De deskundige in het recht. Prof mr. H.B. Krans Mr. dr. A.T. Marseille Prof. mr. dr. F. Veïlinga-Schootstra Prof. dr. P.C.

Transcriptie

1 De deskundige in het recht Prof mr. H.B. Krans Mr. dr. A.T. Marseille Prof. mr. dr. F. Veïlinga-Schootstra Prof. dr. P.C. Westerman Zutphen 2011 & UITGEVERIJ PariQ -* UTlt>

2 Hoofdstuk 9 Toerekeningsvatbaarheid en toerekenen: de conclusie van de gedragsdeskundige versus het oordeel van de strafrechter Prof. dr. J W Hummelen en prof. mr. D.H. de Jong 9.1 Inleiding In dit hoofdstuk staan de begrippen 'toerekeningsvatbaarheid' en 'toerekenen' centraal. De problemen met het begrip 'toerekeningsvatbaarheid' worden besproken, waarbij m het bijzonder wordt ingegaan op de causale relatie tussen stoornis en delict In lijn met eerdere auteurs wordt ervoor gepleit het begrip 'toerekeningsvatbaarheid' af te schaffen Bij de vraag of de rechter bij een psychische stoornis wel of met moet toerekenen wordt aangegeven dat normatieve aspecten een belangrijke rol spelen. Wanneer de strafrechter de vraag naar de toerekening voor een belangrijk deel verengt tot de vraag wat het causale aandeel van de stoornis is, zal het kwantificeren van het causale aandeel centraal staan. Bij een bredere opvatting van de vraag naar toerekening zal de invloed van de stoornis op het delict slechts een onderdeel zijn van de door te rechter te betrekken overwegingen. Er wordt ingegaan op wat de rechter van de gedragsdeskundige mag verwachten. 9.2 Toerekeningsvatbaarheid Vast onderdeel bij de Pro Jusütia-rapportage is de vraag aan de gedragsdeskundige welke conclusie aangaande de toerekeningsvatbaarheid ( ) te adviseren is. Het begrip 'toerekeningsvatbaarheid' is daarbij problematisch. Zo betoogt Van Koppen (2004) dat het niet mogelijk is retrospectief vast te stellen welke psychische gesteldheid bij een verdachte aanwezig was ten tijde van het ten laste gelegde en welke causale relatie er bestond tussen deze gesteldheid en het delict Crombag, Van Koppen en Wagenaar (1994) geven aan dat toerekeningsvatbaarheid een juridisch begnp is dat geen equivalent heeft in de psychologie of psychiatrie. Koppen (2004) pleit op deze gronden voor afschaffing van het begrip 'toerekeningsvatbaarheid'. Het is gebruikelijk om in de mate van toerekeningsvatbaarheid vijf gradaties te onderscheiden. De kritiek hierop is echter dat deze verschillende gradaties nooit zijn onderzocht op interbeoordelaarsbetrouwbaarheid (Van Marie 2008; Beukers 2008). De rapportagepraktijk laat zien dat verschillende rapporteurs bij dezelfde casus tot geheel verschillende conclusies kunnen komen met betrekking tot de toerekemngsvatbaarheid (Van Kuijck 2005; De Ruiter & Hildebrand 2010). In reactie hierop is het voorstel gedaan slechts drie vormen van toerekemngsvatbaarheid te onderscheiden: volledig, verminderd en met toerekeningsvatbaar (Van Marie 2008). Prof dr J W Hummelen is bijzonder hoogleraar forensische psychiatrie aan de Rijksuniversiteit Groningen Hij is tevens werkzaam als psychiater en hoofd behandelzaken bij de forensisch psy cbiatnsche afdeling de Boog, GGNet, Warnsveid Prof mr D H de Jong is ementus-hoogleraar straffproces'recht aan de Rijksuniversiteit Groningen en bijzonder hoogleraar strafrecht aan de Universiteit van Aruba TOEREKENINGSVATBAARHEID EN TOEREKENEN 145

