Van theorie naar werkelijkheid

Transcriptie

1 Van theorie naar werkelijkheid Om een vruchtbaarheidsbehandeling een redelijke kans op slagen te geven moet het onderliggende probleem zo goed mogelijk in kaart worden gebracht. Vandaar de grote aandacht die wordt besteed aan de voorafgaande onderzoeken. Op basis van de uitslag daarvan en na evaluatie van uw persoonlijke situatie wordt bepaald met welke behandeling u het beste geholpen kan worden. Of een paar vruchtbaar is of niet, hangt af van het antwoord op de volgende vier vragen: Zijn er (voldoende, gezonde) zaadcellen voorhanden? Is er (op het juiste ogenblik) een eicel beschikbaar? Kunnen ze bij elkaar komen? Kan de bevruchte eicel innestelen? Een paar is verminderd vruchtbaar als zwangerschap uitblijft na minstens één jaar van geregelde coïtus zonder enige vorm van geboortebeperking. Dat impliceert dat het antwoord op minstens één van de vier vragen negatief is. Bij veel paren gaat het om een combinatie van factoren; vandaar dat we nog zelden spreken over mannelijke of vrouwelijke onvruchtbaarheid, maar eerder over de mannelijke/vrouwelijke factor in het vruchtbaarheidsprobleem. 25

2 medisch onderzoek van beide partners In deze fase van uw behandeling is het best nuttig om de onderzoeken in UZ Brussel te laten uitvoeren: zo komen de resultaten via uw elektronisch dossier het snelst bij de CRG-arts terecht. Aangezien voor zowel de vrouw als de man een cruciale rol is weggelegd in de behandeling, worden beide partners vooraf medisch onderzocht. Welke onderzoeken dat voor u impliceert wordt besproken tijdens uw eerste afspraak met een arts van het CRG. Om overbodige onderzoeken te vermijden is het belangrijk dat u de resultaten van eventuele eerdere tests en alle relevante medische informatie meebrengt. Als patiënt kan u een kopie vragen van uw medisch dossier, of zich dat bevindt bij uw huisarts, uw gynaecoloog of in het ziekenhuis waar u behandeld werd. De huidige wetgeving laat toe dat u dat zelf doet. De onderzoeken die de arts toch nodig acht, kan u zowel in UZ Brussel als elders laten uitvoeren. In het laatste geval krijgt u van de CRG-arts een aanvraagformulier mee; in het eerste geval maakt u een afspraak met de polikliniek van UZ Brussel, op het nummer Bloedonderzoek Bij vrouw en man wordt een bloedonderzoek uitgevoerd. Dit laat toe een gedetailleerde hormonenbalans op te stellen, het aantal en de structuur van de chromosomen te controleren en mogelijke antilichamen op te sporen tegen o.a. geelzucht (hepatitis), het HIVvirus (aids) en zaadcellen. In het geval van de vrouw wordt ook gecheckt of ze beschermd is tegen rode hond (rubella) en de kattenziekte (toxoplasmose). In beide gevallen gaat het om een aandoening die, als de vrouw ze in het begin van de zwangerschap krijgt, ernstige schade aan het kind kan berokkenen. Screening op HIV en Hepatitis B en C Gevolg gevend aan de nieuwe Belgische wet op de weefselbanken, wordt de screening op HIV, hepatitis B en C en syfilis bij elke nieuwe IVF/ICSI poging herhaald. Van iedere patiënt die weefsel (eicellen, zaadcellen, embryo s) afstaat moeten we namelijk vóór de start van elke nieuwe behandeling de resultaten van de infectieonderzoeken kennen. Dat impliceert dat de aanwezigheid van de man op de dag van pickup bijna altijd vereist is. Alleen als hij zijn spermastaaltje vooraf heeft afgeleverd en laten invriezen - of als het om een behandeling met donorsperma gaat - is dat niet nodig. Praktisch gezien: bij de vrouw zal de bloedprik gebeuren in het Operatiekwartier, vóór ze de pick-up ondergaat; de man moet voor zijn bloedprik op de Verpleegeenheid zijn. 26

3 Baarmoederonderzoek Omdat de mogelijkheid van baarmoederhalskanker niet kan worden uitgesloten, wordt soms een uitstrijkje genomen (paptest). Ook wordt soms een beetje slijm uit de vagina verwijderd, dat op ontstekingen wordt gecontroleerd. Verder staat er een echografie op het programma, die een duidelijk beeld moet geven van de inwendige geslachtsorganen van de vrouw. Bij bepaalde indicaties wordt soms vooruitlopend op de inseminatie of de embryotransfer de lengte van de baarmoederhals en de baarmoeder gemeten, met een fijn latje via de vagina. Ook wordt soms een proeftransfer uitgevoerd, om te vermijden dat zich bij de echte transfer onvoorziene moeilijkheden zouden voordoen. Tot slot, als nog andere voorbereidende onderzoeken nodig zouden zijn (hysteroscopie, hysterosalpingografie, laparoscopie), dan zal uw arts dat met u bespreken. Zie ook p. 62 e.v. voor een korte beschrijving. Sperma-onderzoek Aangezien de vruchtbaarheid van de man vooral samenhangt met het aantal zaadcellen in zijn sperma en de beweeglijkheid en de vorm van die cellen, wordt elk van deze drie elementen grondig bestudeerd. Meteen wordt nagegaan of er voldoende bruikbare zaadcellen kunnen worden afgezonderd voor de inseminatie of de bevruchting van de eicellen in het laboratorium. Voor de afgifte van een spermastaaltje (in het laboratorium andrologie, CRG, niveau +1) moet u steeds van tevoren een afspraak gemaakt hebben. Het staaltje zelf produceert u in het CRG, in een apart kamertje, al dan niet geholpen door uw partner. In uitzonderlijke gevallen aanvaarden we dat u het staaltje thuis of elders produceert, maar dan moet dat in een speciaal potje, dat u binnen het uur in het laboratorium afgeeft. Onderweg moet u het zorgvuldig op lichaamstemperatuur bewaren, bv. door het in de binnenzak van uw jas te stoppen Zaadcellen worden aangekleurd om hun vorm te beoordelen. SIS-kaart meebrengen! In principe moet u bij elke raadpleging van de medische sector uw SIS-kaart voorleggen. In de praktijk van ons ziekenhuis hoeft dat alleen als het al een tijdje geleden is dat uw kaart ingelezen werd (langer dan drie maanden). Tijdens een fertiliteitsbehandeling in het CRG vragen we niettemin dat u bij elke consultatie bij de arts, bij elke counseling en bij de eerste bloedprik aan het begin van de stimulatiekuur, uw SIS-kaart laat inlezen. U kan dat zelf doen aan onze SIS-kaartkiosk. 27

4 18 In gesprek met een arts van het CRG. 18 de begeleiding in het crg Gedurende de hele behandeling wordt u professioneel begeleid door mensen uit het team van het CRG. Enerzijds is dat natuurlijk fertiliteitsarts, anderzijds kan u terecht bij een counselor. Dat is de verpleegkundige of vroedvrouw die instaat voor het verstrekken van informatie over, en voor de begeleiding tijdens uw behandeling. Een week of vijf na het eerste doktersconsult zijn alle voorbereidende onderzoeken uitgevoerd en de resultaten ervan bekend. Daarop volgt uw tweede afspraak bij de arts, waarin hij of zij samen met u de resultaten zal overlopen en op basis daarvan een concreet behandelingsschema zal voorstellen. Daarna moet u een afspraak maken met de counselor, voor een informatiesessie waarin uw behandeling vanuit verschillende invalshoeken wordt overlopen. Dat gesprek zal gaan over: de praktische aspecten, zoals bv. de startdatum en het overleg met de planningsverantwoordelijke, de openingsuren, de manier om afspraken te maken in het CRG, het waar en wanneer van welke interventie, etc.; het medische luik: wat uw behandeling inhoudt, welke medicatie u moet nemen, hoe u die moet toedienen en hoe u zich moet voorbereiden op een interventie; uw communicatie met het CRG: met de Dagelijkse Patiëntenmonitoring (DM) tijdens uw behandeling, en daarna bij een eventuele zwangerschap met het follow-upteam; de juridische aspecten, zoals welke contracten en toestemmingsformulieren u moet ondertekenen; en de financiële kant van de zaak, met voor Belgische patiënten die mutualiteitsgerechtigd zijn informatie over de voorwaarden tot terugbetaling van de behandeling. Vaak gestelde vraag Kan u zelf iets doen om de kans op succes van de IVF-behandeling te vergroten? Lees het antwoord op p. 81. In het CRG kan u kiezen uit twee counselingformules: er is de privécounseling, waarbij u het bovenstaande met de counselor bespreekt in een persoonlijk onderhoud van ongeveer anderhalf uur; en er is de groepscounseling, die georganiseerd wordt voor maximum zes paren tegelijk en die zo n twee uur tijd in beslag neemt. Anderhalf uur daarvan wordt besteed aan een gestructureerde presentatie over uw behandeling en aan algemene informatie; daaropvolgend is er voor elk paar de gelegenheid tot een kort, persoonlijk consult van tien à vijftien minuten. Dat geeft de counselor de gelegenheid om bepaalde, persoonlijke vragen te beantwoorden en om even dieper in te gaan op uw specifieke behandelingsschema. Dat is nl. op uw situatie toegespitst en kan daardoor erg verschillen van patiënt tot patiënt. 28

