Klimaatneutraal. grondgebied 2035

Transcriptie

1 GEMEENTE UTRECHTSE HEUVELRUG Utrechtse Heuvelrug Duurzaam en Klimaatneutraal DUURZAAM EN KLIMAATNEUTRAAL 2035 Routekaart Klimaatneutraal grondgebied 2035 Ambitiedocument Lenny Putman en Bianca de Wit Juli

2 Inhoudsopgave Samenvatting Samenvatting Inleiding Leeswijzer Samen met de samenleving Gesprek aan de hand van op maat gemaakt klimaatspel Het klimaatroutekaart gesprek Resultaten van het klimaatroutekaart gesprek Betrekken van de samenleving bij verdere ontwikkeling routekaart Klimaatvoetafdruk gemeentelijk grondgebied Definitie klimaatneutraal grondgebied Uitgangspunten en ambitie klimaatroutekaart Ontwikkeling klimaatvoetafdruk Utrechtse Heuvelrug Gebouwde omgeving Wonen Wat zien we? Richting voor de komende jaren Bedrijven en organisaties Wat zien we? Richting voor de komende jaren Doelstelling en ambities voor de gebouwde omgeving Publieke infrastructuur Doelstelling en ambities voor de publieke infrastructuur Mobiliteit Wat zien we? Richting voor de komende jaren Doelstelling en ambities voor mobiliteit Duurzame opwekking buiten de gebouwde omgeving Wat zien we? Zon Wind Overige opwekmogelijkheden Richting voor de komende jaren Financiële, technische en ruimtelijke haalbaarheid Zon Wind Overige opwekmogelijkheden Doelstelling en ambities voor duurzame opwekking Opslag...31 De Utrechtse Heuvelrug wil een gemeente zijn waar mensen met plezier wonen, werken en recreëren. Niet alleen nu, maar ook over 50 of 100 jaar. Wij willen dat onze gemeente in 2035 klimaatneutraal is. Maar hoe willen we dat bereiken? We zijn het gesprek aangegaan met onze inwoners en de Duurzaamheidsraad om onze route naar een klimaatneutrale gemeente in 2035 vorm te geven. Op de thema s gebouwde omgeving (wonen en bedrijven & organisaties), publieke infrastructuur, mobiliteit en duurzame opwekking hebben we onze doelen voor 2035 en de focus en richting voor onze activiteiten voor de komende vier jaar geformuleerd. Dit alles hebben we overzichtelijk in kaart gebracht in de figuur op de volgende pagina. Bij het bepalen van de doelen voor de thema s gebouwde omgeving (wonen en bedrijven & organisaties) en mobiliteit zijn we uitgegaan van de (volgens ons) meest voor de hand liggende scenario s. Daarbij hebben we de input van onze inwoners meegenomen. Met het realiseren van de doelstellingen voor CO 2 -vermindering op de thema s gebouwde omgeving en mobiliteit zijn we nog niet klimaatneutraal. De opgave die overblijft, is de opgave voor het vierde thema duurzame energieopwekking buiten de gebouwde omgeving, zoals opwekking met biogas, zonnepanelen in veldopstellingen, geothermie of wind. We doen eerst nog nader onderzoek voordat we de ambitie gaan bepalen voor de afzonderlijke duurzame energie-opwekkers in het buitengebied; de energiemix. Bijlage 1: indicatoren energieneutraal PG02 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 PG03

3 Klimaatneutraal wonen Klimaatneutrale bedrijven en organisaties (B&O) Klimaatneutraal mobiel Duurzame energie 27% (69 kton) CO 2 vermindering 38% (97 kton) CO 2 vermindering 9% (23 kton) CO 2 vermindering 25% (63 kton) CO 2 vermeden Ambitie % (5.250) woningen aardgasvrij energieleverend 25% (5.250) woningen aardgasvrij energieneutraal 25% (5.250) woningen energielabel A, zonnepanelen, energiezuinige apparaten Energieleverende aardgasvrije nieuwbouw Ambitie 2035 Alle B&O maximale isolatie Alle B&O energiezuinige verlichting 50% B&O duurzame ventilatie+koeling 50% B&O warmtepomp (lucht/bodem) 75% B&O daken zonnepanelen 50% B&O biomassa-installatie Energieleverende aardgasvrije nieuwbouw Ambitie 2035 Verminderen gemotoriseerd vervoer Veranderen autogebruik naar OV en fiets 75% voertuigen elektrisch 25% voertuigen biogas Ambitie 2035 Duurzame energie buiten de gebouwde omgeving Focus Focus ligt op energiezuiniger maken van woningen met no-regret aanpak en energieneutrale aardgasvrije nieuwbouw Focus Focus ligt op branches openbaar bestuur en overheidsdiensten, vrije tijd & recreatie, gezondheid & welzijnszorg, en de agrarische sector. Focus Focus ligt op het verminderen en veranderen van vervoer en op het verduurzamen van vervoer naar elektrisch vervoer. Focus Focus ligt op nader onderzoek om de juiste energiemix te bepalen Activiteiten Aanpak van het gas af o.a. proeftuinen Aanpak energieneutrale/ energie-leverende aardgasvrije nieuwbouw Prestatieafspraken woningcorporaties (WV) Faciliteren collectieve inkoop trajecten zon en isolatie (WV) Faciliteren buurt, dorp en VVE initiateven gericht op energiebesparing en duurzame energie (WV) Faciliteren energie en dubo grote renovatie en nieuwbouwprojecten Regionaal energieloket (WV) Energiecoaches & energieambassadeurs (WV) Subsidie energiemaatwerkadvies (WV) Communicatiecampagnes (o.a. duurzame huizenroute) (WV) Activiteiten Aanpak van het gas af o.a. proeftuinen Aanpak energieneutrale/ energie-leverende aardgasvrije nieuwbouw Energiehandhaving combineren met advisering Vervolgaanpak EED-traject Branche gerichte aanpak voor zorg & welzijn; recreatie & toerisme; agrariërs; bestuurlijke organisaties; en detailhandel BENG scholen (IHP) Faciliteren circulaire landgoederen Faciliteren collectieve inkoop en adviestrajecten duurzame energie en energiebesparing Faciliteren postcoderoosprojecten maatschappelijk vastgoed Opzetten kennispunt met doorverwijsfunctie subsidies Activiteiten Faciliteren en stimuleren fietsgebruik (GVVP) Faciliteren en stimuleren OV gebruik (GVVP) Realiseren openbare laadinfrastructuur elektrisch rijden (GVVP) en faciliteren semi-openbare Realiseren band op spanning pompen openbare ruimte en faciliteren semi-openbaar Faciliteren elektrische deelauto s Faciliteren duurzaam OV Faciliteren duurzame mobiliteit in branche aanpak en dorpsgericht werken Faciliteren diverse (innovatieve) elektrisch rijden initiatieven (laadinfra, auto s, openbaar vervoer, fiets) Onderzoek hoe groen gas station via inkoop gestimuleerd kan worden Activiteiten Faciliteren duurzame energie-initiatieven Inventarisatie duurzame energie opwekking: o.a. ruimtelijke mogelijkheden en consequenties Onderzoeken haalbaarheid zonnepanelen op geluidsscherm langs A12 Onderzoek zonne-energie voormalige stortplaats Gooijerdijk en Maarsbergen faciliteren initiatief PG04 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 PG05