3 rjéêisamij 9.2 TOEREKENINGSVATBAARHEID In de conceptrichtlijn Psychiatrisch Onderzoeken Rapportage in Strafzaken (NVvP 2009) wordt aangegeven dat het begrip '(on)toerekeningsvatbaarheid' makkelijk tot verwarring leidt. Daarom wordt de volgende aanbeveling gedaan: 'De beschrijving van de eventuele relatie tussen een psychiatrische stoornis en het ten laste gelegde is een advies aan de rechter. Om dat te benadrukken kan men beter spreken van het advies om het ten laste gelegde al of niet toe te rekenen (...)'. Men kan met de aanbeveling drie vormen onderscheiden: wel, niet of in een verminderde mate toe te rekenen. Bij deze (conceptaanbeveling wordt eraan voorbijgegaan dat er een verschil bestaat tussen toerekeningsvatbaarheid en toerekenen (Van Kuijck 2005; Kooijmans & Jorg 2008). Gesteld dat toerekeningsvatbaarheid al een houdbaar begrip zou zijn, dan blijft het essentiële verschil dat normatieve overwegingen bij toerekenen een belangrijke rol spelen, wat niet het geval is bij de bepaling van de mate van toerekeningsvatbaarheid Operationalisering ontbreekt De kern van het probleem met het begrip 'toerekeningsvatbaarheid' is dat niet duidelijk is wat eronder verstaan wordt (Van Bemmelen 1956). Het begrip ontbeert een operationalisering. Zomer (2009) geeft aan dat de term 'toerekemngsvatbaarheid' in het Wetboek van Strafrecht helemaal niet voorkomt. De inhoud van het begrip 'toerekemngsvatbaarheid' wordt meestal als volgt geformuleerd: 'de mate waarin de aanwezige stoornis doorwerkt (of invloed heeft gehad) op het ten laste gelegde gedrag' (Van Marie 2008; Beukers 2008). Mooij (2004a) beschrijft dat de basis voor het aannemen van een vermindering van de toerekeningsvatbaarheid is gelegen in de aanwezigheid van een psychische stoornis die het vermogen tot overleg, ofwel de wilsvnjheid, opheft of beperkt en doorwerkt in het ten laste gelegde feit. Over wat onder doorwerken dient te worden verstaan, geeft Mooij (2004) aan dat de stoornis zich thematisch uitdrukt in de handeling. Mooij operationaliseert zijn beschrijving van 'vermindering van de toerekeningsvatbaarheid' echter niet in psychologische of psychiatrische termen. Door het ontberen van een operationalisering van het begrip 'toerekeningsvatbaarheid' is het niet goed mogelijk om gedragsdeskundigen bij de opleiding tot Pro Justitia-rapporteur te leren hoe dit begrip toegepast moet worden. Op deze manier bouwt elke gedragsdeskundige door de jaren heen een eigen referentiekader op over wat verstaan wordt onder (een mate van) (ontoerekeningsvatbaarheid. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in de praktijk verschillende rapporteurs tot uiteenlopende conclusies kunnen komen bij eenzelfde casus. Een begrip dat binnen het gedragsdeskundig onderzoek niet kan worden geoperationaliseerd, is niet bruikbaar. Het begrip 'toerekeningsvatbaarheid' kan dan ook, in elk geval in het kader van gedragsdeskundig onderzoek, beter worden afgeschaft Kwantificering causale relatie tussen stoornis en delict In de huidige vraagstelling bij Pro Justitia-rapportages wordt gevraagd aan te geven of, en zo ja, in welke mate de stoornis van invloed is geweest ten tijde van het ten laste gelegde. Deze vraag naar de kwantificering van de invloed van de stoornis fungeert als basis, waarna uitspraak kan worden gedaan over de mate van toerekeningsvatbaarheid. Naarmate het causale aandeel van de stoornis bij het ten laste 146 HOOFDSTUK 9

4 TOEREKENINGSVATBAARHEID 9.2 gelegde groter is, neemt de toerekeningsvatbaarheid af. Men kan echter de vraag stellen of het voor een gedragsdeskundige binnen zijn competentiegebied mogelijk is de invloed van de stoornis op het ten laste gelegde te kwantificeren. Hier treedt het verschil in referentiekader tussen gedragsdeskundige en jurist aan het licht. Het strafrecht kwalificeert de invloed van de stoornis op het delict als causaal (Nieboer 1979), 1 waarmee de stoornis als (gedeeltelijke) oorzaak van het delict wordt beschouwd. Mooij (2004a) geeft aan dat het wel gangbaar is om te spreken van een causaal