5 De hele fertiliteitsbehandeling lang fungeert de counselor als uw vertrouwenspersoon, die u tijdens de kantooruren steeds kan contacteren voor hulp en advies. Vanuit een jarenlange ervaring zal de counselor u begeleiden bij eventuele fysieke, psychische of praktische problemen. Indien nodig maakt hij of zij voor u ook een (nieuwe) afspraak met de behandelende arts of met de psycholoog van het centrum. Uiteraard staat de counselor ook bij elke eventuele volgende fertiliteitspoging paraat. Voor sommige onderdelen van de IVF-behandeling wordt u in de verpleegeenheid van het CRG verwacht. Daar wordt de rol van de counselor tijdelijk door het personeel van die eenheid overgenomen. Startdatum stimulatie Op het medicatieschema dat bij uw behandeling hoort, staat een belangrijke datum: de dag waarop u met de stimulatiekuur mag beginnen. Dat is de geplande startdatum van uw behandeling. Zolang die niet werd vastgelegd, is uw behandeling niet in de planning van het CRG opgenomen en kan ze niet uitgevoerd worden. Foliumzuur nemen! In het gesprek met de counselor wordt afgesproken dat de vrouw meteen nadat ze heeft beslist om een IVFbehandeling te ondergaan, begint met de inname van foliumzuurpillen. Van dat medicijn is immers bewezen dat het risico op een open rug bij de foetus er effectief door afneemt. Best is dat u dagelijks 0,4 mg foliumzuur minstens vier weken vooraf begint in te nemen en daarmee doorgaat tot ten minste de tiende week van de zwangerschap. Als u zwanger bent van een meerling, moet de dosis opgevoerd worden tot 4 mg vanaf het ogenblik dat u weet dat u zwanger bent tot de twaalfde week. Waarom? Wij willen voor elke IVF-behandeling die in ons centrum uitgevoerd wordt de beste kwaliteit garanderen. Daarom besteden we bijzondere aandacht aan de eigenlijke in-vitrobevruchting: het laboratoriumwerk dus. Kwaliteitsnormen en controleprocedures zorgen er daar voor dat het resultaat optimaal is. Maar daardoor is het aantal handelingen dat de betrokken embryologen, verpleegkundigen en medici per dag kunnen stellen, beperkt. Het is dus nodig om een strikte planning op te stellen, en dié is gebaseerd op de startdatum van de stimulatiekuur. 19 Foliumzuurpillen. 19 Praktisch Als de IVF-behandeling die u ondergaat uw eerste is, wordt de startdatum vastgelegd in het gesprek met de counselor. Als de behandeling geen succes heeft gekend en u een volgende poging wil ondernemen, zal in overleg met uw gynaecoloog een nieuwe startdatum worden gezocht. In alle gevallen waar de startdatum nog niet definitief werd vastgelegd tijdens uw consultatie in het CRG of om een of andere reden moet worden gewijzigd, neemt u best zo vlug mogelijk contact op met de planningsverantwoordelijke, om de start van uw behandeling te kunnen plannen in functie van uw cyclus. Dat doet u op het nummer

6 Als wij niet in het bezit zijn van de toestemming tot terugbetaling van de mutualiteit op de dag van de pick-up, zal de volledige laboratoriumkost aan u worden doorgerekend. Wettelijke leeftijdsrestrictie Los van de terugbetalingsvoorwaarden van de mutualiteit, waarbij de eindleeftijd vroeger valt zie daarvoor p. 98 heeft de Belgische wetgever sinds 2007 een absolute leeftijdslimiet voorzien. Zie daarvoor p. 20. administratieve formaliteiten Aanvraag tot terugbetaling Als u onder het systeem van de Belgische mutualiteit valt en aan bepaalde voorwaarden voldoet, worden de meeste kosten van een IVF-behandeling terugbetaald, en dat voor maximaal zes behandelingscycli. De specifieke IVF-terugbetaling geldt voor de medicatie van de stimulatiekuur (op het remgeld na) en voor de laboratoriumkost. Naar aanleiding van uw eerste raadpleging bij de CRG-arts dienen wij een aanvraag tot terugbetaling in bij de mutualiteit. Daarop bezorgen zij een toestemmingsformulier voor maximaal zes behandelingen, hetzij rechtstreeks aan ons, hetzij aan u. In het laatste geval moet u ons dat toestemmingsformulier bezorgen, ten laatste op de dag van de pick-up, om zeker te kunnen zijn van de terugbetaling. Denk daar ook aan als uw vorige behandeling in een ander centrum zou zijn verlopen. De mutualiteit geeft namelijk meteen toestemming voor het maximale aantal behandelingscycli (zes), en vermoedelijk zullen veel centra dat toestemmingsformulier voor u bewaren in uw dossier. Vergeet het dus niet op te vragen als u van centrum verandert. Meer details over de kosten en de terugbetaling van (andere onderzoeken en ingrepen in het kader van) een IVF-behandeling vindt u in Wat gaat het kosten?, p. 98. Bent u een buitenlandse patiënt, dan gelden uiteraard niet de Belgische terugbetalingsregels. Meer informatie over de kostprijs van uw behandeling kan u opvragen bij het contactcentrum. Om van de fertiliteitsarts toestemming te kunnen krijgen om een embryotransfer te ondergaan, moeten alle contracten en toestemmingsformulieren in ons bezit zijn vóór de eicelpickup. Daarom zullen we u vragen om de documenten te ondertekenen aan het einde van het onderhoud met de counselor of ons ondertekend terug te bezorgen binnen de tien dagen daaropvolgend. Schriftelijke toestemmingen In overeenstemming met de wettelijke bepalingen over medisch geassisteerde bevruchting moet u, vóór de start van uw behandeling in het CRG, allebei schriftelijk uw toestemming geven voor een aantal zaken. Daartoe moet u verschillende formulieren invullen en ondertekenen. Tijdens het gesprek met de counselor zullen ze samen met u worden doorgenomen. Om te beginnen moet u toestemming geven voor de fertiliteitsbehandeling zelf, of die nu bestaat uit kunstmatige inseminatie (KI) of uit een IVF-behandeling, al dan niet in combinatie met ICSI. Als bij die behandeling donormateriaal zal worden gebruikt donorsperma bv. moet u daarvoor uitdrukkelijk uw toestemming geven. Bij IVF worden één of twee uitzonderlijk drie embryo s in de baarmoeder geplaatst. Heeft de eigenlijke in-vitrobevruchting meer embryo s opgeleverd, dan kunnen boventallige embryo s van goede kwaliteit worden ingevroren, voor gebruik bij een eventuele nieuwe poging. Maar u kan er ook voor kiezen om tijdens uw behandeling op te treden als donor, door hetzij eicellen, hetzij em- 30

7 k en k... k... A02-N.indd 1 20/01/12 12:20 bryo s af te staan aan paren die uitsluitend met donormateriaal kunnen worden geholpen. Bij embryo s kan u dat ook achteraf nog doen, door de ingevroren embryo s af te staan die u zelf niet meer nodig heeft. De nieuwe wetgeving rond geassisteerde bevruchting voorziet uitdrukkelijk dat u i.v.m. de boventallige embryo s een aantal zaken moet beslissen vóór u aan de behandeling begint. Laat u ze invriezen of niet? Indien niet, schenkt u ze dan weg voor wetenschappelijk onderzoek of moeten ze vernietigd worden? Indien wel, wat moet ermee gebeuren als u ze niet meer nodig hebt: donatie aan een ander paar, wetenschappelijk onder zoek of vernietiging? Ook moet u nadenken (en uw beslissing in verband daarmee kenbaar maken in het ondertekende contract) over wat er met de bewaarde embryo s moet gebeuren als er iets verandert in uw levenssituatie (echtscheiding, overlijden van één van beide partners). Tijdens de periode van bewaring kan u uw beslissing nog herzien, maar ook die herziening moet u steeds allebei ondertekenen. 12/2011/DRUK Centrum Reproductieve Geneeskunde Tussen de bank voor reproductief menselijk lichaamsmateriaal van het Universitair Ziekenhuis Brussel, vertegenwoordigd door Prof. dr. H. Tournaye, beheerder van de bank en diensthoofd van het Centrum voor Reproductieve Geneeskunde, hierna genoemd UZ Brussel, enerzijds, Conform de wet van 6 juli 2007 over medisch begeleide voortplanting (mbv) en de bestemming van gameten en boventallige embryo s, moet de bestemming van boventallige embryo s gekend zijn vóór enige implanting van embryo s plaats kan vinden. I. Bewaartermijn met het oog op de invulling van een (toekomstige) kinderwens kunnen boventallige embryo s afkomstig uit een ivf/icsi-behandeling worden bewaard door invriezing. de bij wet bepaalde termijn voor de bewaring van embryo s bedraagt vijf jaar en vangt aan op de dag van invriezen. Bij het verstrijken van de bewaartermijn voert UZ Brussel de instructies uit die de wensouder(s) heeft/hebben gegeven in deze overeenkomst. de termijn voor de bewaring van boventallige embryo s die gebruikt worden in een programma voor embryodonatie (zie V) wordt vastgelegd door UZ Brussel. II. Bestemming van de boventallige embryo s maak uw keuze door A of B aan te kruisen en duid daaronder vervolgens slechts één keuzevak aan. A e de wensouder(s) verklaart/verklaren dat de boventallige embryo s mogen worden ingevroren en bewaard. Zij geeft/geven de volgende bestemming aan de embryo s zodra de bewaartermijn van vijf jaar is verstreken: e afstand voor wetenschappelijk onderzoek (zie de Brochure Wo*); g akkoord voor alle onderzoeksdomeinen (zie VII) g akkoord, behalve voor onderzoeksdomein(en) met letter(s) e afstand voor anonieme donatie (ook V invullen a.u.b.); e vernietiging. Laarbeeklaan Brussel Tel. +32 (0) Fax +32 (0) overeenkomst over de BesTemmiNG van BoveNTALLiGe embryo s en mevrouw k... geboortedatum k en partner k... geboortedatum k wonende te (indien van toepassing beide adressen vermelden aub) hierna de wensouder(s) genoemd anderzijds, wordt overeengekomen wat volgt. B e de wensouder(s) verklaart/verklaren dat de boventallige embryo s niet mogen worden ingevroren. Zij geeft/geven de volgende bestemming aan de boventallige embryo s: e afstand voor wetenschappelijk onderzoek (zie de Brochure Wo*); g akkoord voor alle onderzoeksdomeinen (zie VII) g akkoord, behalve voor onderzoeksdomein(en) met letter(s) e vernietiging. III. Bestemming van de boventallige embryo s in geval van (echt)scheiding, of wanneer één van de wensouders definitief niet meer in staat is om beslissingen te nemen, of wanneer de wensouders een onoplosbaar menings verschil hebben de wensouder(s) geeft/geven in dat geval de volgende bestemming aan de boventallige embryo s: (slechts één keuze aankruisen a.u.b.) e afstand voor wetenschappelijk onderzoek (zie de Brochure Wo*); g akkoord voor alle onderzoeksdomeinen (zie VII) g akkoord, behalve voor onderzoeksdomein(en) met letter(s) e afstand voor anonieme donatie (ook V invullen a.u.b.; e vernietiging. A02-N Met de ondertekening van de contracten geeft u beiden te kennen dat u vóór de start van de behandeling uitgebreid geïnformeerd bent over alle medische, psychologische en onderzoeksaspecten ervan, en dat u op basis van die informatie een weloverwogen beslissing heeft kunnen nemen. Deze CRG-gids maakt deel uit van de informatieplicht die ons centrum tegenover u als patiënt(en) heeft. Inschrijving Zodra u heeft beslist om te beginnen met de IVF-behandeling, is het tijd voor de administratieve vooropname. Hiervoor meldt u zich bij de dienst Inschrijvingen in de toegangshal van het Kinderziekenhuis van UZ Brussel, voorzien van uw identiteitskaart en SIS-kaart. Tenzij u de behandeling als alleenstaande wensouder ondergaat, moeten beide partners zich laten inschrijven. Buitenlandse patiënten hebben uiteraard geen SIS-kaart, maar een geldig identiteitsbewijs van beide partners is absoluut nodig om zich te kunnen laten inschrijven. Beide partners zijn nodig Als u als paar aan een vruchtbaarheidsbehandeling begint, is het nodig dat u allebei aanwezig bent. Niet alleen tijdens de eerste consultatie bij de arts, maar ook tijdens het onderhoud met de counselor. Voor de behandeling is namelijk uw beider toestemming nodig en dus moet u allebei alle nodige contracten ondertekenen. Ook inschrijven doet u met zijn tweeën. 31