4 1 Inleiding Klimaatneutrale Utrechtse Heuvelrug 2035 Wij willen dat onze gemeente in 2035 klimaatneutraal is 1. Dat wil zeggen dat we dan binnen de gemeentegrenzen evenveel duurzame energie opwekken als we aan energie gebruiken. In andere woorden: in 2035 wonen, werken/ondernemen en recreëren we klimaatneutraal en zijn we klimaatneutraal mobiel. Hoe worden we een klimaatneutrale gemeente? Zetten we in op energiebesparing of juist op het opwekken van duurzame energie? Naar welke maatregelen gaat onze voorkeur uit? De keuzes die we daarin maken, hebben invloed op de activiteiten die we ondernemen en de consequenties die we accepteren. Het maakt bijvoorbeeld een groot verschil of we gaan voor een klimaatneutrale gemeente door in te zetten op duurzame energie opwekkers direct op het net (bijvoorbeeld windturbines, zonnepanelen in veldopstelling en biomassacentrales) of dat we juist inzetten op energiebesparing en duurzame energie opwekking in en op gebouwen. Dit ambitiedocument beschrijft het proces van de totstandkoming van de routekaart en de keuzes die we daarin gemaakt hebben. Klimaatroutekaart deel De klimaatroutekaart geeft de koers aan voor een klimaatneutrale gemeente in In dit document presenteren we het eerste deel van de klimaatroutekaart met concrete ambities voor klimaatneutraal wonen, klimaatneutrale bedrijven en organisaties, klimaatneutrale mobiliteit en de opgave voor duurzame energie buiten de gebouwde omgeving in Daarnaast geeft de klimaatroutekaart richting aan onze activiteiten voor de periode tot en met De kaart en daarmee ook de richting voor de komende jaren is tot stand gekomen middels een participatief proces met inwoners en de Duurzaamheidsraad. We zijn daarbij uitgegaan van de huidige stand der techniek en het huidige kennisniveau. We nemen geen voorschot op ontwikkelingen op dat gebied, die voor de komende jaren ongetwijfeld nog wel te verwachten zijn. In 2021 zullen we dan ook de routekaart richting 2035 opnieuw leggen, met vernieuwde inzichten, techniek, kennis en ervaring. De activiteiten (gebaseerd op initiatieven uit de samenleving) staan in ons jaarlijkse uitvoeringsprogramma Heuvelrug Duurzaam en Klimaatneutraal. Om de voortgang richting een klimaatneutrale gemeente te kunnen monitoren, hebben we in de klimaatroutekaart streefwaarden opgenomen voor de jaren 2020, 2025, 2030 en Die streefwaarden geven onze visie weer op hoe we onze ambitie denken te gaan realiseren. We blijven in gesprek met de samenleving om hun mogelijke bijdrage daaraan verder concreet te maken. Klimaatroutekaart deel Om voor de periode ook een duidelijke koers te bepalen in de energiemix voor duurzame energie buiten de gebouwde omgeving, hebben we meer inzicht nodig in de energetische effectiviteit en de ruimtelijke, technische en financiële randvoorwaarden en consequenties van verschillende duurzame energie opties. Tijdens het klimaatroutekaartgesprek bleek dat hier verschil van inzicht over is en zonder een gedeeld inzicht is het moeilijk samen richting te bepalen. Met die vraagstukken gaan we daarom in 2017 en 2018 aan de slag. We zullen vervolgens samen met inwoners de stappen bepalen voor de periode Voor de periode is mede bepalend of het Rijk een klimaatwet vormgeeft en de wijze waarop het Rijk de Energie Agenda 2050 in de praktijk vorm wil geven, waaronder de ontwikkeling van het gas af. Voor de ruimtelijke haalbaarheid speelt de ontwikkeling van de omgevingswet en de omgevingsvisie, waarin de klimaatambitie ruimtelijk vorm dient te krijgen en verankerd dient te worden. 1.1 Leeswijzer Eerst gaan we in hoofdstuk 2 in op het participatieve proces van de totstandkoming van de klimaatroutekaart. Welke activiteiten hebben we ondernomen en wie zijn betrokken geweest? En welke dilemma s zijn we tegengekomen en welke keuzes hebben we daarbij gemaakt? In hoofdstuk 3 gaan we in op de kaders voor de klimaatroutekaart. We beschrijven welke definities we hanteren en wat de uitgangspunten zijn. De definities en uitgangspunten zijn eerder middels de startnotitie door de gemeenteraad vastgesteld. Ook beschrijven we de ontwikkeling van de klimaatvoetafdruk van de Utrechtse Heuvelrug tot nu toe in relatie tot de ambitie. Vervolgens gaan we in op de verschillende onderdelen van een klimaatneutrale gemeente. Dat zijn achtereenvolgens de gebouwde omgeving (hoofdstuk 4), de publieke infrastructuur (hoofdstuk 5), mobiliteit (hoofdstuk 6) en duurzame opwekking buiten de gebouwde omgeving (hoofdstuk 7). Per onderdeel beschrijven we eerst wat we hebben opgehaald in het participatieve proces met onze stakeholders. Vervolgens beschrijven we hoe we dit vertalen in een richting voor onze activiteiten in de komende jaren. Tot slot gaan we in het laatste hoofdstuk, hoofdstuk 8, kort in op de opslag van (duurzame) energie. 1 Deze doelstelling is vastgesteld door de gemeenteraad en opgenomen in het huidige raadsprogramma. PG06 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 PG07

5 2 Samen met de samenleving De klimaatroutekaart geeft de richting aan voor onze activiteiten in de komende jaren. Richting aan wonen, werken/ondernemen, recreëren en de manier waarop we van A naar B gaan. Aan de activiteiten van de hele samenleving: inwoners, ondernemers, werknemers en gasten. Dit maakt dat het alleen zin heeft deze richting vorm te geven samen met de samenleving. 2.1 Gesprek aan de hand van op maat gemaakt klimaatspel Om samen het gesprek te kunnen voeren, hebben we (in samenwerking met de Omgevingsdienst regio Utrecht) een klimaat spel ontwikkeld. Hierin is de hoeveel CO 2 die we in onze gemeente moeten verminderen om in 2035 klimaatneutraal te zijn weergegeven op een lange lat. Daarnaast zijn er blokken voor de verschillende mogelijkheden om CO 2 te verminderen in onze gemeente. De blokken zijn zowel mogelijkheden om het energieverbruik te verminderen als om de duurzame energieproductie te verhogen. De grootte van de blokken representeren de vermindering van CO 2 door het toepassen van deze mogelijkheden. Om de klimaatambitie te halen moet de hele lat vol gelegd worden met blokken. De lat kan op veel manieren vol gelegd worden. De blokken met mogelijkheden voor CO 2 vermindering zijn specifiek berekend voor onze gemeente en zijn gebaseerd op de huidige stand van zaken met betrekking tot techniek en kennis. De mogelijkheden zijn concreet en herkenbaar en sluiten aan bij de initiatieven uit de samenleving die tijdens het programma Heuvelrug Duurzaam en Klimaatneutraal zijn ingediend. Voorbeelden van blokken zijn woningen Energie Nul maken, alle nieuwbouwwoningen energieneutraal bouwen, 3 grote windmolens plaatsen, 25% van de bedrijven passen maximale isolatie toe, 25% van de bedrijfsdaken voorzien van zonnepanelen, 25% van de auto s rijden elektrisch, of 25% van alle daken van bestaande woningen beleggen met zonnepanelen. De blokken komen overeen met de verschillende onderdelen van de klimaatvoetafdruk (gebouwde omgeving, publieke infrastructuur, mobiliteit, duurzame elektriciteit direct en duurzaam gas direct zie tabel 1 op pagina 10). Dit is weergegeven met verschillende kleuren. De blokken voor de gebouwde omgeving zijn geel voor wonen/ woningen en rood voor bedrijven en organisaties, de blokken voor mobiliteit zijn blauw en de blokken voor duurzame energieopwekking (gas én elektriciteit direct op het net) zijn groen. Voor de publieke infrastructuur zijn geen blokken, omdat de bijdrage hiervan aan de klimaatvoetafdruk voor het gemeentelijk grondgebied zeer klein is. 2.2 Het klimaatroutekaart gesprek Op 6 december 2016 zijn inwoners, ambtenaren en raadsleden aan de hand van het klimaatspel met elkaar in gesprek gegaan over de wijze waarop de gemeente klimaatneutraal moet worden 2. Met andere woorden: met welke blokken de lat het beste vol gelegd kan worden. Dit gesprek vond plaats in vijf groepen. Daarnaast werd (in meer en mindere mate) besproken welke mogelijkheden we meteen toe kunnen passen, welke mogelijkheden toegepast kunnen worden mits aan bepaalde randvoorwaarden wordt voldaan en voor welke mogelijkheden geldt nee, tenzij. De resultaten hebben de vijf groepen vervolgens aan elkaar gepresenteerd. De groepen waren zeer divers van samenstelling, bijvoorbeeld wat betreft kennisniveau met betrekking tot energiebesparing en duurzame energieopwekking. 2.3 Resultaten van het klimaatroutekaart gesprek De resultaten van de groepen vertoonden op sommige punten overeenkomsten, maar waren op andere vlakken zeer uiteenlopend. Bovendien waren de resultaten van sommige groepen sterk beïnvloed door de mening van een enkele persoon in de groep. Dat stelde ons voor de vraag hoe we de resultaten van de bijeenkomst van 6 december kunnen en moeten vertalen naar een klimaatroutekaart. We hebben ervoor gekozen om de maatregelen waar in (bijna) alle groepen consensus over was te vertalen in een richting voor onze activiteiten (per thema) in de komende periode. Dit hebben we aangevuld met onze kennis van bestaande initiatieven in onze samenleving. De gekozen richting voor onze activiteiten voor de komende periode, gebaseerd op de bijeenkomst van 6 december, hebben we gepresenteerd op de brede bijeenkomst Heuvelrug duurzaam en klimaatneutraal van 13 februari Ook zijn ze besproken in de Duurzaamheidsraad. Het resultaat is dit document. Het beschrijft onze focus per onderdeel van de klimaatvoetafdruk voor de periode en op de meeste onderdelen de ambities in cijfers voor 2020, 2025, 2030 en Het geeft ook aan op welke punten er nog hiaten zijn, bijvoorbeeld wat betreft kennis of doelstellingen. 2.4 Betrekken van de samenleving bij verdere ontwikkeling routekaart De verdere ontwikkeling van de routekaart 2035 is een continu proces waar we de komende jaren samen met de samenleving aan blijven werken. Zowel voor het bepalen van de richting voor onze activiteiten als voor het realiseren van concrete projecten We gaan de samenleving in ieder geval betrekken middels: Het participatietraject rondom de omgevingsvisie en omgevingswet, waar energie en klimaat integraal onderdeel van uit moeten gaan maken De brede bijeenkomsten twee keer per jaar, waar we concrete projecten samen vormgeven en specifieke workshops houden over bijvoorbeeld de doorontwikkeling van de klimaatroutekaart. Gesprekken met stakeholders, bijvoorbeeld met branches, voor verdere verfijning en concretisering van onze streefwaarden voor de verschillende onderdelen en ontwikkeling van activiteiten. 2 Ook in de Duurzaamheidsraad en in de gemeentelijke organisatie heeft een gesprek plaats gevonden over de klimaatroute aan de hand van het klimaatspel. Het spel is inmiddels ook buiten de gemeente een succes: het is door het Algemeen Bestuur van de Omgevingsdienst regio Utrecht gespeeld en wordt nu regelmatig uitgeleend aan diverse gemeenten in de regio. Ook al is het spel op maat gemaakt voor onze gemeente en kloppen de grootte van de blokjes niet voor andere gemeenten: voor het op gang brengen van de discussie en het inzicht krijgen in de materie is het spel ook in andere settings prima bruikbaar gebleken. PG08 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 PG09