verband, maar dat deze term m strikte zin niet juist is. Mooij beschrijft dat een relatie tussen twee fenomenen pas een causaal verband genoemd kan worden indien het ene fenomeen de noodzakelijke en voldoende voorwaarde is van het andere, terwijl ook de verschijnselen zelf in onderlinge onaf hankelijkheid beschreven kunnen worden. Hij vervolgt dat een dergelijke externe relatie tussen stoornis en delict meestal ontbreekt en dat deze relatie veeleer als 'hermeneutisch' begrepen kan worden. Dit hermeneutisch betekenisverband wordt in de gangbare praktijk als een interne 'causale' relatie beschouwd. Binnen de psychiatrie wordt gestoord gedrag geanalyseerd vanuit een multifactorieel perspectief. Bij het ontstaan van gestoord gedrag spelen meerdere factoren een rol: naast de gestoorde functies zijn ook contextuele factoren van belang. Tussen een persoon met gestoorde (maar ook voor een deel intacte) functies en de context bestaat in de regel een complex proces van wederzijdse beïnvloeding. Dit zou onzes inziens tot de conclusie leiden dat het niet goed mogelijk is om het causale aandeel van een stoornis op het delict te bepalen. Een voorbeeld moge dit verhelderen. Iemand met een psychotische stoorms kan op basis van een gestoorde realiteitstoetsing delicten begaan. Een stoornis van de realiteitstoetsing is echter geen statisch gegeven. Over het algemeen geldt dat naarmate de omgeving meer of minder gestructureerd is, de realiteitstoetsing bij een individu met een psychotische stoornis zal verbeteren of juist verslechteren. Zo kunnen de paranoide psychotische symptomen bij een patient met schizofrenie tijdens een psychiatrische opname door het instellen van antipsychotische medicatie verdwijnen. Wanneer deze patient vervolgens naar een instelling voor beschermd wonen gaat waarbij hij een kamer krijgt met naast hem een huisgenoot die hem voortdurend uitscheldt en verbaal bedreigt, kan de paranoide psychotische symptomatologie weer omhoog komen. Er ontstaan heftige ruzies en bij zo'n ruzie steekt de patiënt de huisgenoot neer. Hoe zou men in deze situatie het causale aandeel van de stoornis op het delict moeten wegen? Voor de jurist en psychiater Nieboer (1979) staat het in kaart brengen van het causale aandeel centraal. Hij geeft aan dat de grootte van het causale aandeel moet worden onderzocht aan de hand van een zinanalyse: het onderzoek naar de invloed van de stoornis op de betekenistoekenning door de dader. Dit is in overeenstemming met wat Mooij (2004a) bedoelt met een hermeneutische benadenng van de relatie tussen dader en delict. Hiertegen kan worden ingebracht dat een zinanalyse het Dat de Hoge Raad m art 37a hd 1 Sr met meer dan een gehjküjdigheidsverband tussen stoornis en delict leest (HR 13 maart 1979, NJ 1979, 364, bevestigd in HR 22 januan 2008, LJN BC1311, NJ 2008, 193), is m dit verband weinig relevant Deze wetsbepaling handelt met over ontoerekenbaarheid, maar over de mogelijkheid om tbs op te leggen De Hoge Raad zegt in het meest recente arrest ook uitdrukkelijk 'Dit artikel eist, anders dan bij de vraag of het feit de verdachte kan worden toegerekend (cursivering JWH en DHdJ), met meer dan een verband bestaande uit gelijktijdigheid' Vgl m dit verband ook Bijlsma (2010) TOEREKENINGSVATBAARHEID EN TOEREKENEN 147