8 De IVF-Behandeling De essentie van een IVF-behandeling is dat de bevruchting niet in de eileider van de vrouw gebeurt wat de natuurlijke gang van zaken zou zijn maar in het laboratorium. Bij meer dan één vruchtbaarheidsprobleem ligt hierin de enige kans voor een paar om toch zwanger te raken. hormonale bloedbepalingen & echografieën De dienst van het CRG die zich bezighoudt met de communicatie over deze herhaalde onderzoeken en die instructies geeft over de volgende stap(pen) in uw behandeling, is de Dagelijkse Patiëntenmonitoring (in deze brochure vaak afgekort tot DM). Bloedprikken (bij de vrouw) horen onlosmakelijk bij IVF: de hele behandeling door worden ze op geregelde tijdstippen uitgevoerd. Via de hormonale analyse van deze bloedstaaltjes wordt de behandeling gecontroleerd en bijgestuurd, of wat heet gemonitord. Hetzelfde geldt voor echografieën. Een echo is een pijnloos onderzoek waarbij, door ultrahoge geluidsgolven op organen te laten weerkaatsen, een beeld wordt verkregen van inwendige delen van het lichaam. Bij medisch geassisteerde bevruchting worden echo s gebruikt om de baarmoeder en/of de eierstokken te bekijken. Er kan bijvoorbeeld mee worden nagegaan of er zich rijpe follikels in de eierstokken bevinden. Contactgegevens DM Tel Fax crgdm@uzbrussel.be Praktisch Als u voor een bloedprik of echografie komt, vergeet dan uw identificatielabel niet mee te brengen. Dat is uw identificatie als patiënt van UZ Brussel, die u moet voorleggen bij elke interventie die u ondergaat. 32

9 Bovendien vragen we dat u voor de eerste bloedprik aan het begin van de stimulatiekuur, uw SIS-kaart inleest aan onze SIS-kaartkiosk. Bloedonderzoeken praktisch Voor de bloedprikken kan u naar het Kinderziekenhuis van UZ Brussel komen. U mag vóór deze hormonale bloedbepalingen gegeten en gedronken hebben. Het precieze tijdstip voor de bloedprikken is zowel afhankelijk van wat uw behandeling vereist als van wat praktisch haalbaar is. Wat de locatie én het tijdstip betreft zijn er verschillende mogelijk heden: als u in de voormiddag tegelijk een echoafspraak heeft hetzij op een weekdag (tussen 8u. en 11u.30), hetzij op een feest- of weekenddag (tussen 8u. en 10u.) wordt de bloedprik afgenomen in de wachtzaal van de echografie (CRG, niv. +2); in de andere gevallen komt u naar de verpleegeenheid van het CRG (VPE 03, niv. +1). In de week kan u daar s ochtends terecht tussen 7u. en 9u., s avonds tussen 18u. en 20u. In de weekends en op feestdagen is dat s ochtends tussen 7u.30 en 9u., s avonds 18u. en 19u30. U hoeft vooraf geen afspraak te maken. Het ogenblik waarop de uitslag beschikbaar is, hangt af van het moment waarop de bloedprik heeft plaatsgehad. Dankzij de moderne analysetechnieken is de tijdspanne tussen die twee steeds kleiner. Als de bloedprik s ochtends in UZ Brussel heeft plaatsgevonden, dan zijn de resultaten nog in de loop van dezelfde dag beschikbaar; als het bloedstaal s avonds is afgenomen, dan volgt de uitslag uiteraard pas de volgende dag Op weekdagen kan u s voormiddags ook een bloedprik laten afnemen terwijl u wacht voor uw echo-afspraak: CRG, 2de verdieping, in de wachtzaal van de echografie. 21 De resultaten van uw bloedonderzoeken worden telkens in schema gezet. 21 De resultaten van de bloedonderzoeken leiden tot bepaalde conclusies en richtlijnen. Die worden u telefonisch meegedeeld door de DM. Zowel de bloedprik als het bloedonderzoek kunnen ook elders dan in UZ Brussel gebeuren. U kan bv. uw huisarts of een thuisverpleegkundige inschakelen en uw huisarts kan het genomen bloedstaaltje laten onderzoeken in het laboratorium van zijn of haar keuze. De resultaten moeten dan wel vóór 14u. per mail of per fax aan de DM worden bezorgd, zodat het team uw behandeling kan aanpassen aan de nieuwe resultaten en u daarover s namiddags instructies kan geven. De DM neemt zelf contact met u op, in principe tussen 15u. en 18u. Let wel! Voor de verwerking van externe analyses wordt een administratieve kost aangerekend. Zie Wat gaat het kosten?, p. 98. Als u om de een of andere reden geen nieuwe instructies van de DM heeft ontvangen, verdient het de voorkeur om de instructies van de vorige dag te volgen. 33

10 De echografieën voor follikelmeting gebeuren steeds vaginaal, behalve bij zeldzame uitzondering. 22 Echografieën praktisch Alle echoafspraken tijdens uw behandeling verlopen via de DM. Voor de interventie zelf meldt u zich op de dienst Consultatie CRG (niveau +2). Van maandag t.e.m. donderdag kan u daar ook s avonds terecht voor een echo, tussen 18u. en 20u. U neemt plaats in de wachtzaal, waar u gehaald zal worden als het uw beurt is. Voor het onderzoek wordt een kleine echosonde in de vagina gebracht. Anders dan voor een abdominale echografie, die gemaakt wordt via een sonde op de buik, heeft u voor een vaginale echo beter geen volle blaas. Net als na een bloedonderzoek zal de DM na een echo contact met u opnemen om te laten weten tot welke besluiten en richtlijnen het onderzoek heeft geleid. Als de echo s avonds werd gemaakt, kunnen wij u pas de volgende dag informeren, nadat we ook het resultaat van het bloedonderzoek kennen. bij de vrouw: van stimulatie tot pick-up 22 Echografisch onderzoek Echografie: onder invloed van de stimulatiekuur komen verschillende follikels tot ontwikkeling. 24 Tijdens de dagelijkse monitoring worden de resultaten van uw behandeling besproken door een multidisciplinair team. Om meerdere eicellen tegelijk tot ontwikkeling te brengen, worden uw eierstokken hormonaal gestimuleerd. Daarbij worden hormonen gebruikt die ook, zij het onder andere omstandigheden, door uw lichaam worden geproduceerd: voornamelijk FSH en soms ook LH, die gezamenlijk voorkomen in hmg (humaan menopauzaal gona dotrofine), het hormoon dat te vinden is in de urine van menopauzale vrouwen. De werking van (gezuiverd) hmg komt overeen met die van FSH, het hormoon dat zorgt voor het ontstaan en de groei van follikels in de eierstokken. Dat lichaamseigen FSH kan intussen ook synthetisch (uit lichaamsvreemde elementen) worden samengesteld; dan spreken we van rec-fsh. Vandaag bestaan voor de stimulatie dus twee mogelijke medicaties: gezuiverde hmg of synthetisch rec-fsh. De stimulatie wordt steeds afgerond met de toediening van hcg (het zwangerschapshormoon). hcg sorteert hetzelfde effect als LH, het hormoon dat de eisprong veroorzaakt. Voorbereidend bloedonderzoek De pick-up, zijnde de ingreep waarbij de rijpe eicellen worden verzameld, gebeurt doorgaans onder lokale verdoving en vraagt geen voorbereidend bloedonderzoek. Als echter wordt overeengekomen om de ingreep onder volledige verdoving te laten verlopen, hetzij op uw uitdrukkelijke vraag, hetzij op voorstel van de behandelende arts, wordt vooraf een pre-operatief bloedonderzoek uitgevoerd. 34