6 3 Klimaatvoetafdruk gemeentelijk grondgebied Dit hoofdstuk beschrijft de definitie van de klimaatvoetafdruk van het gemeentelijk grondgebied en de uitgangspunten en ambitie voor de routekaart klimaatneutraal grondgebied Deze zijn vastgelegd in de startnotitie 3. Paragraaf 3.3 beschrijft de ontwikkeling van de klimaatvoetafdruk tot nu toe in relatie tot deze ambitie. Daaruit blijkt dat grote extra inspanningen nodig zijn. 3.1 Definitie klimaatneutraal grondgebied 2035 In 2035 willen we klimaatneutraal zijn. Dat betekent dat we in 2035 binnen de gemeentegrenzen evenveel duurzame Tabel 1: Samengestelde indicator klimaatvoetafdruk gemeentelijk grondgebied energie opwekken als we aan energie gebruiken. Die energie wordt voor een groot deel gebruikt in de gebouwde omgeving (in huizen en zakelijk vastgoed) in de vorm van elektriciteit en gas. Maar ook liters brandstof (benzine, diesel en LPG) die we gebruiken voor onze mobiliteit is energie die meetelt in onze klimaatvoetafdruk. En tot slot gebruiken we nog elektriciteit voor (openbare) voorzieningen, zoals openbare verlichting. Al die onderdelen tellen mee aan de verbruikskant van onze klimaatvoetafdruk. Tabel 1 geeft de samengestelde indicator en definitie voor de klimaatvoetafdruk van het gemeentelijk grondgebied schematisch weer. De verschillende Effect indicator Wat valt hier onder? Wat valt hier (nog) niet onder? Klimaatvoetafdruk gebouwde omgeving [ton CO 2 CO 2 uitstoot door elektriciteit en gasgebruik (standaardjaarverbruik) van Stedin-aansluitingen voor vastgoed particulier (gele blokken) en zakelijk (rode blokken). Aansluitingen direct op Gasunie of Tennet netwerk Zonnestroom die netto wordt geleverd aan het net door gebouwen Klimaatvoetafdruk publieke infrastructuur [ton CO 2 CO 2 uitstoot door energiegebruik voor openbare verlichting, pompen en gemalen, verkeersregelinstallaties (geen blokken). Energiegebruik semi-publieke oplaadpalen eventuele andere losstaande installaties Klimaatvoetafdruk mobiliteit [ton CO 2 CO 2 uitstoot van het wegverkeer in onze gemeente (exclusief autosnelwegen) en de CO 2 uitstoot van mobiele werktuigen (blauwe blokken). Autosnelwegen* Railverkeer* Binnenscheepvaart* Recreatievaart* * Inschatting wel mogelijk Opwekking duurzame elektriciteit direct [vermeden ton CO 2 CO 2 uitstoot vermeden door duurzame elektriciteit direct geleverd aan het net. Op basis van opgesteld vermogen (groene blokken). Opwekking duurzaam gas direct [vermeden ton CO 2 CO 2 uitstoot vermeden door duurzaam gas direct geleverd aan het net. Op basis van opgesteld vermogen (groene blokken). De klimaatvoetafdruk gemeentelijk grondgebied is de CO 2 -uitstoot als gevolg van het energieverbruik binnen de gemeentegrenzen (voor gebouwde omgeving, publieke infra-structuur en mobiliteit) minus de vermeden CO 2 -uitstoot als gevolg van duurzame energie-opwekking binnen de gemeentegrenzen (direct aan het net geleverde elektriciteit en gas). onderdelen leveren samen een redelijk beeld van het totale aan klimaatverandering door bijvoorbeeld energiegebruik binnen de gemeentegrenzen minus de voedselconsumptie, kleding, inrichting en gebruik duurzaam opgewekte energie. Het energiegebruik en de van papier. Deze onderdelen zijn door ondernemers opwekking van duurzame energie drukken we uit in ton CO 2. en bewoners sterk beïnvloedbaar als duurzame Daardoor kunnen we de verschillende vormen van energie bij producent of als duurzame consument. Zij zijn elkaar optellen en van elkaar aftrekken. Het doel is dat in 2035 echter veel moeilijker beïnvloedbaar door de deze klimaatvoetafdruk van het gemeentelijk grondgebied gemeentelijke overheid; te weinig om hiervoor een 0 ton CO 2 is. harde doelstelling op te nemen. Daarnaast is het niet mogelijk om deze onderdelen op gemeenteniveau te In de klimaatvoetafdruk gemeentelijk grondgebied monitoren. In deze definitie tellen we ook geen lagere nemen we niet mee de uitstoot van broeikasgassen CO 2 bijdrage voor groene stroom en groen gas gebruik door veranderingen in het landgebruik, de uitstoot van dat afkomstig is van buiten de gemeente. Dat draagt methaan (CH 4 ) bijvoorbeeld door de agrarische sector en immers niet bij aan de ambitie dat we alle energie die de uitstoot van broeikasgassen bij koeling (bijvoorbeeld we binnen de gemeentegrenzen gebruiken, duurzaam HCFCs). Ook nemen we niet mee de indirecte bijdrage binnen de gemeentegrenzen willen opwekken. 3 Startnotitie kaders, richtingen en uitgangspunten voor de Actualisatie Uitvoeringsprogramma Milieu en Routekaart klimaatneutraal grondgebied 2035 van december 2015 PG10 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 PG11