5 9.3 DE EIGEN AARD VAN DE RECHTERLIJKE BESLISSING OM WEL OF NIET TOE TE REKENEN tot stand komen van een delict 'begrijpelijk' kan maken doordat het hypothesen genereert over de motieven op grond waarvan een dader handelde, maar dat deze hypothesen tegelijkertijd een (hoog) speculatief karakter hebben die onvoldoende empirisch toetsbaar zijn. Een aspect van dit speculatief karakter is dat de interpretatie van de gegevens door de onderzoeker een hoge mate van subjectiviteit met zich meebrengt, waardoor de bevindingen per deskundige bij dezelfde casus sterk kunnen verschillen. Daarmee is niet gezegd dat een betekenisanalyse op zich geen waarde zou kunnen hebben, maar de ontbrekende toetsbaarheid maakt het ongeschikt om te gebruiken als onderzoeksmethode in een Pro Jusütia-rapportage. De waarde van een betekenisanalyse lijkt ons vooral gelegen in het genereren van hypothesen die gebruikt kunnen worden bij een (eventuele) behandeling. Tijdens een behandeling kunnen verschillende hypothesen beproefd worden op bruikbaarheid voor het vormgeven van de behandeling. De jurist Haffmans (1989) bekritiseert het centraal stellen van het causale aandeel door Nieboer, omdat hiermee onvoldoende ruimte wordt gelaten voor andere het daad-dadercomplex begeleidende omstandigheden. Bij het toerekenen door de rechter is het aanwezig zijn van een psychische stoornis en de invloed hiervan op het delict slechts een aspect naast andere aspecten, zoals situatieve factoren, de ernst van het delict en de geschoktheid van de rechtsorde. Haffmans (1989) geeft aan dat de beoordeling door de deskundige, met de nadruk op het causale criterium en m het verlengde daarvan de door de deskundige te adviseren mate van (on)toerekemngsvatbaarheid, te veel invloed knjgt ten koste van het normatieve oordeel van de rechter. Dat is ook de recente kritiek die Mevis (2010) levert op de conceptnchtlijn Psychiatnsch Onderzoek en Rapportage m Strafzaken: daarin is te weinig aandacht voor het eigen juridische oordeel dat de strafrechter moet geven. 9.3 De eigen aard van de rechterlijke beslissing om wel of niet toe te rekenen Wij proberen tot een nadere duiding te komen van de eigen juridische, strafrechtelijke aard van de beslissing van de rechter om een door een psychisch gestoorde persoon gepleegd misdrijf wel of niet aan deze persoon toe te rekenen. In de eerste plaats is die beslissing binair: het is ja of nee. Dat verschilt van een psychiatrische benadering waann het gaat om een continuüm, een glijdende schaal. Daarbij is in het recht toerekenen de regel en niet toerekenen de uitzondenng. Het maatschappelijk georiënteerde recht ziet een mens immers in beginsel als een persoon die op zijn daden kan worden aangesproken; deze aanname wijkt alleen m uitzonderingsgevallen. Verder spelen voor de rechter naast het psychische en psychiatnsche aspect ook normatieve aspecten mee. De ruimte die de rechter heeft om tot het oordeel te komen dat het misdnjf met moet worden toegerekend aan de psychisch gestoorde delinquent, wordt mede bepaald door maatschappelijke normen, opvattingen en behoeften. Ter verduidelijking hiervan willen wij ons aansluiten bij wat Haffmans naar voren brengt. Hij wijst erop dat bij de juridische toerekeningsvraag onder meer ook de ernst van het delict en de geschoktheid van de rechtsorde 148 HOOFDSTUK 9

6 I DE EIGEN AARD VAN DE RECHTERLIJKE BESLISSING OM WEL OF NIET TOE TE REKENEN 9.3 meespelen. Dit doortrekkend kunnen we algemener stellen dat de maatschappelijke vergeldingsbehoefte hierin een rol speelt. 2 Om onze stelling nog tastbaarder te maken, willen wij ter vergelijking een uitstapje maken naar de strafrechtelijke benadering van een geheel andere causaliteitsvraag: de vraag of tussen het handelen van de verdachte en het ingetreden gevolg bijvoorbeeld de dood van het slachtoffer juridisch causaal verband moet worden aangenomen. Wij zouden hiervan externe causaliteit willen spreken. De strafrechter staat soms voor de vraag of het uiteindelijk ingetreden fatale gevolg in een natuurwetenschappelijke causaliteitsketen ook in juridische zin aan de verdachte moet worden toegerekend. Ook bij de beantwoording van deze vraag gaat het dus om wel of niet toerekenen. Het al dan niet bestaan van natuurwetenschappelijke causaliteit is daarbij een factor die doorgaans van belang is, maar het is niet het enige en niet altijd het doorslaggevende aspect. De volgende door de strafrechter behandelde casus is hiervoor illustratief. 