11 De stimulatiekuur De dosis hmg of rec-fsh kan variëren in aantal eenheden en aantal ampullen. De eerste doses worden bepaald aan de hand van het resultaat van de vooronderzoeken; de volgende doses worden indien nodig aangepast, naargelang van het effect van de toegediende hormonen. Voor de evaluatie van dat effect dienen zoals gezegd de herhaalde hormonale bloedbepalingen en de echografieën. De resultaten worden telkens besproken door het volledige DM-team. Het zijn zij die in deze fase van de behandeling permanent met u in contact staan om het verdere verloop te bepalen. De injecties worden subcutaan gegeven (onderhuids). U kan dat thuis zelf doen of het aan uw partner vragen, u kan ook de hulp van een verpleegkundige inroepen. Mogelijke bijwerkingen Omdat onder invloed van de medicatie verscheidene follikels tegelijk tot volle ontwikkeling komen, nemen de eierstokken in omvang toe. Dit kan een drukpijn veroorzaken en de buik lichtjes doen zwellen. Bij toediening van hmg kunnen de plaatsen waar de inspuitingen worden gegeven tijdelijk overgevoelig worden. Opmerking De IVF-behandeling kan individueel worden aangepast. Zie Tips en opmerkingen 1, p. 53. Tip! Voorkom vergissingen in het inspuiten van hmg of rec-fsh. Zie Tips en opmerkingen 2, p. 53. Tip! Wees bereikbaar! Zie Tips en opmerkingen 3, p. 53. Vaak gestelde vraag Tast de stimulatie van de eierstokken de voorraad eicellen aan, waardoor een vroegtijdige menopauze kan optreden? Lees het antwoord op p. 81. Vaak gestelde vraag Zijn de hormoonbehandelingen schadelijk? Lees het antwoord op p. 82. Monitoring van de stimulatiekuur Naarmate het oestrogenenpeil in het bloed stijgt, anders gezegd: naarmate het ogenblik nadert waarop in een natuurlijke cyclus de eisprong plaatsvindt, wordt meerdere keren een echografie gemaakt. Dat verschaft een beeld van de groei van de follikels en laat toe in te schatten wanneer de eicellen het best kunnen worden verzameld. Het aantal echo s en hormonale bloedbepalingen hangt af van hoe u op de stimulatie van de eierstokken reageert. De stimulatie van de eierstokken kan op verschillende manieren verlopen. Bij de meeste patiënten wordt tegelijk met de stimulatiekuur de natuurlijke menstruatiecyclus onderdrukt. Dat kan gebeuren van vóór het begin van de stimulatie of pas op een later tijdstip. En soms wordt ook geopteerd om helemaal niét te onderdrukken: de stimulatie wordt dan afgestemd op uw eigen cyclus. Lange procedure met agonisten Ongeveer drie weken vóór het begin van de stimulatie begint u met de onderdrukking van uw natuurlijke cyclus. Via de massale toediening van GnRH-analogen gaat de hypofyse versneld FSH en LH afscheiden, waardoor de voorraad daaraan uitgeput raakt. Daardoor komt vanuit de hersens geen enkele sti- Dag één van uw cyclus = de dag dat u opstaat met rood menstrueel bloedverlies. De keuze tussen de verschillende opties vindt zijn neerslag in een specifiek medicatieschema: in overleg tussen u (beiden) en de behandelende arts wordt bepaald welk voor u het meest geschikte is. Uiteraard gebeurt dat op basis van de resultaten van de vooronderzoeken, maar ook naargelang van wat in uw situatie praktisch het meest haalbaar is. 35

12 of / ou / or of / ou / or pick-up (+3) of / ou / or pick-up (+5) ryotransfer u. / h. iveau/level +1 stip wordt u telefold door de VPE 03 / vous sera communine par le VPE 03 / a telephone call from ou the exact time for nt. over de dag. ervalle régulier. e day. hap en baby s et des bébés ncy and baby s fer verwachten wij u nq semaines après le ous attendons pour ve weeks after the u an ultrasound scan. enetica (CMG) verltatie twee maanden ous êtes priés de vous nsultation du CMG e) deux mois et un e expected with your edical Genetics) and one year after intment via d arrêter. llor pick-up (+3) of / ou / or pick-up (+5) ryotransfer u. / h. iveau/level +1 Belangrijk: de hele stimulatie lang, dat wil zeggen tot aan de hcg-inspuiting, moet u onverminderd met het gebruik van de GnRH-analogen doorgaan. 04/2008/DRUK 21 Centrum Reproductieve Geneeskunde Onderdrukking natuurlijke cyclus Inhibition du cycle spontane Suppressing the natural cycle Dag / Jour / Day 21 Bloedprik Prise de sang Blood sample Starten met onderdrukking met GnRH-analogen Debut de l inhibition de GnRH-analogues Start suppressing of GnRH analogues Bloedprikken Prises de sang Blood samples 2 3 WEKEN / SEMAINES / WEEKS Voor alle instructies tijdens uw behandeling wordt u gecontacteerd door de Dagelijkse Patiëntenmonitoring / Pour toutes instructions durant votre traitement le Monitorage Journalier des Patients vous contactera / The Daily Patient Monitoring will call you for all instructions during your treatment Dagelijkse Patiëntenmonitoring / Monitorage Journalier des Patients / Daily Patient Monitoring (DPM) T (15 18u./h.) Centrum Reproductieve Geneeskunde Laarbeeklaan Brussel Tel. +32 (0) Fax +32 (0) Bloedprikken Prises de sang Blood samples Echografie Echographie Ultrasound scan Stimulatie eierstokken Stimulation ovarienne Ovarian stimulation Inspuitingen met hmg of (rec-)fsh Injections de hmg ou (rec-)fsh hmg or (rec-)fsh injections Bloedprikken en echo s Prises de sang et échographies Blood samples and ultrasound scans DAGEN / JOURS / DAYS Bloedprik / Prise de sang / Blood sample Zonder afspraak / Sans rendez-vous / Without appointment Ma. Vrij. / Lun. Ven. / Mon. Fri. 7 9u. / h. & 18 20u. / h. Weekend en feestdagen / Fin de semaine et jours de fériés / Weekend and holidays u. / h. & 18 20u. / h. CRG, UZ Brussel ingang / entrée / entrance 3, niveau / level +1 IVF/FIV Lange procedure met agonisten Procédure longue avec des agonistes Long procedure with agonists IVF FIV IVF hcg-inspuiting Injection de hcg hcg injection Pick-up Spermastaaltje Echantillon de sperme Semen sample IVF FIV Embryotransfer Transfert d embryon(s) Embryo transfer -2-1 P Bloedprik Prise de sang Blood sample Wachten op het resultaat En attendant le résultat Waiting for the result Bloedprikken Prises de sang Blood samples Progesteron Progestérone Progesterone 6 ou / of / or 8 ± 2 DAGEN / JOURS / DAYS WEKEN / SEMAINES / WEEKS SCHEMA-AGONIST-LONG Zwanger of maandstonden Grossesse ou règles Pregnant or menstruation Echografie / Echographie / Ultrasound scan Uitsluitend op afspraak Seulement sur rendez-vous Only on appointment CRG, UZ Brussel ingang / entrée / entrance 3, niveau / level +2 T Laarbeeklaan Brussel Tel. +32 (0) Fax +32 (0) IVF/FIV Procedure met antagonisten Procédure avec des antagonistes Procedure with antagonists 25 SCHEMA-ANTAGONIST mulans meer om eicellen tot ontwikkeling en rijping te brengen. Die stimulans komt (in een later stadium) wel van de toegediende hmg of rec-fsh en hcg, die rechtstreeks op de eierstokken inwerken. Mogelijke bijwerkingen In feite veroorzaken de GnRH-analogen tijdelijk een kunstmatige menopauze, wat kan leiden tot typische menopauzeverschijnselen zoals warmte-opwellingen, prikkelbaarheid en hoofdpijn. Ook kan zich onregelmatig vaginaal bloedverlies voordoen. Die bijwerkingen zijn onaangenaam, maar gelukkig onschuldig en tijdelijk. Ze verdwijnen zodra met de stimulatie van de eierstokken wordt gestart. De onderdrukkingsfase Met de onderdrukking van uw natuurlijke cyclus moet u hetzij op dag één hetzij op dag 21 beginnen. Dezelfde dag moet u ook een bloedonderzoek laten uitvoeren. Het toedienen van GnRH-analogen is heel eenvoudig. Ze zijn verkrijgbaar in de vorm van een neusspray. Gespreid over de dag, zowat om de drie uur, moet u zich zes keer één verstuiving toedienen, afwisselend in het linker en het rechter neusgat, en dat elke dag opnieuw. In plaats van met de neusspray wordt soms gewerkt met een dagelijkse of maandelijkse injectie van GnRH-analogen. dstip wordt u telefold door de VPE 03 / vous sera communine par le VPE 03 / a telephone call from ou the exact time for nt. over de dag. tervalle régulier. he day. hap en baby s et des bébés ncy and baby s fer verwachten wij u nq semaines après le ous attendons pour after the embryo ultrasound scan. enetica (CMG) verltatie twee maanden ous êtes priés de vous nsultation du CMG e) deux mois et un e expected with your edical Genetics) s and one year after ointment via d arrêter. llor 04/2008/DRUK Pil Pillule Pill 3 WEKEN SEMAINES WEEKS Onderdrukking en stimulatie Inhibition et stimulation Suppression and stimulation Dag 1 cyclus Jour 1 du cycle Day 1 of cycle Dag 2 Bloedprik Jour 2 Prise de sang Day 2 Blood sample Inspuitingen met hmg of (rec-)fsh Injections de hmg ou (rec-)fsh hmg or (rec-)fsh injections Bloedprikken en echo s Prises de sang et échographies Blood samples and ultrasound scans Antagonist Antagoniste Antagonist 2 3 WEKEN / SEMAINES / WEEKS Voor alle instructies tijdens uw behandeling wordt u gecontacteerd door de Dagelijkse Patiëntenmonitoring / Pour toutes instructions durant votre traitement le Monitorage Journalier des Patients vous contactera / The Daily Patient Monitoring will call you for all instructions during your treatment Dagelijkse Patiëntenmonitoring / Monitorage Journalier des Patients / Daily Patient Monitoring (DPM) T (15 18u./h.) IVF FIV IVF hcg-inspuiting Injection de hcg hcg injection IVF FIV Bloedprik Prise de sang Blood sample Pick-up Spermastaaltje Echantillon de sperme Semen sample P ou / of / or 8 DAGEN / JOURS / DAYS Embryotransfer Transfert d embryon(s) Embryo transfer Bloedprik / Prise de sang / Blood sample Zonder afspraak / Sans rendez-vous / Without appointment Ma. Vrij. / Lun. Ven. / Mon. Fri. 7 9u. / h. & 18 20u. / h. Weekend en feestdagen / Fin de semaine et jours de fériés / Weekend and holidays u. / h. & 18 20u. / h. CRG, UZ Brussel ingang / entrée / entrance 3, niveau / level +1 Wachten op het resultaat En attendant le résultat Waiting for the result Progesteron Progestérone Progesterone Zwanger of maandstonden Grossesse ou règles Pregnant or menstruation Bloedprikken Prises de sang Blood samples ± 2 WEKEN / SEMAINES / WEEKS Echografie / Echographie / Ultrasound scan Uitsluitend op afspraak Seulement sur rendez-vous Only on appointment CRG, UZ Brussel ingang / entrée / entrance 3, niveau / level +2 T Twee voorbeelden van behandelingsschema s. De voorzijde toont het schematisch overzicht van uw behandeling (zie ook pagina 36-37). 26 Bij het gebruik van de GnRH-analogen horen geregelde bloedonderzoeken naar het effect ervan. En vóór de voorziene startdatum van de stimulatie wordt via een echografie gecontroleerd of er zich geen cysten (met vocht gevulde blaasjes) in de eierstokken hebben gevormd. Indien wel kan het zijn dat die eerst moeten worden leeggeprikt, in casu als het cysten zijn die zelf hormonen produceren. Zie ook Mogelijke andere ingrepen, p. 64. De stimulatie: inspuitingen met hmg of rec-fsh Op de avond van de voorziene startdatum van de stimulatie als de hormonale bloedbepaling van die dag heeft aangetoond dat uw eigen cyclus volledig is onderdrukt, en uit de echografie is gebleken dat er geen cysten aanwezig zijn deelt de DM telefonisch mee dat met de hormonale stimulatie begonnen mag worden. Tijdens de stimulatie, die gemiddeld tien dagen duurt, moet u elke avond hmg of rec-fsh (laten) inspuiten. Dat gebeurt onderhuids (subcutaan). Afgerond wordt de stimulatiefase met een hcg-inspuiting (zie p. 38). 36