7 3.2 Uitgangspunten en ambitie klimaatroutekaart 2035 De volgende uitgangspunten voor de klimaatroutekaart 2035 zijn door de raad vastgesteld: 1. De klimaatvoetafdruk grondgebied gemeente Utrechtse Heuvelrug moet in 2035 nul zijn. Tussen de verschillende onderdelen van klimaatvoetafdruk kan uitwisseling en compensatie plaatsvinden, met uitzondering van de klimaatvoetafdruk van mobiliteit. 2. Voor de klimaatvoetafdruk mobiliteit geldt dat deze in 2035 nul moet zijn. 3. Voor wonen houden we vast aan de gedefinieerde ambities in de woonvisie. Dat betekent dat de totale klimaatvoetafdruk in 2035 nul moet zijn, waarbij bewoners kunnen compenseren middels duurzame energie opwekking elders in de gemeente (bijvoorbeeld door het realiseren van een zonne-akker of zonnedak op een bedrijf). 4. We hanteren een lineaire ambitie voor de klimaatvoetafdruk gemeentelijk grondgebied. De klimaatvoetafdruk gemeentelijk grondgebied wordt lineair verkleind van 293 kton CO 2 (2009) naar 0 in De ambities op de verschillende onderdelen van de klimaatvoetafdruk, die deels al volgen uit de uitgangspunten, zijn weergegeven in tabel 2 op de volgende pagina. Voor de jaren 2009 (referentiejaar) en 2015 zijn werkelijk gerealiseerde waarden opgenomen in de tabel. De streefwaarden voor 2020, 2025, 2030 en 2035 voor de klimaatvoetafdruk van het gemeentelijk grondgebied zijn tot stand gekomen door een lineaire trend te veronderstellen voor de ontwikkeling van de klimaatvoetafdruk van de referentiewaarde in 2009 naar 0 in Omdat we er voor kiezen dat tussen de verschillende onderdelen van klimaatvoetafdruk uitwisseling plaats kan vinden, heeft dit tot gevolg dat de ambities per onderdeel niet lineair hoeven te lopen. De streefwaarden voor duurzame opwekking volgen uit het verschil tussen de ambitie voor de gehele klimaatvoetafdruk van het gemeentelijk grondgebied en de totale uitstoot (gebouwde omgeving + publieke infrastructuur + mobiliteit). Tabel 2: Effectindicatoren klimaatvoetafdruk gemeentelijk grondgebied Effectindicator Referentiewaarde Waarde Streefwaarden (2009) Klimaatvoetafdruk gebouwde omgeving 1 [kton CO 2 Bron: Energie in Beeld van Stedin Particuliere aansluitingen Zakelijke aansluitingen Klimaatvoetafdruk publieke infrastructuur [kton CO 2 1,0 1,0 0,8 0,7 0,6 0,6 Bron: Klimaatvoetafdruk rapportage Klimaatvoetafdruk mobiliteit [kton CO Bron: Klimaatmonitor van RWS Duurzame opwekking 4 [vermeden kton CO 2 Diverse bronnen - - (-) 1 (-) 22 (-) 44 (-) 63 Duurzame elektriciteit direct - - n.t.b. n.t.b. n.t.b. n.t.b. Duurzaam gas direct - - n.t.b. n.t.b. n.t.b. n.t.b. Klimaatvoetafdruk gemeentelijk grondgebied In Energie in Beeld van Stedin wordt de klimaatvoetafdruk voor de gebouwde omgeving opgesplitst op basis van type aansluitingen (particuliere of zakelijke aansluitingen). Omdat er veel woningen zijn met zakelijke aansluitingen, is de klimaatvoetafdruk voor particuliere aansluitingen niet helemaal hetzelfde als de klimaatvoetafdruk voor wonen. Om redenen van monitoringsgemak, hanteren we voor onze effectindicatoren dezelfde opsplitsing als Stedin in Energie in Beeld. 2 In de Woonvisie is de ambitie opgenomen dat de klimaatvoetafdruk voor wonen 0 is, waarbij het mogelijk is om te compenseren met duurzame energieprojecten waar inwoners in participeren. De getallen die hier staan, geven de zuivere klimaatvoetafdruk weer: eventuele compensatieprojecten tellen mee bij bijvoorbeeld zakelijke aansluitingen (bijvoorbeeld zonnepanelen op een bedrijfsdak) of duurzame opwekking (bijvoorbeeld zonnepanelen op een geluidsscherm). 3 Klimaatvoetafdruk nul voor mobiliteit in 2035 (uitgangspunt conform startnotitie) betekent dat we in 2035 voor alle verkeer volledig willen zijn overgeschakeld van benzine, diesel en LPG naar elektrisch of groen gas. Ook daar gaat nog steeds CO2-uitstoot mee gepaard; die energie zullen we dus ook duurzaam moeten opwekken. 4 Hoeveel duurzame energie we willen opwekken hebben we bepaald. Hoe we dat gaan doen, de energiemix, moeten we nog nader bepalen. 4 We kunnen beredeneren dat in de eerste jaren een aanloop nodig is en dat in de toekomst meer en goedkopere duurzame technieken beschikbaar zijn en dat daarom de eerste jaren de CO 2 vermindering minder snel gaat en de ambitie minder hoog moet zijn. Andersom kunnen we beredeneren dat juist in de eerste jaren nog gemakkelijk het laag hangend fruit geplukt kan worden en de CO 2 dus extra snel verminderd kan worden en dat de laatste stappen het moeilijkst en het kostbaarst zijn. We kunnen hiernaar uitgebreide studies doen, maar liever kiezen we nu voor een rechte lijn. Op basis van de ervaringen de aankomende jaren zullen we bekijken of dit een reële, te hoge of te lage ambitie in de tijd is. PG12 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 PG13

8 3.3 Ontwikkeling klimaatvoetafdruk Utrechtse Heuvelrug In figuur 1 hieronder zijn de werkelijke waarden van de klimaatvoetafdruk gemeentelijk grondgebied in 2009 en 2015 weergegeven, met een onderverdeling naar de Dit is nog beter te zien in figuur 2 op de volgende pagina, waarin de werkelijke waarden voor de periode zijn weergegeven als staven en de Figuur 2: Ontwikkeling gerealiseerde waarde versus ambitie klimaatvoetafdruk gemeentelijk grondgebied Figuur 4: Aantal particuliere aansluitingen per jaar subthema s. Ook staat de streefwaarde voor 2020 in de ambitie als lineaire trend van de referentiewaarde grafiek. We lopen achter op onze ambitie In de grafiek (en in tabel 2) is te zien dat in de periode de klimaatvoetafdruk ongeveer 10% is gedaald. In 2020 moet de klimaatvoetafdruk echter met meer dan 40% zijn gedaald ten opzichte van We lopen dus achter op de ambitie. in 2009 naar streefwaarde 0 in In figuur 2 valt op dat waar we in de jaren nog goed op schema zaten, we daarna tot stilstand lijken te zijn gekomen. Daardoor lopen we nu achter op de ambitie. Een flinke extra impuls om de trend om te buigen en richting de ambitie te gaan is dus nodig. Uitstoot in ton CO mobiliteit gebouwde omgeving - zakelijk publieke infrastructuur gebouwde omgeving - particulier Figuur 1: Ontwikkeling van de klimaatvoetafdruk gemeentelijk grondgebied, met werkelijke waarden voor 2009 en 2015 en streefwaarden voor mobiliteit Uitstoot in ton CO publieke infrastructuur gebouwde omgeving - zakelijk gebouwde omgeving - particulier Figuur 3: Ontwikkeling gerealiseerde waarde versus ambitie klimaatvoetafdruk particuliere aansluitingen Uitstoot in ton CO gerealiseerd ambitie Verklaring achterlopen op de ambitie Om beter inzicht te krijgen in waardoor we achterlopen op de ambitie, zoomen we in de figuren 3 tot en met 7 in op de drie grootste onderdelen van de klimaatvoetafdruk. In figuur 3 staat de klimaatvoetafdruk voor de particuliere aansluitingen. In de figuur is te zien dat in de periode 2009 tot en met 2012 de gerealiseerde waarde de ambitie volgde. Vanaf 2013 is deze dalende trend afgezwakt en zijn we steeds meer af gaan wijken van de ambitie, ondanks inspanningen op dat gebied onder andere vanuit het programma duurzaam wonen 1. Een mogelijke verklaring hiervoor is de toename van het aantal particuliere aansluitingen sinds Zie figuur 4. Andere verklaringen kunnen zijn dat de economie weer aantrekt en dat een deel van de woningen zakelijke aansluitingen hebben (zie ook hoofdstuk 4). * De bijdrage van publieke infrastructuur aan de klimaatvoetafdruk is zo klein, dat hij niet zichtbaar is in de grafiek (zie tabel 2) PG14 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 PG15

9 4 Gebouwde omgeving Figuur 5: Ontwikkeling gerealiseerde waarde versus ambitie klimaatvoetafdruk zakelijke aansluitingen Uitstoot in ton CO gerealiseerd ambitie Figuur 6: aantal zakelijke aansluitingen per jaar De klimaatvoetafdruk van de gebouwde omgeving bestaat uit de klimaatvoetafdruk van particuliere aansluitingen (37%, 2015) en de klimaatvoetafdruk van zakelijke aansluitingen (63%, 2015) 6. Omdat er woningen zijn met zakelijke aansluitingen (denk bijvoorbeeld aan ZZP-ers, kantoor-aanhuis of een wooncomplex met een zakelijke aansluiting), is de klimaatvoetafdruk van particuliere aansluitingen niet helemaal hetzelfde als de klimaatvoetafdruk voor wonen. Een deel van de woningen telt dus mee in de klimaatvoetafdruk zakelijk. De zakelijke aansluitingen verdelen we onder in branches aan de hand van de gegevens van de Kamer van Koophandel. Wij delen deze branches in vier categorieën in: klimaatvoetafdruk bedrijven, klimaatvoetafdruk vrije tijd en recreatie, klimaatvoetafdruk gezondheid en welzijnszorg en de klimaatvoetafdruk organisaties. Daarnaast bestaat de categorie onbekend. Dit is schematisch weergegeven in figuur 8. Figuur 8: Samenstelling klimaatvoetafdruk gebouwde omgeving (2015) Niveau 1 Niveau 2 Niveau 3 Figuur 5 geeft de ontwikkeling van de klimaatvoetafdruk voor zakelijke aansluitingen afgezet tegen de ambitie. In de figuur zien we zien dat, na een trage start, sinds 2010 een sterke daling is ingezet die de trend van de ambitie volgt. Uit figuur 6 blijkt dat ook het aantal zakelijke aansluitingen sterk is gedaald. Figuur 7: Ontwikkeling gerealiseerde waarde versus ambitie klimaatvoetafdruk mobiliteit Bij mobiliteit in figuur 7 is het verloop van de klimaatvoetafdruk grillig. Na een sterke daling in de periode 2009 tot en met 2012 is daarna een trend omhoog ingezet. We zitten daarbij nog wel steeds onder de ambitie voor mobiliteit. We kunnen deze daling en stijging niet verklaren met het aantal voertuigen in de gemeente want die zijn sinds 2009 steeds gestegen, evenals het aantal personenauto s per huishouden of woning. Uit een analyse van de klimaatgegevens in de klimaatmonitor van RWS blijkt dat de daling van de CO 2 uitstoot daling vooral plaats vond in de gebouwde kom en in beperktere mate op buitenwegen. Beide stijgen weer. Klimaatvoetafdruk gebouwde omgeving Particuliere aansluitingen (37%) Zakelijke aansluitingen (63%) Bedrijven (54%) Vrije tijd en Recreatie (14%) Gezondheid en gezondheidszorg (7%) Organisaties (17%) Onderwijs (20%) Openbaar bestuur (20%) Uitstoot in ton CO gerealiseerd ambitie Onbekend (8%) Overige dienstverlening (53%) Winning en distributie water, afvalwaterbeheer (7%) Bron en methodiek Energie in Beeld, zoals gebruikt bij de Evaluatie (2015) en de Startnotitie (2016) PG16 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 PG17