3 Een man had ruzie met zijn vriendin en schoot op haar, waarbij de kogel haar in haar hals trof. Zij liep hierbij een zeer hoge dwarslaesie op, waardoor zij onder meer voor de rest van haar leven beademd moest worden. Enkele dagen na dit voorval trad als complicatie een ernstige longinfectie op. De vrouw besloot medische hulp te weigeren en overleed na enkele dagen. Natuurwetenschappelijk bezien was er uiteraard causaal verband tussen het lossen van het schot en de dood van de vrouw. Maar juridisch gezien stond de rechter voor de vraag of de beslissing van de vrouw om behandeling te weigeren ertoe zou moeten leiden dat haar dood niet als gevolg van het schot aan de man moest worden toegerekend. De rechter rekende deze afloop wel aan de man toe. Bij de hier door de rechter tegen elkaar af te wegen aspecten speelt onzes inziens 4 onder meer de maatschappelijke acceptatie van de beslissing van de vrouw een rol. Naarmate er meer begrip bestaat voor haar beslissing, zal het toerekenen van deze afloop aan de man redelijker zijn; zou men vanuit een bepaalde overtuiging haar beslissing en het respecteren ervan door de medici verwerpelijk achten, dan zou m die overtuiging toerekening aan de man eerder achterwege blijven. De rechter heeft hier dus te maken met natuurwetenschappelijke én normatieve aspecten. Die normatieve aspecten zijn mede aan de heersende tijdgeest onderhevig. Zo is denkbaar dat de rechter tot een ander oordeel zou zijn gekomen, zou deze casus zich vijftig jaar geleden hebben voorgedaan. Hiermee vergelijkbaar heeft de rechter, wanneer wij weer terugkeren naar de interne causaliteit, bij de vraag of een psychische stoornis moet leiden tot niet toerekenen, naast psychische en psychiatrische aspecten te maken met normatieve aspecten. Daarmee wordt ook hier de veranderende tijdgeest een relevante factor. Zo was er bijvoorbeeld in de jaren zeventig van de vorige eeuw, toen in het strafrechtelijk denken weinig aandacht was voor het slachtoffer en rechtsbescherming van de verdachte voorop stond, wellicht meer ruimte voor niet toerekenen wegens een psychische stoornis dan in de context van de huidige maatschappelijke opvattingen. Tegenwoordig heeft het slachtoffer een sterkere positie gekregen en is 2 Vgl Kelk 1990, p Hij noemt de vraag naar de juridische toerekemngsvatbaarheid een normatief complex, waar hij onder meer de behoefte aan vergelding bij betrekt 3 Zie HR 25 jum 1996, NJ 1997, Ook A-G Meijers legt in zijn conclusie voor dit arrest onder de punten 8 tot 10 dit verband TOEREKENINGSVATBAARHEID EN TOEREKENEN 149 ^ émza-a

7 9.4 BIJDRAGE VAN DE GEDRAGSDESKUNDIGE ongeacht of de rechter dit persoonlijk een goede ontwikkeling vindt de maatschappelijke behoefte aan vergelding pregnanter geworden. Een hier ook te noemen meespelend normatief aspect is dat de dader soms zelf m meerdere of mindere mate heeft bijgedragen aan zijn psychische stoornis. Het duidelijkst zien wij dat in situaties waarin de dader ten gevolge van drugsgebruik in een psychose terechtkomt waarin hij een misdrijf pleegt. Het psychiatrisch oordeel kan dan zijn dat de delinquent op het tijdstip van handelen 'ontoerekeningsvatbaar' was, maar de rechter betrekt de voorfase ook in zijn oordeel en zal bijna steeds het misdrijf aan de dader toerekenen (culpa m causa). Ook het wettelijke systeem waarbinnen de rechter moet opereren kan een rol spelen. Toen tbs in Nederland in de eerste decennia van de vorige eeuw nog niet bestond, kwam de rechter ten aanzien van ernstig geestelijk gestoorde, gevaarlijk geachte dehnquenten niet gemakkelijk tot het oordeel dat het misdrijf niet moest worden toegerekend, omdat het op vrije voeten komen van zulke personen maatschappelijk moeilijk aanvaardbaar was. Ook werden soms zware gevangenisstraffen aan nauwelijks toerekeningsvatbaar geachte delinquenten opgelegd, waarbij het belangrijkste strafdoel dus bescherming van de maatschappij was. 5 Na invoering van de tbs kreeg de rechter meer ruimte om tot niet toerekenen te komen. Op de Nederlandse Antillen was tbs niet mogelijk, wat vermoedelijk heeft meegespeeld in enkele rechterlijke beslissingen waarin ondanks een zeer ernstige psychische stoornis toch ruimte voor toerekenen werd aangenomen, zodat (lange) gevangenisstraffen konden worden opgelegd. 6 Ook in deze verschillende situaties woog de rechter naast psychiatrische inzichten andere factoren mee. 9.4 Bijdrage van de gedragsdeskundige Psychische functies Welke bijdrage mag de rechter verwachten van de gedragsdeskundige wanneer deze niet in staat is, zoals bovenstaand beschreven, om het causale aandeel van een stoornis bij het ten laste gelegde te kwantificeren? Onzes inziens kan een gedragsdeskundige de invloed van een psychische stoornis op het delictgedrag beschrijven aan de hand van eventueel aanwezige stoornissen in de psychische functies. Psychische functies beschrijven de relaties tussen een individu en zijn omgeving. Men onderscheidt drie groepen van functies: cognitieve (kennende) functies, affectieve functies (aangaande het gevoelsleven) en conatieve functies (aangaande gedrag en motivatie). De gedragsdeskundige kan per gestoorde en intacte functie beschrijven of deze een rol heeft gespeeld bij het delictgedrag, en zo ja, op welke wijze. Het beschrijven van intacte functies is van belang om een goed beeld te krijgen van de mogelijkheden tot compensatie van de gestoorde functies die bij het delictgedrag een rol hebben gespeeld. Opgemerkt moet worden dat een stoornis van een psychische functie samenhangt met zowel de psychische stoornis 5 Zie over deze penode Hazewiniel-Sunnga/Remmelink 1995, p ( 4.5 6), Hofstee 1987, hfdst II 6. Vgl HR 24 juh 1967, NJ 1969, 63, besproken door Hofstee 1987, p 519 en HOOFDSTUK 9 ibtv.s»a 3

8 BIJDRAGE VAN DE GEDRAGSDESKUNDIGE 9.4 als met contextuele omstandigheden. Zoals hierboven werd beschreven is een stoornis in de realiteitstoetsing bijvoorbeeld mede afhankelijk van omgevingsfactoren. Eerder werd dan ook al aangegeven dat de invloed van het aandeel van een stoornis niet kan worden geïsoleerd van contextuele factoren. Wel kunnen de op de gestoorde psychische functies inwerkende contextuele factoren benoemd worden. Met het beschrijven van de invloed van de psychische stoornis op het ten laste gelegde aan de hand van psychische functies wordt recht gedaan aan het multifactorieel (met onderlinge beïnvloeding van deze factoren) bepaald zijn van gedrag. Dit houdt in dat een mogelijke relatie tussen stoornis en delict bijgevolg niet in het kader van een causale relatie wordt beschreven. Zoals bovenstaand besproken, verschilt de strafrechtelijke benadering van causaliteit van die van de natuurwetenschappelijke causale relatie. Dit houdt in dat voor het eventueel niet toerekenen op grond van de invloed van een psychische stoornis het niet vereist is dat de aard van de relatie tussen stoornis en delict als een (natuurwetenschappelijk) causaal verband dient te kunnen worden