13 Korte procedure met agonisten Soms wordt het onderdrukken van de natuurlijke cyclus met GnRH-analogen van meet af aan gecombineerd met het stimuleren van de eierstokken. Er is dus geen voorafgaande onderdrukking. Deze korte procedure start op dag twee van uw menstruatie cyclus. Op dag één laat u een bloedonderzoek uitvoeren. De dag erna wordt begonnen met de toediening van GnRH-analogen en op dag drie met de inspuiting met hmg of rec- FSH. Vanaf dan verloopt de procedure zoals hiervoor besproken: bloedonderzoeken, echografieën en de bespreking in de DM bepalen de doses die moeten worden toegediend; en de stimulatiefase eindigt met een hcg-inspuiting (zie p. 38). Procedure met antagonisten Dankzij de introductie van nieuwe medicatie die we aanduiden met de verzamelnaam antagonisten is de laatste jaren ook een andere behandelingsmethode mogelijk geworden. In tegenstelling tot de agonisten die zoals gezegd het GnRH-hormoon vooraf uitputten zorgen de antagonisten ervoor dat er geen LH vrijkomt. Dat is het hormoon dat de eisprong uitlokt. Het voordeel van deze methode is dat ze een kortere behandelingstijd mogelijk maakt en een kleiner aantal injecties vraagt. Het nadeel is dat de ontwikkeling van de follikels nauwer moet worden opgevolgd dan in de andere procedures, wat resulteert in een hogere frequentie aan echografieën. Onderdrukking natuurlijke cyclus Stimulatie eierstokken Van eerste dag inspuitingen met hmg of (rec-)fsh tot dag vóó Inhibition du cycle spontane Stimulation ovarienne Du premier jour d injections de hmg ou (rec-)fsh au jour avant Suppressing the natural cycle Ovarian stimulation From day 1 of hmg or (rec)fsh-injections to the day before Week / Semaine / Week 1 Week / Semaine / Week 2 Week / Semaine / Week 3 Dag Dag Dag Dag Dag Jour 1 Jour 2 Jour 3 Jour 4 Jour 5 Dag / Jour / Day van cyclus / du Na / après /after Na / après /after Day Day Day Day Day 1 cycle / of cycle 1 week / semaine / week 3 weken / semaines / weeks Bloedprik / Prise de sang / Bloedprik / Prise de sang / Bloedprik / Prise de sang / Bloedprik / Pris = Bloedprik Bloedprik Deze startdatum moet Blood sample Blood sample Blood sample Blood sample Dag 1 = de eerste ochtend dat u opstaat Prise de sang Prise de sang vooraf zijn vastgelegd Ja / Oui / Yes Ja / Oui / Yes Ja / Oui / Yes Ja / Oui / Ye met rood bloedverlies / Jour 1 = premier Blood sample Blood sample Cette date de début de Nee / Non / No Nee / Non / No Nee / Non / No Nee / Non / jour où en vous levant vous avez des pertes stimulation doit être de sang rouges / Day 1 = the first morning Dagelijks, gespreid over de dag, GnRH-analogen cfr. vorige weken / GnRHanalogues comme les semaines passées / This starting date has to planifiée au préalable Echografie / Echographie / Echografie / Echographie / Echografie / Echographie / Echografie / Ec of your period (red loss of blood) zes keer één verstuiving met GnRHanalogen (bv. Suprefact) om de 3u. GnRH-analogues see previous weeks. be planned in advance. Ultrasound scan Ultrasound scan Ultrasound scan Ultrasound sca Ja / Oui / Yes Ja / Oui / Yes Ja / Oui / Yes Ja / Oui / Ye Dag / Jour / Day Chaque jour, à intervalle régulier, De laatste week van de onderdrukking Nee / Non / No u. / h. Nee / Non / No u. / h. Nee / Non / No u. / h. Nee / Non / 21 six fois une inhalation de GnRHanalogues (p.ex. Suprefact) toutes les La dernière semaine de l inhibition vindt een echografie plaats / Bloedprik Prise de sang 3 heures. une échographie sera effectué / S AVONDS / LE SOIR / IN THE EVENING S AVONDS / LE SOIR / IN THE S AVONDS / LE SOIR / IN THE S AVONDS / LE SOIR / IN THE S AVONDS / Blood sample An ultrasound scan will be carried out SC inspuiting met / SC injection de / EVENING SC inspuiting met / EVENING SC inspuiting met / EVENING SC inspuiting met / EVENING SC i Daily, spread over the day, six times in the final week of cycle suppression. SC injection of hmg of / ou / or SC injection de / SC injection of SC injection de / SC injection of SC injection de / SC injection of SC injection de Na confirmatie van DPM starten met one squirt of GnRH analogues (rec-)fsh hmg of / ou / or (rec-)fsh hmg of / ou / or (rec-)fsh hmg of / ou / or (rec-)fsh hmg of / ou / onderdrukking. Dagelijks, gespreid over de (e.g. Suprefact) every 3 hours. Uw afspraak / votre rendez-vous / eenheden / eenheden / eenheden / eenheden / dag, zes keer één verstuiving met GnRHanalogen (bv. Suprefact) om de 3u. your appointment: unités / units unités / units unités / units unités / units Après confirmation du DPM debut de l inhibition. Chaque jour, à intervalle régulier, u. / h. six fois une inhalation de GnRH-analogues (p.ex. Suprefact) toutes les 3 heures. De hele stimulatie lang, tot aan de hcg-inspuiting, gaat u onverminderd door met het gebruik van de Gn Durant toute la stimulation, vous continuez l administration de GnRH-analogues, jusqu au jour de l injec After confirmation by DPM start suppressing. Daily, spread over the day, six You will continue the administration of GnRH-analogues all stimulation long, till the day of hcg in times one squirt of GnRH analogues (e.g. Suprefact) every 3 hours. Dag Jour 7 Day Bloedprik / Prise de sang / Blood sample Ja / Oui / Yes Nee / Non / No Echografie / Echographie / Ultrasound scan Ja / Oui / Yes Nee / Non / No u. / h. S AVONDS / LE SOIR / IN THE EVENING SC inspuiting met / SC injection de / SC injection of hmg of / ou / or (rec-)fsh eenheden / unités / units Stimulatie eierstokken Van eerste dag inspuitingen met hmg of (rec-)fsh tot dag vóór hcg-inspuiting. Stimulation ovarienne Du premier jour d injections de hmg ou (rec-)fsh au jour avant l injection de hcg. Ovarian stimulation From day 1 of hmg or (rec)fsh-injections to the day before hcg injection. Dag Jour 8 Day Bloedprik / Prise de sang / Blood sample Ja / Oui / Yes Nee / Non / No Echografie / Echographie / Ultrasound scan Ja / Oui / Yes Nee / Non / No u. / h. S AVONDS / LE SOIR / IN THE EVENING SC inspuiting met / SC injection de / SC injection of hmg of / ou / or (rec-)fsh eenheden / unités / units Stimulatie eierstokken Van eerste dag inspuitingen met hmg of (rec-)fsh tot dag vóó Stimulation ovarienne Du premier jour d injections de hmg ou (rec-)fsh au jour avant Ovarian stimulation From day 1 of hmg or (rec)fsh-injections to the day before Dag Dag Dag Dag Dag Dag Jour 9 Jour 10 Jour 11 Jour 12 Jour 13 Jour 14 Day Day Day Day Day Day Bloedprik / Prise de sang / Bloedprik / Prise de sang / Bloedprik / Prise de sang / Bloedprik / Prise de sang / Bloedprik / Prise de sang / Bloedprik / Pris Blood sample Blood sample Blood sample Blood sample Blood sample Blood sample Ja / Oui / Yes Ja / Oui / Yes Ja / Oui / Yes Ja / Oui / Yes Ja / Oui / Yes Ja / Oui / Ye Nee / Non / No Nee / Non / No Nee / Non / No Nee / Non / No Nee / Non / No Nee / Non / Echografie / Echographie / Echografie / Echographie / Echografie / Echographie / Echografie / Echographie / Echografie / Echographie / Echografie / Ec Ultrasound scan Ultrasound scan Ultrasound scan Ultrasound scan Ultrasound scan Ultrasound sca Ja / Oui / Yes Ja / Oui / Yes Ja / Oui / Yes Ja / Oui / Yes Ja / Oui / Yes Ja / Oui / Ye Nee / Non / No u. / h. Nee / Non / No u. / h. Nee / Non / No u. / h. Nee / Non / No u. / h. Nee / Non / No u. / h. Nee / Non / S AVONDS / LE SOIR / IN THE EVENING SC inspuiting met / SC injection de / SC injection of hmg of / ou / or (rec-)fsh eenheden / unités / units De hele stimulatie lang, tot aan de hcg-inspuiting, gaat u onverminderd door met het gebruik van de GnRH-analogen (bv. Suprefact). Durant toute la stimulation, vous continuez l administration de GnRH-analogues, jusqu au jour de l injection de hcg (p.ex. Suprefact). You will continue the administration of GnRH-analogues all stimulation long, till the day of hcg injection (e.g. Suprefact). S AVONDS / LE SOIR / IN THE EVENING SC inspuiting met / SC injection de / SC injection of hmg of / ou / or (rec-)fsh eenheden / unités / units S AVONDS / LE SOIR / IN THE S AVONDS / LE SOIR / IN THE S AVONDS / LE SOIR / IN THE S AVONDS / EVENING SC inspuiting met / EVENING SC inspuiting met / EVENING SC inspuiting met / EVENING SC i SC injection de / SC injection of SC injection de / SC injection of SC injection de / SC injection of SC injection de hmg of / ou / or (rec-)fsh hmg of / ou / or (rec-)fsh hmg of / ou / or (rec-)fsh hmg of / ou / eenheden / eenheden / eenheden / unités / units unités / units unités / units De hele stimulatie lang, tot aan de hcg-inspuiting, gaat u onverminderd door met het gebruik van de Gn Durant toute la stimulation, vous continuez l administration de GnRH-analogues, jusqu au jour de l injec You will continue the administration of GnRH-analogues all stimulation long, till the day of hcg in Op de binnenzijde van het behandelingsschema worden de dag na dag vereiste medicatiedoses genoteerd. De behandeling begint na een bloedafname op dag één of dag twee van uw menstruatie cyclus. Op dag twee wordt begonnen met de inspuiting van hmg of rec-fsh. Vanaf dag zes van de stimulatie (d.w.z dag zeven van de cyclus) wordt ook gestart met de toediening van de antagonisten. Zoals bij de andere stimulatiemethodes hangt het verdere verloop af van de richtlijnen van de DM. Afgerond wordt de stimulatie als steeds met de hcg-inspuiting (zie hierna). Procedure met antagonisten en pil Deze stimulatiekuur is identiek aan de hiervóór beschreven procedure, alleen wordt ze voorafgegaan door een periode waarin u de anticonceptiepil neemt. Op de eerste of de tweede dag van uw menstruatiecyclus begint u met de orale inname van een pil die minstens 30 microgram oestrogenen bevat, en u gaat daar minstens twee weken mee door. 37