10 4.1 Wonen Wat zien we? Bestaande bouw Op de klimaatroute-bijeenkomst van 6 december vonden alle groepen dat minimaal 50% van de bestaande woningen energiezuiniger moet worden, variërend van een upgrade naar label A tot het energieleverend worden. Een aantal groepen vond zelfs dat alle woningen minimaal naar energielabel A moeten in de komende jaren. Een aantal aanwezigen zette wel kanttekeningen bij aspecten als financiering en (technische) haalbaarheid. Haalbaarheid is volgens hen vooral een vraag bij bijvoorbeeld monumenten. Nieuwbouw Alle groepen vonden dat nieuw te bouwen woningen in onze gemeente minimaal Energie Nul moeten zijn. Het merendeel van de groepen ging zelfs voor energieleverende nieuwbouw. Mogelijke scenario s Om de klimaatvoetafdruk van wonen naar nul te krijgen, zijn er verschillende scenario s denkbaar. Vier daarvan hebben we in figuur 9 visueel gemaakt met de blokken uit het klimaatroutekaartspel. Deze vier scenario s zijn in tekst uitgewerkt in tabel 3. Figuur 9: Mogelijke scenario s voor de bestaande woningbouw In scenario 1, alle woningen Energie Nul, wordt de klimaatvoetafdruk voor wonen volledig naar nul gebracht door energiebesparing en duurzame energie opwekking in en op woningen. In de andere scenario s wordt een deel van de CO 2 -uitstoot voor wonen verminderd door duurzame energie opwekking elders in de gemeente. Dat kan bij bedrijven en organisaties of buiten de gebouwde omgeving. Voor de doelstelling van 2035 verwachten we dat uiteindelijk bedrijven hun eigen daken nodig hebben, dus we zijn uitgegaan van duurzame energieopwekking buiten de gebouwde omgeving. Dat zijn de groene blokken. Mede op basis van de input uit het participatietraject, lijkt ons scenario 3 het meest voor de hand liggend. Dit scenario is vet weergegeven in tabel 3 en hebben we opgenomen in onze klimaatroutekaart. In dit scenario gaan we er van uit dat het voor 25% van de woningen (bijvoorbeeld monumenten) lastig is om minimaal energielabel A te hebben in Dat betekent overigens niet dat we dan ook helemaal niets met deze woningen willen doen om ze energiezuiniger te maken. Ook met het oog op de doelstelling om in 2050 helemaal van het gas af te zijn, moeten we uiteindelijk ook voor deze woningen oplossingen vinden. Tabel 3: Overzicht scenario s bestaande woningbouw Scenario s bestaande woningbouw CO 2 -vermindering Duurzame opwekking Scenario 1: 100% Energie Nul Scenario 2: 25% Energieleverend 75% Energielabel A 75% Zonnepanelen 75% Energiezuinige apparatuur en gedrag Scenario 3: 25% Energieleverend 25% Energie Nul 25% Energielabel A 25% Zonnepanelen 25% Energiezuinige apparatuur en gedrag Scenario 4: 50% Energie Nul 25% Energielabel A 25% Zonnepanelen 25% Energiezuinige apparatuur en gedrag Richting voor de komende jaren Bestaande bouw Voor de bestaande bouw ligt onze focus voor de komende jaren ( ) op het energiezuiniger maken van woningen (upgrade naar energielabel A, Energie Nul en energieleverend worden). Daarbij zetten we zo veel mogelijk in op een no-regret aanpak: op het energiezuinig maken van woningen, zonder een doorontwikkeling naar Energie Nul (financieel of technisch) en van het gas af onaantrekkelijk te maken. 96 kton CO 2 0 kton CO 2 73 kton CO 2 23 kton CO 2 (9% van de totale klimaatvoetafdruk van 2015) 69 kton CO 2 27 kton CO 2 (11% van de totale klimaatvoetafdruk van 2015) 65 kton CO 2 31 kton CO 2 (12% van de totale klimaatvoetafdruk van 2015) In de Energieagenda van het Ministerie van Economische Zaken (december 2016) wordt het beleid na 2023 geschetst. Dat beleid moet leiden tot een vrijwel CO 2 -neutrale economie in Dat betekent dat het aardgas gaat verdwijnen uit de Nederlandse huishoudens. In 2017 starten we met de voorbereidingen hiervoor en bouwen we coalities voor de transitie naar aardgasvrije wijken. Wanneer kunnen welke wijken van het gas af, hoe en met wie? De gemeenten krijgen in dit ingrijpende en complexe proces vanuit de overheid de regierol. In 2018 starten we een of meerdere pilots. PG18 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 PG19

11 Nieuwbouw De huidige regelgeving biedt weinig ruimte voor het voorschrijven voor energieneutrale nieuwbouw en gasvrije nieuwbouw. Enige ruimte bestaat bij eigen grondposities. De nieuwe Omgevingswet (naar verwachting van kracht in 2019) biedt wel mogelijkheden om onze eigen energie- en milieueisen voor nieuwbouwwoningen te formuleren. Dit betekent bijvoorbeeld dat de gemeente energie-nul voor nieuwbouw als eis kan stellen en aardgasvrije wijken kan aanwijzen. We sluiten aan bij die ontwikkeling en zetten in op energieleverende (of voor de korte termijn nog Energie Nul) en aardgasvrije nieuwbouw. In aanloop naar de omgevingswet nemen we informatie over de ontwikkeling aardgasvrij 2050 en aardgasvrije nieuwbouw op in onze milieuadvisering in ruimtelijke projecten en adviseren daarop te anticiperen. We zetten ons in de regionale samenwerking in voor het gebruik van de experimenteerruimte voor energieneutraal en energieleverend als eis voor nieuwbouw. 4.2 Bedrijven en organisaties Wat zien we? Op de bijeenkomst over de klimaatroutekaart werd door alle groepen fors ingezet op energiebesparende maatregelen bij bedrijven en organisaties. De groepen zetten met name in op maatregelen als zonnepanelen op daken van zakelijk vastgoed en energiezuinige verlichting. Kanttekening bij de uitkomst van Figuur 10: Mogelijke scenario s voor bedrijven en organisaties de bijeenkomst is dat er een beperkte opkomst was van bedrijven en organisaties. Mogelijke scenario s Om Bedrijven en Organisaties klimaatneutraal te krijgen, kunnen er verschillende maatregelen genomen worden. Bij bedrijven en organisaties praten we nog op maatregelen niveau omdat er nog weinig concepten zijn ontwikkeld zoals het concept Energie Nul bij wonen. In figuur 10 hebben we vijf mogelijke scenario s neergelegd: de rode blokken staan voor de CO 2 -vermindering door maatregelen bij bedrijven en organisaties. In scenario 2 wordt de klimaatvoetafdruk van bedrijven en organisaties volledig naar 0 gebracht door energiebesparing en duurzame energie opwekking in en op deze bedrijven en organisaties (de rode blokken). In de andere vier scenario s worden door bedrijven en organisaties minder maatregelen genomen en moet ook duurzame energie worden opgewekt buiten de gebouwde omgeving (de groene blokken). De vijf scenario s die in figuur 10 zijn neergelegd zijn weergegeven in tabel 4 op de volgende pagina. Mede op basis van de input die we hebben gekregen vanuit het participatietraject, zien we scenario 1 als het meest voor de hand liggende scenario. Dat is dan ook het scenario dat we hebben opgenomen in onze klimaatroutekaart. Dit scenario is vet weergegeven in tabel 4. Tabel 4: Overzicht scenario s voor bedrijven en organisaties Scenario s bedrijven en organisaties CO 2 -vermindering Duurzame opwekking Scenario 1: 100% Maximale isolatie 100% Energiezuinige verlichting 75% Zonnepanelen 50% Ventilatie & Koeling 50% Warmtepompen (lucht of bodemwarmte) 50% Biomassa Scenario 2: 100% Maximale isolatie 100% Energiezuinige verlichting 100% Zonnepanelen 75% Biomassa 50% Ventilatie & Koeling 50% Warmtepompen (lucht of bodemwarmte) Scenario 3: 100% Maximale isolatie 100% Energiezuinige verlichting 100% Zonnepanelen 75% Ventilatie & Koeling 75% Warmtepompen (lucht of bodemwarmte) 50% Biomassa Scenario 4: 100% Maximale isolatie 100% Energiezuinige verlichting 100% Ventilatie & Koeling 100% Warmtepompen (lucht of bodemwarmte) 100% Zonnepanelen 25% Biomassa Scenario 5: 100% Maximale isolatie 100% Energiezuinige verlichting 100% Ventilatie & Koeling 100% Warmtepompen (lucht of bodemwarmte) 75% Zonnepanelen 50% Biomassa 98 kton CO 2 22 kton CO 2 (9% van de totale klimaatvoetafdruk van 2015) 120 kton CO 2 0 kton CO 2 (0% van de totale klimaatvoetafdruk van 2015) 117 kton CO 2 3 kton CO 2 (1% van de totale klimaatvoetafdruk van 2015) 113 kton CO 2 7 kton CO 2 (3% van de totale klimaatvoetafdruk van 2015) 113 kton CO 2 7 kton CO 2 (3% van de totale klimaatvoetafdruk van 2015) PG20 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 PG21

