen en goederen. Maar dan met een beperkt gewicht, boven de 150 kg is de Europese wetgeving namelijk van toepassing.". Je kunt nu al voor enkele duizenden euro een technisch goede drone kopen met een goede camera. Dan is er alleen nog een gecertificeerde piloot nodig (voor de regelgeving: zie het artikel op blz. 20). Maar volgens Mark Vanlook doe je het potentieel van een drone geen recht als je er alleen beeldjes mee schiet. Mark Vanlook: "Hoe nuttig dat ook is, het is een kortetermijntoepassing. Pas door de integratie in de processen in de onderneming wordt een drone een echt werkinstrument dat je een return on investment geeft. Dat kan ver gaan: je kunt bijvoorbeeld dronebeelden doorsturen naar het atelier waar dan bouwelementen perfect op maat gemaakt worden voor een just-intime levering. Maar daartegenover staat vanzelfsprekend ook dat deze integratie een investering vraagt, bijvoorbeeld in ICT." Veel mogelijkheden, maar wat heeft de bouw nodig? Dat kunnen alleen de aannemers zeggen. Daarom onderhoudt EUKA excellente contacten met de Confederatie, en meer concreet met de Confederatie Bouw Limburg. Deze is het aanspreekpunt van de bouw voor EUKA. Drie evoluties Mark Vanlook: "Bouwbedrijven kunnen drie grote wegen inslaan, naargelang hun capaciteiten en behoeften. Sommige aannemers zullen een beroep doen op droneproviders. Andere zullen zélf investeren in drones. Dat is een uitstekende optie, zeker voor niet te geavanceerde toepassingen. De derde weg is innovatie. Deze is wellicht voorbehouden aan grotere bouwbedrijven. Zij zullen zelf op zoek gaan naar nieuwe toepassingen en deze verder ontwikkelen. Zij zullen dé bouwdrone scheppen, en nieuwe ondernemingen oprichten." 22 Bouwbedrijf maart 2017

33 DE GRIJZE ZONE Hoe potentiële dronegebruikers zullen reageren op de complexiteit van de wetgeving is nog niet duidelijk. Hoe haalbaar is de handhaving van de huidige wet? In de praktijk zal er een grijze zone ontstaan. Mark Vanlook: "Zolang men drones inzet met respect voor de veiligheid en de privacy van de burger, en begeleid door ervaren en erkende piloten, zijn er geen grote problemen. Maar als er toch een probleem opduikt - bijvoorbeeld een ongeval - dan kunnen de gevolgen aanzienlijk zijn. Een geregistreerde piloot die zich niet aan de wet houdt, kan zijn vliegvergunning verliezen en de verzekering kan zich terugtrekken. En als iedere burger piloot begint te spelen en de wet negeert, dan is het hek helemaal van de dam. EUKA kan zulke praktijken niet goedkeuren." Integratie in de bedrijfsprocessen maakt van een drone een echt werkinstrument met return on investment. Ons lid Groep Maes heeft bijvoorbeeld de spin-off AETOS-drones.be al opgericht. Een van de taken van EUKA is om dit integratieweefsel te creëren en te versterken. Obstakels Drone staan in de startblokken, maar hoe snel zullen ze eruit komen? Dat hangt ook af van de wetgeving. Een aannemer als Tom Hoogmartens kan met de regelgeving leven (zie het interview op blz. 18). Maar Mark Vanlook vreest dat drones hun volle potentieel niet zullen kunnen ontwikkelen binnen het huidige kader. Al begrijpt hij ook waarom dat vrij strikt is. Mark Vanlook: "De wetgever heeft niet alleen gedacht aan de mogelijkheden en de toepassingen, maar ook aan veiligheid, risico's en de privacy van de burger. Maar toch had het soepeler kunnen zijn. In België mag je nu boven ongeveer een derde van het grondgebied zonder veel poespas vliegen. Maar boven de rest - in de buurt van luchthavens en vliegvelden, boven dichtbevolkte gebieden, in stads- en dorpscentra enzovoort - mag je het vergeten, tenzij eventueel na een toestemming van het DGLV, het Directoraat-generaal Luchtvaart." Er zijn ook nog een aantal onduidelijkheden. Een drone die met een kabel verbonden is met de piloot, is dat juridisch bekeken een Unmanned Aerial Vehicle? Of is deze juridisch equivalent met een ballon? De wetgeving loopt een beetje achter volgens Mark Vanlook. Ze zal wellicht evolueren, maar pas als de maatschappelijke aanvaarding er is. Intussen hoopt hij dat België geen achterstand oploopt. Mark Vanlook: "Een aannemer die niet mee is met drones, zal een concurrentienadeel ondervinden. Maar vooral de kleinere bouwbedrijven zullen hiervan het slachtoffer zijn. De extra kosten en administratieve lasten die de wetgeving nu meebrengt, zijn gemakkelijker te dragen door de grote ondernemingen." Internet of things Tweede probleem: De Europese ITbedrijven die zich toeleggen op de integratie van drones in bedrijfsprocessen gaan niet investeren in een land met een zeer restrictieve wetgeving. Dat is jammer. Mark Vanlook: "Drones zijn één van de zes pijlers van het Internet of Things (IOT). Een drone is een robot die kan vliegen én communiceren. Verwacht wordt dat de drone het IOT-device is dat het eerste geld zal opbrengen, bijvoorbeeld een drone die automatisch bedrijfsterreinen bewaakt. Het risico is niet onbestaande dat België te laat zal profiteren van dit innovatiepotentieel. Bovendien is de concurrentiekracht van onze bouwbedrijven in het buitenland bedreigd. Je zult als Belgisch bedrijf in het buitenland moeilijker aan de bak komen als je de drone niet beheerst en er geen ervaring mee hebt." maart 2017 Bouwbedrijf 23