14 of / ou / or Dag Jour Day pick-up (-2) De IVF-fase begint op de dag waarop wordt beslist om de inspuiting met hcg te geven. Tegelijk stopt de inname van GnRH-analogen en van hmg en (rec-)fsh. La phase de FIV commence le jour òu est décidé d administrer l injection de hcg. Au même moment l administration de GnRH-analogues et de hmg et de (rec-)fsh est terminée. The IVF-phase starts on the day on which is decided to administer the hcg injection. That day the administration of GnRH-analogues and hmg and (rec-)fsh is stopped too. Twee ampullen van eenheden Pregnyl / Deux ampoules de unités de Pregnyl / Two ampoules of units of Pregnyl stipt om exactement à u. / h. precisely at IVF 6 of 8 dagen. Van dag hcg-inspuiting tot dag embryotransfer. FIV 6 ou 8 jours. Du jour de l injection de hcg au jour du transfert d embryon(s). IVF 6 or 8 days. From the day of hcg injection to the day of embryo transfer. Dag Jour Day Wachten op resultaat ± 15 dagen En attendant le résultat ± 15 jours Waiting for the result ± 15 days Bloedprik / Prise de sang / Blood sample Dag na pick-up Jour 17 après pick-up Day after pick-up Zwangerschapsbepaling / Détection de grossesse Pregnancy test Bloedprik / Prise de sang / Blood sample Dag na pick-up Jour après pick-up Day after pick-up Zwangerschapsbepaling / Détection de grossesse Pregnancy test Indien niet zwanger, stoppen met Utrogestan en bloedprik op dag 3 van de maandstonden. Pas enceinte, arrêter l Utrogestan et prise de sang jour 3 des règles. If not pregnant, stop taking Utrogestan and have a blood test on day 3 of menstruation. s morgens bloedprik le matin prise de sang in the morning blood sample pick-up (-1) Starten met progesteron (Utrogestan) Premier jour de l administration de progestérone (Utrogestan) First day of progesterone administration (Utrogestan) Dag Jour Day pick-up (0) Vrouw / femme / woman Twee uur voor pick-up zich nuchter aanmelden / Deux heures avant pickup se présenter à jeun / Two hours before pick-up report without having eaten or drunk. Pick-up om / à / at u. / h. CRG, VPE 03, Niveau/Level +1 Man / homme / man Spermastaaltje Echantillon de sperme Semen sample om / à / at u. / h. CRG, VPE 03, Niveau/Level +1 Dag Jour Day pick-up (+3) of / ou / or pick-up (+5) Embryotransfer Embryotransfer om / à / at u. / h. CRG, VPE 03, Niveau/Level +1 Het precieze tijdstip wordt u telefonisch meegedeeld door de VPE 03 / L heure précise vous sera communiqué par téléphone par le VPE 03 / You will receive a telephone call from VPE 03 giving you the exact time for your appointment. DAG VOOR PICK-UP / LE JOUR AVANT LE PICK-UP / DAY BEFORE THE PICK-UP Progesteron: ter ondersteuning van de innesteling. Dagelijks 3 x 200 mg Utrogestan, vaginaal, gespreid over de dag. Progestérone: stimulation de la nidation. Chaque jour 3 x 200 mg d Utrogestan, par voie vaginale, à intervalle régulier. Progesterone: encouraging implantation. Daily 3 x 200 mg of Utrogestan, via the vagina, spread over the day. Bij zwangerschap Dans le cas de grossesse If pregnant In geval van zwangerschap en voor de verdere opvolging ervan: één bloedprik per week. Dit wordt afgebouwd (volgens instructies van de Dagelijkse Patiëntenmonitoring). Si vous êtes enceinte et afin de suivre la grossesse: une prise de sang par semaine (sauf instruction autre du DPM). When you are pregnant and by way of follow-up: one blood sample a week (based on instruction from DPM). Progesteron. Verdere inname Utrogestan tot de DPM zegt dat u mag stoppen. Opvolging zwangerschap en baby s Suivi de la grossesse et des bébés Following up pregnancy and baby s Vijf weken na de embryotransfer verwachten wij u terug voor een echografie / Cinq semaines après le transfert d embryon(s), nous vous attendons pour une première échographie / Five weeks after the embryo transfer we expect you an ultrasound scan. Het Centrum voor Medische Genetica (CMG) verwacht u en uw baby op consultatie twee maanden en één jaar na de geboorte / Vous êtes priés de vous rendre avec votre bébé à la consultation du CMG (Centre de Médecine Génétique) deux mois et un an après la naissance / You are expected with your baby at the CMG (Centre for Medical Genetics) for a consultation two months and one year after heaving given birth. Afspraak / Rendez-vous / Appointment via Progestérone. Continuez à prendre l Utrogestan jusqu au moment le DPM vous autorise d arrêter. Progesterone. Further intake of Utrogestan till the DPM department tells you to stop. Stempel / Cachet / Stamp Counselor / Conseiller / Counsellor De laatste pagina van het behandelingsschema vermeldt de instructies voor de ingrepen van pick-up, embryotransfer of inseminatie, evenals wat u de dagen (en weken) daarna nog moet doen. Dan wordt met die inname gestopt. Vijf dagen later is er een bloedafname en op de zesde dag wordt begonnen met de stimulatie van Centrum Reproductieve Geneeskunde Laarbeeklaan Brussel Tel. +32 (0) Fax +32 (0) de eierstokken in de vorm van hmg- of rec-fsh-injecties. Die gaan IVF/FIV Lange procedure met agonisten opnieuw gepaard vanaf Procédure longue een avec des vooraf agonistes bepaald tijdstip, tegelijk met Long procedure with agonists Onderdrukking natuurlijke cyclus Stimulatie eierstokken IVF Wachten op het resultaat of enkele Inhibition du cycle spontane dagen Stimulation na ovarienne de start FIV van En attendant de le résultat stimulatiekuur met de toediening van de antagonisten. hcg injection Suppressing the natural cycle Ovarian stimulation IVF Waiting for the result hcg-inspuiting Injection de hcg Bloedprikken Prises de sang Blood samples Dag / Jour / Day 21 Bloedprik Echografie Prise de sang Echographie Pick-up Mogelijke Blood sample bijwerking: Ultrasound scan in de eerste dagen na het stoppen met de pil Spermastaaltje Zwanger of maandstonden Echantillon de sperme Grossesse ou règles Starten met onderdrukking met GnRH-analogen Semen sample Pregnant or menstruation Debut de l inhibition de GnRH-analogues Inspuitingen met hmg of (rec-)fsh IVF kan Start suppressing u of wat GnRH analogues bloedverlies hebben. Injections de hmg ou (rec-)fsh Bloedprikken Prises de sang Blood samples hmg or (rec-)fsh injections Bloedprikken en echo s Prises de sang et échographies Blood samples and ultrasound scans FIV Embryotransfer Transfert d embryon(s) Embryo transfer Bloedprikken Prises de sang Blood samples P Zonder onderdrukking Bloedprik Prise de sang Blood sample In plaats dat de natuurlijke Progesteron menstruatiecyclus onderdrukt wordt Progestérone Progesterone vóór of 2 3tijdens de 12 stimulatiefase, 20 6 ou / of / or 8 ± 2kan er ook voor gekozen worden WEKEN / SEMAINES / WEEKS DAGEN / JOURS / DAYS DAGEN / JOURS / DAYS WEKEN / SEMAINES / WEEKS Voor alle instructies tijdens uw behandeling Bloedprik / Prise de sang / Blood sample Echografie / Echographie / Ultrasound scan wordt u gecontacteerd door de Dagelijkse Zonder afspraak / Sans rendez-vous / Without Uitsluitend op afspraak worden om de bevruchting in het laboratorium volledig af te stemmen op het natuurlijke verloop van de cyclus. Patiëntenmonitoring / Pour toutes instructions durant votre traitement le Monitorage Ma. Vrij. / Lun. Ven. / Mon. Fri. Only on appointment appointment Seulement sur rendez-vous Journalier des Patients vous contactera / The 7 9u. / h. & 18 20u. / h. Daily Patient Monitoring will call you for all Weekend en feestdagen / Fin de semaine et jours CRG, UZ Brussel instructions during your treatment de fériés / Weekend and holidays ingang / entrée / entrance 3, niveau / level +2 Dagelijkse Patiëntenmonitoring / Monitorage u. / h. & 18 20u. / h. T Journalier des Patients / Daily Patient Monitoring (DPM) CRG, UZ Brussel Via bloedonderzoeken wordt dan de hormonale voortgang in T (15 18u./h.) ingang / entrée / entrance 3, niveau / level +1 de gaten gehouden, en via echografieën de ontwikkeling van de follikel(s). Soms wordt toch een lichte ovariële stimulatie gegeven, hetzij vroeg in de cyclus, hetzij zodra een follikel 15 mm. heeft bereikt. In het laatste geval wordt soms nog een antagonist bijgegeven, om met zekerheid een spontane ovulatie te vermijden. Wel is er bij dit protocol een hoog risico dat geen embryotransfer kan plaatsvinden. 04/2008/DRUK SCHEMA-AGONIST-LONG De inspuiting met hcg De rijping van de eicel wordt afgerond en de ovulatie uitgelokt door de toediening van hcg (zwangerschapshormoon, zie ook p. 15 e.v.). Als de echografie een voldoende aantal goed ontwikkelde follikels te zien geeft, wordt het licht op groen gezet voor de hcginspuiting. Vanaf die inspuiting stopt de vrouw met de rec-fsh- of hmg-injecties en desgevallend met het gebruik van de GnRH-analogen of van de antagonisten. Aangezien hcg de eisprong op gang brengt, worden de eierstokken 36 uur na de inspuiting, dat is net voor de eisprong, aangeprikt. Zo kunnen de rijpe eicellen worden verzameld voor bevruchting in het laboratorium. Om ervoor te zorgen dat de pick-up van eicellen overdag kan plaatsvinden, wordt de hcg-inspuiting s avonds of s nachts gegeven. De DM bepaalt zowel de juiste dag als het juiste uur. De inspuiting gebeurt onderhuids, en gewoon bij u thuis. De volgende ochtend moet u een bloedonderzoek laten doen om na te gaan of de hcg-injectie haar werk heeft gedaan. Als u de agonistenprocedure volgt, moet u diezelfde dag ook starten met het in de vagina brengen van progesteron (zie p. 47). In de antagonistenprocedure wacht u daarmee tot de dag ná de pick-up. 38