12 4.2.2 Richting voor de komende jaren Zonnepanelen op bedrijfsdaken We zien met name veel mogelijkheden bij de volgende De gemeente faciliteert de eerste fase van een project sectoren: voor het gezamenlijk realiseren en exploiteren van Gezondheid en welzijnszorg zonnepanelen op grote (bedrijfs)daken. Er is voor 24 Vrije tijd en recreatie (waaronder we ook de sportsector grote daken SDE+ subsidie aangevraagd en toegekend scharen) waardoor we op relatief korte termijn binnen de Openbaar bestuur en overheidsdiensten gemeente zonnepanelen gaan plaatsen. Dit Agrarische sector 7 staat gelijk aan 3,3 MW (ca. 900 huishoudens). De gemeente en de initiatiefnemer zijn in overleg over het Deze sectoren zijn niet alleen belangrijk voor de lokale vervolg. economie, maar leveren ook aanzienlijke bijdragen aan onze huidige klimaatvoetafdruk. Daarnaast liggen er economische Postcoderoosprojecten (Regeling Verlaagd Tarief) kansen voor deze sectoren op het gebied van duurzaamheid: De postcoderoosregeling vloeit voort uit het ze hebben de potentie om een bijdrage te leveren aan de energieakkoord 2013 en is bedoeld om de opwekking opwekking van duurzame energie binnen onze gemeente. van lokaal en duurzame energie te stimuleren. Denk daarbij bijvoorbeeld aan de beschikbare dakoppervlakken Met de postcoderoosregeling krijgen inwoners de in deze sectoren. We leggen de komende jaren dan ook onze mogelijkheid gezamenlijk in een coöperatie of focus op deze sectoren. vereniging van eigenaren te investeren in duurzame energie. In ruil hiervoor krijgen de deelnemers een We kiezen voor stimulering en facilitering bij het verdergaand korting op de energienota 10. Op dit moment zijn verduurzamen van deze sectoren op basis van gesprekken we de mogelijkheden aan het onderzoeken voor met deze sectoren. We zetten daarbij in op de zogenaamde postcoderoosprojecten in de vorm van zonnepanelen wortel-en-stok benadering: stimulering en facilitering bij op Steinheim en De Binder. Heuvelrug Energie is de het aantoonbaar en verdergaand nemen van energiezuinige beoogde partner daarvoor. maatregelen gecombineerd met handhaving op bestaande Onze ambitie is dat in 2020 in elke dorpskern een wet- en regelgeving ten aanzien van energiebesparende postcoderoosproject is gerealiseerd. maatregelen 8 9. Bijna Energie Neutrale Scholen (BENG-scholen) Daarnaast is door de ondernemersverenigingen in het In november 2016 heeft de gemeenteraad het ondernemersoverleg aangegeven dat men werk wil maken Integraal Huisvestingsplan Onderwijs van duurzaamheid. Dit zal mogelijk leiden tot projecten in de 2024 vastgesteld. Daarin is een toeslag op de detailhandel. 7 De agrarische sector valt onder de categorie bedrijven (niveau 2 in figuur 8). 8 De Wet Milieubeheer verplicht bedrijven en organisaties met een jaarlijks energieverbruik van minimaal kwh elektra of m 3 gas alle energiebesparende maatregelen met een terugverdientijd van maximaal vijf jaar te realiseren. 9 Nieuwe wet- en regelgeving helpt ons daarbij: Het energielabel utiliteit is verplicht bij de oplevering, verkoop of verhuur van utiliteitsgebouwen, zoals kantoren, scholen, horeca, sporthallen en ziekenhuizen. Ook kantoren van woningcorporaties, kantoren van zorgverleners of zorglocaties zelf vallen hieronder. Indien deze locaties toegankelijk zijn voor bezoekers of klanten, geldt er bovendien een plicht het energielabel zichtbaar op te hangen, Vanaf 2023 is ieder kantoor groter dan 100 m 2 verplicht om minimaal energielabel C te hebben. 10 Deelnemers in een opwek coöperatief zijn tot maximaal kwh vrijgesteld van energiebelasting. normbedragen voor nieuwbouw, renovatie en uitbreiding van schoolgebouwen opgenomen om te kunnen voldoen aan de eisen van BENG (Bijna Energie Neutrale Gebouwen). Voorwaarde hierbij is dat het schoolbestuur minimaal eenzelfde bedrag hieraan bijdraagt. Dit betekent dat er de komende jaren budget beschikbaar is om schoolgebouwen energiezuiniger te maken en daarmee hun bijdrage aan de klimaatvoetafdruk te verlagen. Maatschappelijk vastgoed Eind 2016 hebben we subsidie aangevraagd en toegezegd gekregen voor zonnepanelen op drie van onze panden: het gemeentekantoor, cultuurhuis Pléiade en de gemeentewerf. De voorbereidingen voor die drie systemen is gestart; naar verwachting worden de systemen uiterlijk in het eerste kwartaal van 2018 geïnstalleerd. In het voorjaar van 2017 is ook subsidie voor zonnepanelen op kinderboerderij t Woelige Nest aangevraagd en toegekend. 4.3 Doelstelling en ambities voor de gebouwde omgeving Voor het formuleren van tussentijdse doelstellingen voor de gebouwde omgeving vormen de uitgangspunten als verwoord in paragraaf 3.2 het kader. Dat betekent dat de doelstelling voor de klimaatvoetafdruk wonen 0 is voor het jaar In de woonvisie zijn streefwaarden voor de klimaatvoetafdruk wonen geformuleerd voor de jaren 2018, 2020, 2030 en In de woonvisie is de streefwaarde voor de klimaatvoetafdruk voor 2035 ook 0, maar mag dat nog worden bereikt door deelname van inwoners aan collectieve systemen (bijvoorbeeld postcoderoosprojecten op daken bij bijvoorbeeld bedrijven en scholen of een zonneveld). In de klimaatroutekaart hebben we, om dubbeltellingen te voorkomen, dat uit elkaar getrokken. Dat betekent dat duurzame energieopwekking middels collectieve systemen niet leidt tot vermindering van de klimaatvoetafdruk voor wonen, maar wordt meegenomen bij de klimaatvoetafdruk voor zakelijke aansluitingen (als het een collectief systeem betreft op de dak van een bedrijfspand) of bij de duurzame energieopwekking (als het een systeem betreft in het buitengebied dat direct op het net levert). Ook zijn in de woonvisie streefwaarden neergelegd voor de ontwikkeling van de energielabels van woningen. Uit het grotere plaatje van klimaatneutraal worden als gemeente blijkt nu dat de doelstellingen in de woonvisie niet toereikend zullen zijn: er zijn aanvullende doelstellingen nodig voor Energie Nul en Energieleverende woningen. Wel worden in de woonvisie alle woningen aangepakt, waar wij voor 25% van de woningen geen expliciet doel formuleren. Uit de doelstelling van de woonvisie volgt echter dat deze laatste 25% minimaal energielabel B zouden moeten hebben in Voor de klimaatvoetafdruk zakelijk hebben we streefwaarden bepaald tot en met De doelstellingen worden op het niveau van de branches zelf (niveau 2 uit figuur 8) geformuleerd in overleg met betrokken partijen. In tabel 5 op de volgende pagina staan de streefwaarden tot 2035 voor de klimaatvoetafdruk gebouwde omgeving opgenomen. Tevens zijn in tabel 5 de referentiewaarde (2009) en de gerealiseerde waarde voor 2015 opgenomen. In tabel 5 zijn ook de doelstellingen opgenomen voor energielabels van woningen. PG22 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 PG23