15 De pick-up (verzamelen van de eicellen) De DM bepaalt het exacte tijdstip van de pick-up. Al twee uur vóór de ingreep moet u in de verpleegeenheid (VPE 03) van het CRG zijn. Stiptheid is essentieel: we moeten er immers voor zorgen dat we de eisprong vóór blijven. Door zelf op tijd te zijn zorgt u er bovendien voor dat de andere die dag nog op het programma staande pickups geen vertraging oplopen. Voor de pick-up mag u rechtstreeks naar de VPE 03 komen (CRG, niveau +1). Zes uur vóór de pick-up mag u niets eten of drinken (en ook niet roken). Met het vaginaal inbrengen van progesteron moet u op de dag van de pick-up wachten tot 16u., dat is tot ná de ingreep. vagina blaas baarmoeder eierstok sonde naald De pick-up schematisch voorgesteld. Voor het goede verloop der dingen is het erg belangrijk dat u op de dag van de pick-up een aantal zaken meebrengt: uw identificatielabel en dat van uw partner; alle ondertekende documenten in verband met uw behandeling; bv. de toestemming voor IVF of ICSI, uw beslissing i.v.m. boventallige embryo s, uw beslissing i.v.m. wetenschappelijk onderzoek, indien u aan een donatieprogramma deelneemt, de contracten daarover; niet gebruikte medicatie hoeft u niet mee te brengen, aangezien de apotheek die niet terugneemt. Alleen als u de medicatie voor uw behandeling gratis ter beschikking kreeg van het CRG, vragen wij u om de niet gebruikte doses mee te brengen; voor patiënten die onder het Belgische mutualiteitssysteem vallen, het toestemmingsformulier van de mutualiteit, als wij dat nog niet in ons bezit zouden hebben. Belangrijk! Als u ons de toestemming van de mutualiteit niet heeft bezorgd ten laatste op de dag van pick-up, zijn wij verplicht om de laboratoriumkost van uw behandeling aan u te factureren. In de VPE 03 wordt u een bed toegewezen. Nadat u zich heeft omgekleed (u krijgt van ons een operatieschort, een mutsje en een armband met uw naam) wordt u premedicatie toegediend. Die werkt ontspannend en verhoogt uw pijnbestendigheid. Make-up en nagellak worden verwijderd, evenals eventuele contactlenzen. Dan wordt u naar het Operatiekwartier gebracht, waar u even moet wachten. Er wordt een infuus geplaatst, dit om een goede vochtbalans te verzekeren en mogelijke problemen tijdens de pickup (misselijkheid, bloedingen, ) te kunnen opvangen. Met een injectie ter hoogte van de baarmoederhals wordt voor een plaatselijke verdoving gezorgd. Terwijl de verdoving inwerkt, wordt de vagina ontsmet. Het verzamelen van de eicellen gebeurt onder echografische controle (zie tekening). Zoals bij alle andere echo s wordt een kleine sonde in de vagina gebracht, waarmee een beeld van de eierstokken wordt verkregen. Dan brengt de gynaecoloog een fijne, holle naald in de vagina, die voorzichtig door de vaginawand wordt Belangrijk! In de meeste gevallen zal op de dag van de eicel-pick-up bloed geprikt worden bij beide partners voor het infectie-onderzoek naar HIV en Hepatitis B & C. De aanwezigheid van de man op de dag van de pick-up is dus in de meeste gevallen vereist. Voor meer uitleg, zie p

16 Let wel! Veel eicellen betekent niet noodzakelijk veel embryo s. Zie Tips en opmerkingen 4, p. 54. gedreven tot bij de eierstokken. Eén voor één worden de rijpe follikels leeggeprikt, en het folikkelvocht, dat de eicellen bevat, wordt via de holle naald opgezogen. U kan de hele ingreep volgen op een beeldscherm. Hou er rekening mee dat het om praktische redenen niet toegestaan is dat uw partner bij de pick-up aanwezig is. Eventueel kan hij in de VPE 03 op u wachten. Daar wordt u na de ingreep terug heen gebracht, om er wat te rusten. Na enige tijd wordt het infuus verwijderd, daarna mag u naar huis. In het laboratorium werden intussen in het follikelvocht de eicellen opgespoord: u verneemt dan ook voor u het ziekenhuis verlaat hoeveel er konden worden verzameld. Sedatie Is de pick-up pijnlijk? Omdat u plaatselijk wordt verdoofd, zal het met de pijn vermoedelijk meevallen. Sommige vrouwen merken helemaal niets, anderen voelen een duidelijke maar draaglijke pijn wanneer de eierstokken worden aangeprikt. Als u daar uitdrukkelijk de voorkeur aan geeft, kan het verzamelen van de eicellen onder algemene verdoving gebeuren. Er wordt dan gebruik gemaakt van een sedatie, die even het bewustzijn uitschakelt. Met een sedatie voelt u niets van de pick-up en deze lichte verdoving is ook niet schadelijk voor de eicellen. Als u een sedatie wenst, moet u dat uw counselor of gynaecoloog in het CRG laten weten uiterlijk na één week stimulatiekuur. Komt uw verzoek later, dan kan het niet meer worden ingewilligd. Voor een sedatie geldt de procedure zoals beschreven in Verloop van een ingreep onder verdoving (zie Praktisch, p. 101) De pick-up verloopt onder echografische controle. 40