13 5 Publieke infrastructuur Tabel 5: Effectindicatoren gebouwde omgeving Effectindicator Referentiewaarde Waarde Streefwaarden Klimaatvoetafdruk gebouwde omgeving [kton CO 2 (2009) Particuliere aansluitingen Zakelijke aansluitingen o Bedrijven n.t.b n.t.b. n.t.b n.t.b o Vrije tijd en recreatie n.t.b. n.t.b. n.t.b. n.t.b. o Gezondheid en welzijnszorg 10 9 n.t.b. n.t.b. n.t.b. n.t.b. o Organisaties n.t.b. n.t.b. n.t.b. n.t.b. o Onbekend 10 9 n.t.b. n.t.b. n.t.b. n.t.b. Aantal woningen met een geregistreerd energielabel A++ t/m B (Woonvisie) Aantal sociale huurwoningen met een energielabel A++ t/m B (Woonvisie) Aantal sociale huurwoningen met een energielabel E t/m G (Woonvisie) 115 (2010) (2012) n.t.b. n.t.b. n.t.b. n.t.b. n.t.b (2012) Aantal Nul Energie woningen (netto energieneutraal) 2 Aantal energieplus woningen (netto energieleverend aan het net) 2 De klimaatvoetafdruk van de publieke infrastructuur is opgebouwd uit de energieverbruiken van de volgende drie onderdelen: Openbare verlichting Pompen en gemalen Verkeersregelinstallaties De publieke infrastructuur draagt voor 0,4% (2015) bij aan de klimaatvoetafdruk van het gemeentelijk grondgebied. Vanwege deze zeer geringe bijdrage, is dit onderdeel niet meegenomen in de bijeenkomst van 6 december. Uiteraard gaan we wel aan de slag met het energiezuiniger maken van de publieke infrastructuur. Het is immers onderdeel van de klimaatvoetafdruk van onze eigen organisatie. Bovendien is de publieke infrastructuur een zeer zichtbaar onderdeel voor onze inwoners en hebben we dit onderdeel helemaal zelf in de hand. Openbare verlichting bepaalt voor bijna 70% (2015) de klimaatvoetafdruk van de publieke infrastructuur. De komende jaren gaan we daarom aan de slag om onze openbare verlichting energiezuiniger te maken. 5.1 Doelstelling en ambities voor de publieke infrastructuur De streefwaarde voor de klimaatvoetafdruk publieke infrastructuur (openbare verlichting, pompen en gemalen en verkeerregelinstallaties) is 0,6 voor het jaar In de Nota Openbare Verlichting, Beleid en Uitvoering Donker waar het kan, licht waar het moet, die in mei 2016 door de gemeenteraad is vastgesteld, hebben we energiedoelstellingen opgenomen voor de openbare verlichting: in 2020 willen we ten minste 20% energiebesparing hebben gerealiseerd (ten opzichte van 2013) en in 2030 ten minste 50%. Op weg hiernaartoe is het streven minimaal 40% van het bestaande openbare verlichtingspark in 2020 te voorzien van slim energiemanagement. De bijdrage van de verkeersregelinstallaties aan de klimaatvoetafdruk van het grondgebied is zo gering dat deze nu al op nul wordt afgerond. Voor pompen en gemalen gaan we uit van een gelijkblijvende uitstoot. Dat alles leidt tot de streefwaarden voor de klimaatvoetafdruk publieke infrastructuur als opgenomen in tabel 6. In de tabel zijn ook de referentiewaarden voor 2009 en de gerealiseerde waarde in 2015 opgenomen. De uitstoot voor openbare verlichting en pompen en gemalen betekent dat deze niet door aanpassingen in de pompen en gemalen zelf volledig klimaatneutraal worden, maar door duurzame energie opwekking elders in de gemeente. bron: Energie in Beeld en Klimaatmonitor Tabel 6: Effectindicatoren klimaatvoetafdruk publieke infrastructuur 1 Ambities zijn vastgesteld op het niveau van alle zakelijke aansluitingen. Uiterlijk in 2019 worden in overleg met de diverse branches de ambities bepaald per branche voor 2020, 2025, 2030 en We hebben nog geen goede methode voor het in kaart brengen of registreren van Energie Nul en energieplus woningen. Effectindicator Referentiewaarde Waarde Streefwaarden (2009) Klimaatvoetafdruk publieke infrastructuur [kton CO 2 1,0 1,0 0,8 0,7 0,6 0,6 Openbare verlichting 0,7 0,7 0,6 0,5 0,3 0,3 Pompen en gemalen 0,2 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 Verkeerregelinstallaties 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Bron: Rapportages klimaatvoetafdruk gemeente Utrechtse Heuvelrug PG24 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 PG25

14 6 Mobiliteit 6.1 Wat zien we? Op de routekaart-bijeenkomst was er vooral veel interesse in komt omdat de benodigde hoeveelheid elektriciteit elektrisch rijden. Daarnaast werd er in een aantal groepen op en groen gas voor mobiliteit lokaal moet worden de bijeenkomst aandacht gevraagd voor de gedragskant van opgewekt. Als we meer werk maken van minder Scenario s mobiliteit CO2-vermindering Duurzame opwekking mobiliteit. Voorbeelden hiervan zijn autodelen en omschakelen vervoersbewegingen en het overschakelen van auto Scenario 1: naar een andere, duurzamere vorm van mobiliteit. naar fiets of OV, wordt de hoeveelheid duurzame 15 kton CO2 45 kton CO2 100% elektrisch rijden Tabel 7: Overzicht scenario s voor bedrijven en organisaties (18% van de totale energie die we op moeten wekken kleiner. Mogelijke scenario s Verminderen en veranderen van vervoer zijn daarom Voor het verminderen van de klimaatvoetafdruk voor mobiliteit een belangrijk onderdeel van onze richting voor de zijn twee alternatieven in het klimaatspel opgenomen: komende jaren. klimaatvoetafdruk van 2015) Scenario 2: 23 kton CO2 37 kton CO2 75% elektrische rijden (inclusief opwekking groen gas (15% van de totale 25% rijden op groen gas voor het rijden op groen gas) klimaatvoetafdruk van 2015) In tabel 7 staan de gelegde scenario s uitgeschreven. Scenario 3: 32 kton CO2 28 kton CO2 Mede op basis van het participatieproces, lijkt 50% elektrisch rijden (inclusief opwekking groen gas (11% van de totale Uit de figuur blijkt dat in alle scenario s veel duurzame ons scenario 2 het meest voor de hand liggend. 50% rijden op groen gas voor het rijden op groen gas) klimaatvoetafdruk van 2015) energie opgewekt moet worden buiten de gebouwde Dat scenario hebben we opgenomen in onze omgeving om de mobiliteit klimaatneutraal te maken. Dit klimaatroutekaart en is vet weergegeven in tabel 7. overschakelen op elektrisch rijden of rijden op groen gas. In figuur 11 hebben we een drietal scenario s neergelegd. 6.2 Richting voor de komende jaren Figuur 11: Mogelijke scenario s voor mobiliteit. In de startnotitie is als uitgangspunt voor de routekaart wat voertuigen met voertuigen op hernieuwbare betreft mobiliteit de Trias Mobilica genomen. De Trias Mobilica brandstof zoals op groene stroom of groen gas. beschrijft drie stappen om het energieverbruik (en dus ook de klimaatvoetafdruk) voor mobiliteit te verminderen. Die drie De focus ligt voor de korte termijn op veranderen stappen zijn, in volgorde van prioriteit: (stap 2) en verduurzamen (stap 3) en we zoeken 1 Verminderen: voorkomen van vervoer/mobiliteit zoals het overleg met partijen over verminderen (1). door de inzet van het nieuwe werken of voorkomen van Veranderen door het faciliteren en stimuleren inefficiënt transport door route optimalisaties; van fietsen en het openbaar vervoer (GVVP). 2 Veranderen: gebruik van andere vormen van vervoer van elektrisch rijden en (elektrisch) deelrijden, met (elektrische) fiets in plaats van de brommer of de auto name door het faciliteren van en ruimte bieden aan op (relatief) korte afstanden of door gebruik van openbaar initiatieven als we drive solar11 en smart solar vervoer in plaats van de auto. Makkelijk kunnen schakelen charging12. Ook zetten we in op het faciliteren van tussen vervoersmiddelen is daarbij van groot belang om verduurzamen van het OV (GVVP). In onze aanpak duurzamer reizen aantrekkelijker te maken, zowel voor de met bedrijven en organisaties zullen we samen inwoners, voor forenzen als voor gasten; kijken hoe we verder kunnen inzetten op veranderen 3 Verduurzamen: het verduurzamen van vervoersmiddelen zoals het vervangen van benzine en diesel 11 Verduurzamen door het faciliteren en stimuleren (modal shift), bijvoorbeeld door gebruik van de (stap 2) en verminderen (stap 1) van vervoer voor medewerkers, gasten en transport. Bij we drive solar delen deelnemers samen een elektrische auto (en dus ook de kosten). De auto wordt slim geladen met lokale zonnestroom. 12 Met smart solar charging kunnen via slimme laadpalen accu s van elektrische (deel) auto s worden opgeladen met lokaal opgewekte stroom, maar kan de energie op een later moment ook weer worden teruggeleverd aan de woonwijk. PG26 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 PG27