17 bij de man: tijd voor een spermastaaltje Voor in-vitrofertilisatie worden liefst verse zaadcellen gebruikt. Dan is de kans op bevruchting het grootst. Uit ejaculaat De normale gang van zaken is dat u de man uiteraard op de dag van de pick-up een spermastaaltje produceert. Daarvoor wordt u in de VPE 03 van het CRG verwacht (niveau +1). Om het laboratorium de kans te geven er nog dezelfde dag de meest beweeglijke zaadcellen uit te halen, moet het sperma s ochtends worden bezorgd. Het precieze tijdstip wordt door de DM bepaald. Na aflevering van het staaltje moet u zich nog een uur beschikbaar houden, voor het geval uit de preparatie van het zaad blijkt dat het sperma niet vodoet. In dat geval zal u een tweede staaltje moeten afleveren. Als u niet aanwezig kan zijn of vreest dat u op het cruciale moment niet in staat zal zijn een spermastaaltje te produceren, kan u vooraf zaad bezorgen en dat laten invriezen. De eicellen van uw partner kunnen dan met dat (gedooide) zaad worden bevrucht. Voor de aflevering van het staaltje maakt u wel eerst een afspraak met het labo andrologie. Ingrepen voor sperma-extractie De gang van zaken die we hierboven hebben geschetst, geldt zowel in het geval van klassieke IVF waarbij de zaadcellen in een broedschaaltje bij de eicellen worden gebracht als in de meeste gevallen van ICSI. ICSI (uitspraak: iksi ) of intracytoplasmatische sperma-injectie is een geavanceerde laboratoriumtechniek om eicellen te bevruchten: daarbij wordt (telkens) één spermacel geïnjecteerd in het cytoplasma van de eicel. Doorgaans zijn die spermacellen afkomstig uit een vers spermastaaltje, dat u via masturbatie heeft geproduceerd. Maar het is ook mogelijk dat u een ingreep moet ondergaan die specifiek bedoeld is om zaadcellen te verzamelen. Bij sommige mannen levert het spermavocht immers onvoldoende of enkel onbeweeglijke zaadcellen op, maar kunnen ze via een ingreep wel verzameld worden. Dankzij het bestaan van de ICSI-techniek hoeven dat er niet véél te zijn. Ze hoeven ook niet volledig matuur te zijn (een staart te hebben): zodra ze aangemaakt zijn dragen ze het genetisch materiaal van de man, en kunnen ze in het laboratorium in de eicel geïnjecteerd worden om die te bevruchten. Doorgaans heeft de ingreep plaats op dezelfde dag als de eicelpick-up van uw partner, zodat we in dat geval nog altijd kunnen 31 Het CRG beschikt over aparte kamertjes, waar u zich als man terug kan trekken om een spermastaaltje te produceren. 32 In het laboratorium wordt het zaad eerst geprepareerd

18 spreken van vers sperma. Dat verdient bij ICSI immers de voorkeur. Wel levert de ingreep vaak voldoende zaadcellen op voor drie of vier ICSI-sessies. Als op alle rijpe eicellen ICSI is verricht, kunnen de overblijvende zaadcellen worden ingevroren voor een eventuele volgende behandeling. weg van de zaadcellen 33 Het traject van de zaadcellen. 33 Indicaties ICSI is een hulp voor paren van wie de man verminderd vruchtbaar is. Als uit het medisch onderzoek van de man blijkt dat zijn sperma te weinig bruikbare zaadcellen bevat om de klassieke IVF-techniek kans op slagen te geven, dan wordt geopteerd voor ICSI. Maar ook als de methode met het schaaltje geen bevruchting oplevert en dat duidelijk aan de zaadcellen ligt, zal bij de volgende poging ICSI worden toegepast. Welke techniek gebruikt wordt om de zaadcellen te verzamelen PESA/MESA, TESE/FNA, vibro- of elektrostimulatie hangt onder meer af van de oorzaak van het vruchtbaarheidsprobleem. Bij anejaculatie zijn hetzij medicatie, hetzij vibro- of elektrostimulatie aangewezen. Anejaculatie betekent dat u voldoende goede zaadcellen produceert, u heeft ook geen erectieproblemen, maar u kan niet ejaculeren. Voor zover dat een zuiver toevallige aangelegenheid is bv. veroorzaakt door de stress van de dag kan u sinds de ontwikkeling van Viagra en aanverwante middelen gewoon met medicatie worden geholpen. Een kleine minderheid van de mannen echter verkeert altijd in de onmogelijkheid om te ejaculeren, hetzij door een psychische oorzaak, hetzij door een fysieke. Dat komt vaker voor dan men zou denken: o.m. bij neurologische schade door een kwetsuur aan de wervelkolom (bv. bij mannen met een verlamd onderlichaam); na een chirurgische ingreep voor zaadbalkanker; als gevolg van multiple sclerose; als gevolg van diabetes met zenuwaantasting;... Bij azoöspermie worden de vier andere technieken gebruikt. Azoö-spermie betekent dat er geen of enkel dode zaadcellen in het ejaculaat voorkomen. Voor een goed begrip: ook in een normale zaadproductie komen niet álle zaadcellen die aan de bron aangemaakt worden in het ejaculaat terecht. Onderweg gaan er altijd een heel aantal verloren. Maar als er in het ejaculaat nauwelijks of geen zaadcellen aangetroffen worden kan dat het gevolg zijn van een verstopping onderweg: dat noemen we obstructieve azoöspermie. De productie verloopt m.a.w. normaal, maar de zaadcellen raken niet naar buiten. In dat geval komt elk van de vier ingrepen in aanmerking. Het is ook mogelijk dat de oorzaak van de azoöspermie bij de productie van de zaadcellen ligt: er worden er te weinig aangemaakt, 42

19 of ze rijpen niet. Dan spreken we van niet-obstructieve azoöspermie en is TESE de enig mogelijke optie. Tot slot: heel af en toe heeft azoöspermie een hormonale oorzaak. In dat geval hoeft er niet operatief ingegrepen te worden: indien mogelijk wordt het probleem via medicatie geremedieerd. bijbal zaadbal De ingrepen praktisch PESA, TESE en FNA kunnen zowel onder algemene als onder plaatselijke verdoving uitgevoerd worden, MESA gebeurt steeds onder algemene verdoving. Vibrostimulatie verloopt uiteraard zonder verdoving, elektrostimulatie soms onder plaatselijke, soms zonder verdoving (bij volledige verlamming en dus gevoelloosheid van het onderlichaam). In elk geval kan u steeds dezelfde dag nog naar huis (dagopname), u hoeft niet in het ziekenhuis te overnachten. Meer informatie over de procedure bij verdoving in het CRG en UZ Brussel vindt u onder Praktisch, p De keuze tussen de verschillende opties zowel wat de ingreep zelf als de soort verdoving betreft wordt in overleg tussen u en de behandelende arts bepaald. Uiteraard gebeurt dat op basis van de resultaten van de vooronderzoeken, maar er wordt ook rekening gehouden met wat in uw situatie praktisch het meest haalbaar is. Tot slot, als u wenst dat de overblijvende zaadcellen die via een ingreep werden verzameld, worden ingevroren, moet u een toestemmingsformulier ondertekenen en dat aan de verpleegkundige op de VPE 03 afgeven voor u de ingreep ondergaat. Uw toestemming op zich impliceert natuurlijk niet dat vriesbewaring mogelijk is. Ook is de bewaring niet gratis: wel in het jaar zelf van uw behandeling, daarna wordt een (geïndexeerde) bewaarkost aangerekend per jaar bewaring. 34 PESA schematisch voorgesteld. 35 Zoeken naar een naald in de hooiberg: links twee gevulde zaadbuisjes tussen diverse lege MESA & PESA: zaad uit de bijbal Bij obstructieve azoöspermie zijn zoals gezegd de zaadcellen aangemaakt en tot rijping gekomen, maar raken ze niet uit de bijbal, bv. doordat de zaadleiders verstopt zijn of volledig ontbreken. Via MESA (microchirurgische epididymaire sperma-aspiratie) worden de zaadcellen operatief uit één van de bijballen gehaald. Onder algemene verdoving wordt een insnijding in de balzak gemaakt en met een speciale microscoop wordt een geschikt deel van een bijbal geselecteerd, waaruit dan zaadvloeistof wordt opgezogen. Voor PESA (percutane epididymaire sperma-aspiratie) moet geen insnijding worden gemaakt: onder lokale verdoving wordt de bijbal door de huid heen blind aangeprikt om de zaadcellen op te zuigen. Dit is een vrij eenvoudige techniek, die echter niet altijd altijd het gewenste resultaat oplevert. 43

20 Nog tijdens de MESA- of PESA-ingreep controleert het laboratorium of het verkregen zaadstaaltje voldoende spermacellen oplevert. Eventueel wordt de ingreep herhaald aan de andere bijbal. Vaak gestelde vraag Komen afwijkingen meer voor bij IVFkinderen dan bij andere? Lees het antwoord op p TESE. Zo ziet testikelweefsel er in het laboratorium uit. TESE en FNA: zaad uit de zaadbal In sommige gevallen wordt ervoor gekozen om zaadcellen uit de testikels te verzamelen, d.w.z. vóór ze ter rijping naar de bijbal zijn gegaan. Deze TESE- en FNA-ingrepen zijn een alternatief voor MESA en PESA, alleen worden er veel minder zaadcellen verzameld. Bij niet-obstructieve azoöspermie is TESE meestal de enig mogelijke optie, en dan best onder algemene verdoving. Bij TESE (testiculaire sperma-extractie) wordt chirurgisch een klein beetje weefsel uit een testikel verwijderd. In het laboratorium kijkt men hoe het zit met de aanwezigheid en de kwaliteit van de zaadcellen in dat proeffragment. Afhankelijk van de bevindingen wordt dan meer weefsel uit dezelfde testikel of een fragmentje uit de andere testikel verwijderd. Hoewel niet-obstructieve azoöspermie precies voortkomt uit het feit dat de productie aan zaadcellen ter hoogte van de zaadbal minimaal is of volledig afwezig, kan TESE in de helft van de gevallen toch voldoende zaadcellen opleveren om ICSI mogelijk te maken. Bij FNA (fijne-naaldaspiratie) wordt met een fijne naald in een testikel geprikt, om zo te proberen voldoende zaadcellen eruit op te zuigen. Het gaat hier om een kleine ingreep, die echter niet altijd het beoogde resultaat oplevert. Vibro- en elektrostimulatie Bij mannen die in de onmogelijkheid verkeren om te ejaculeren en die niet met medicijnen kunnen worden geholpen, kan via ofwel vibro-, ofwel elektrische stimulatie vaak toch een zaadstorting worden veroorzaakt. Bij vibrostimulatie produceert een apparaatje dat op de penis wordt gedrukt vibraties, en wordt zo eventueel een ejaculatie uitgelokt. Bij elektro-ejaculatie wordt een speciale sonde in de endeldarm gebracht, die via een elektrische stroom van lage spanning in een ejaculatie uitmondt. 44