15 7 Duurzame opwekking buiten de gebouwde omgeving 6.3 Doelstelling en ambities voor mobiliteit 7.1 Wat zien we? 7.2 Richting voor de komende jaren Voor het formuleren van doelstellingen voor mobiliteit vormen de uitgangspunten als verwoord in paragraaf 3.2 het kader. Dat betekent dat de doelstelling voor de klimaatvoetafdruk mobiliteit 0 is voor het jaar Autosnelwegen, railverkeer, binnenscheepvaart en recreatievaart zijn geen onderdeel van onze klimaatvoetafdruk voor mobiliteit. In deze klimaatroutekaart hebben we, om dubbeltellingen te voorkomen, de CO 2 vermindering door verduurzaming van voertuigen (blauwe blokken) en de opwekking van duurzame energie voor mobiliteit (groene blokken) uit elkaar getrokken. De streefwaarden voor de klimaatvoetafdruk mobiliteit zijn gebaseerd op scenario 2. De streefwaarden voor jaren 2020, 2025, 2030 en 2035 zijn opgenomen in tabel 8. Tabel 8: Effectindicatoren mobiliteit Effectindicator Referentiewaarde Waarde Streefwaarden Klimaatvoetafdruk mobiliteit [kton CO Wegverkeer (excl. snelwegen) Werktuigen Aantal deelauto s 5 60 n.t.b. n.t.b. n.t.b. n.t.b. (2014) Aantal elektrische deelauto s n.t.b. n.t.b. n.t.b Aantal personenauto s op aardgas onbekend per personenauto s Aantal elektrische personenauto s (FEV) onbekend per personenauto s Aantal tankstations groen gas n.t.b. n.t.b. n.t.b. Totaal aantal (semi)publieke laadpunten 0 22 n.t.b. n.t.b. n.t.b. n.t.b. op laadpalen voor elektrische auto s Aantal band-op-spanning pompen Bron: Klimaatmonitor Zon Op de routekaart-bijeenkomst wilden alle groepen gebruik maken van zonnepanelen om de gemeente klimaatneutraal te maken. Daarbij proefden we een voorkeur voor zonnestroominstallaties (PV) op gebouwen en objecten, zoals bijvoorbeeld geluidsschermen Wind Voor wind kwam er geen eenduidig beeld tijdens de bijeenkomst: de groepen hadden wisselende uitkomsten voor de toepassing van windturbines Overige opwekmogelijkheden Biogas Op de bijeenkomst bleek dat biogas een nog redelijk onbekende techniek is voor veel mensen, maar dat er wel een positieve grondhouding voor biogas lijkt te zijn. Veelgehoorde voorwaarde op de bijeenkomst is wel dat deze techniek niet mag leiden tot meer intensieve veehouderij en/of een grotere veestapel. Biomassa (houtig) Over biomassa is op de bijeenkomst vooral gesproken als mogelijke maatregel bij bedrijven en organisaties (waaronder landgoederen). Ook kwam het vraagstuk op of we biomassa wel moeten (willen) inzetten voor lagere temperatuur behoefte zoals verwarming, vanwege de hoge temperatuurpotentie van biomassa (interessant voor bijvoorbeeld industriële toepassingen). Diepe geothermie Diepe geothermie was voor vele aanwezigen nog een onbekende techniek. Het beeld was dan ook zeer divers: sommige groepen zagen veel potentie voor diepe geothermie, andere groepen slechts een beperkte of geen potentie Financiële, technische en ruimtelijke haalbaarheid Wat betreft de opwekking van duurzame energie middels de diverse technieken missen we vaak nog de juiste informatie, kennis en inzichten. Bijvoorbeeld wat betreft de financiële, technische en ruimtelijke haalbaarheid van de diverse vormen van duurzame energieopwekking. In 2018 starten we daarom met een inventarisatie en analyse hiervan, waar mogelijk en/of gewenst in regionaal verband Zon We stimuleren actief initiatieven om zonnestroominstallaties (PV) op geluidsschermen en parkeerterreinen en plekken te plaatsen. Initiatiefnemers van PV-velden faciliteren we, in lijn met eerder vastgesteld beleid Wind Voor wind moet er een breed maatschappelijk debat komen. Die discussie nemen we mee in het traject van de omgevingsvisie ( ), ter voorbereiding op het nieuwe omgevingsplan (na 2020). Als zich al eerder een initiatiefnemer meldt voor plannen met betrekking tot windenergie, zullen we dat maatschappelijk debat al eerder faciliteren. PG28 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 PG29

16 8 Opslag Overige opwekmogelijkheden Biogas Voor biogas beperken we onze activiteiten voor de korte termijn tot het faciliteren van initiatieven van derden zoals initiatieven voor mono-mestvergisters. Biomassa Ook wat betreft biomassa beperken we ons tot het faciliteren van initiatieven van derden. In zijn algemeenheid kijken we bij initiatieven op het gebied van biomassa kritisch naar de juiste match tussen energiebehoefte en lokale / regionale grondstoffen. Diepe geothermie Voor diepe geothermie is meer inzicht nodig in de techniek, de mogelijkheden en de voor- en nadelen. Voor de korte termijn (tot 2020) leggen we geen focus op deze techniek en wachten we ontwikkelingen af. 7.3 Doelstelling en ambities voor duurzame opwekking Op dit moment wordt er nog geen duurzame energie (elektriciteit en/of gas) direct ingevoerd op het net in onze gemeente. De streefwaarden voor duurzame energieopwekking buiten de gebouwde omgeving volgen uit de gekozen scenario s voor de gebouwde omgeving, publieke infrastructuur en mobiliteit en is 63 kton (zie tabel 2 op pagina 13). We hebben nog geen streefwaarden geformuleerd voor duurzame elektriciteit en gas en per energiestroom (wind, zon, biogas, geothermie). Uiterlijk in 2019 bepalen we die streefwaarden. In tabel 9 op de volgende pagina is in tabelvorm een overzicht gegeven van de effectindicatoren voor duurzame energieopwekking. Om een indruk te krijgen van de grootte van de opgave voor duurzame energie in het buitengebied bij de gekozen scenario s hebben we berekend hoeveel van een bepaalde energiebron nodig is als de energie alleen met die energiebron opgewekt zou worden. Er zijn bijvoorbeeld 23 grote windmolens (>60 m) nodig om de opgave van 63 kton CO 2 te vermijden of 170 ha zonnepanelen. Hoeveelheid energiebronnen die nodig zijn om 63 kton CO 2 te vermijden per energie bron: 23 grote windmolens (ashoogte > 60 m) 88 windmolens (ashoogte tot 60 m) 840 windmolens (afhoogte tot 20 m) 165 ha zonnepanelen 12 diepe geothermie systemen 10 biogasinstallaties (boerderijschaal) De hoeveelheid energie die opgewekt wordt met bijvoorbeeld zon en wind is niet constant. Ook de vraag naar energie is niet constant. De grote pieken in aanbod en vraag bepalen de minimale grootte van de netcapaciteit. Buiten de pieken blijft die netcapaciteit onbenut. Netcapaciteit vraagt om grote investeringen. Het vinden van een goede oplossing voor het omgaan met dat fluctuerende aanbod van energie is de sleutel om op een economische verantwoorde wijze de energietransitie vorm te geven. Het elektriciteitssysteem moet op een slimme manier flexibeler worden, bijvoorbeeld door het gebruik van energieopslagsystemen en door slimme combinaties van duurzame energiebronnen zoals wind en zon. Wanneer er wind is, is er vaak minder zon. En wanneer er veel zon is, is er vaak minder wind. Met onze ambitie om klimaatneutraal te worden, hebben we ook onze verantwoordelijkheid bij de uitdaging om ons energiesysteem beheersbaar en betaalbaar te houden. We omarmen daarom initiatieven op dit gebied. Een voorbeeld daarvan is Smart Solar Charging, waarbij slimme laadpalen en accu s van elektrische (deel) auto s worden opgeladen met lokaal opgewekte stroom, maar die op een later moment de energie ook weer terug kunnen leveren aan de woonwijk. Tabel 9: Effectindicatoren duurzame opwekking Effectindicator Referentiewaarde Waarde Streefwaarden Duurzame opwekking [vermeden ton CO 2 Duurzame elektriciteit direct [vermeden kton CO 2 Duurzame gas direct [vermeden kton CO n.t.b. n.t.b. n.t.b. n.t.b. - n.t.b. n.t.b. n.t.b. n.t.b. PG30 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 PG31

17 Bijlage 1: indicatoren energieneutraal In de klimaatmonitor dashboard (www. klimaatmonitor. databank.nl/dashboard) wordt een dashboard ontwikkeld om inzichtelijk te maken hoe ver gemeenten zijn in het realiseren van hun ambitie energieneutraal : evenveel duurzame energie opwekken als wordt gebruikt binnen de gemeente. Daarvoor zijn ook diverse indicatoren ontwikkeld (en in ontwikkeling). Omdat we voor duurzame energie buiten de gebouwde omgeving nog geen uitspraken hebben gedaan, is het nog niet mogelijk om uitspraken te doen over de streefwaarden, anders dan dat we in 2035 ons percentage hernieuwbare energie 100 is. Deze indicatoren geven echter wel zeer goed de vooruitgang aan op onze ambitie en zijn goede benchmark indicatoren. Effectindicator Referentiewaarde Waarde Streefwaarden Percentage hernieuwbare energie [% onbekend 5,1% n.t.b. n.t.b. n.t.b. 100 Percentage hernieuwbare elektriciteit [% onbekend 1,8% n.t.b. n.t.b. n.t.b. n.t.b. Percentage hernieuwbare warmte [% onbekend 9,0% n.t.b. n.t.b. n.t.b. n.t.b. Vermogen geregistreerde PV-panelen per woningen [kwp n.t.b. n.t.b. n.t.b. n.t.b. PG32 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 ROUTEKAART KLIMAATNEUTRAAL GRONDGEBIED 2035 PG09