aangemerkt. Bij het formuleren van de vragen door de rechtbank aan de gedragsdeskundige kan worden aangesloten bij opvattingen binnen het strafrecht waarbij het accent wordt gelegd op het cognitieve functioneren en het hebben van controle over het eigen gedrag en waarbij het problematische begrip van de wilsvrijheid buiten beschouwing kan worden gelaten (Van Dijk, 2008). Hierbij wordt ervan uitgegaan dat zich in de psyche voortdurend voorstellingen voordoen. Anders gezegd, binnen de psyche borrelen voortdurend met deze voorstellingen verbonden gedragsintenties op. De vraag wat de bron is waar al deze voorstellingen uit voortkomen, blijft buiten beschouwing. Deze voorstellingen kunnen betrekking hebben op de reële werkelijkheid, maar dit hoeft met het geval te zijn. Een persoon wordt in principe in staat geacht te beoordelen ('weten') of met de voorstelling corresponderend gedrag wedenechtelijk van aard is. Daarbij is van belang of de persoon het gevolg van (mogelijk) eigen handelen heeft kunnen voorzien. Deze beoordeling maakt het voor de persoon in principe mogelijk wederrechtelijk gedrag na te laten. In psychiatrisch opzicht gaat het bij de hier genoemde elementen om cognitieve functies (het beoordelen van wederrechtelijkheid en het gevolg van eigen handelen) en om conatieve functies (gedrag nalaten). Bij dit laatste staat het inhibitievermogen centraal. Bij psychische stoornissen kunnen de cognitieve en conatieve functies primair gestoord zijn (bijvoorbeeld stoornis van de cognitieve functie door zwakzinnigheid of een stoornis van de conatieve functies door een te laag glucosebloedspiegel, waardoor ontremming optreedt), maar er is ook een onderlinge beïnvloeding van de psychische functies mogelijk: verstoring van de affectieve functies door een angstaanval, leidend tot een vernauwd bewustzijn (verstoring van de cognitieve functie) en een afgenomen inhibitievermogen. Bij persoonlijkheidsstoornissen geven de onderliggende persoonlijkheidstrekken reeds richting aan de mogelijk relevante verstoring van de psychische functies ten tijde van het delict Kwantificering van de invloed van gestoorde psychische functies op delictgedrag De vraag kan worden gesteld of het niveau van een stoornis van een psychische functie gekwantificeerd kan worden. In principe is dit mogelijk. Bij een hallucinatie TOEREKENINGSVATBAARHEID BN TOEREKENEN 151 yr A.Jg-^

9 9.4 BIJDRAGE VAN DE GEDRAGSDESKUNDIGE (overtuigd van de echtheid van de waarneming) is de psychische functie waarnemen bijvoorbeeld sterker gestoord dan bij een pseudo-hallucinatie, waarbij een onjuiste waarneming uiteindelijk kan worden gecorrigeerd. Ook kunnen geheugenstoornissen met behulp van testen worden gekwantificeerd. Binnen de klinische psychiatrie is er een duidelijke tendens om psychopathologie zoveel mogelijk te kwantificeren. De vraag of de mate waarin een stoornis van een psychische functie een rol heeft gespeeld bij het delictgedrag kan worden gekwantificeerd, is problematisch. Bij delictgedrag spelen zowel intacte als gestoorde psychische functies als ook contextuele factoren een rol. Het exact afzonderen en kwantificeren van de rol van de gestoorde functies bij delictgedrag is niet mogelijk. De nadruk bij het voorlichten aan de rechter over de invloed van de psychische stoornis op het delictgedrag, zal dienen te liggen op de beschrijving van de rol van gestoorde en intacte psychische functies en contextuele factoren bij de totstandkoming en uitvoering van het tenlastegelegde. Hoewel een exacte kwantificering van het gewicht van de hierbij onderscheiden factoren niet mogelijk is, zal de gedragsdeskundige niet aan een zekere mate van weging kunnen ontkomen. De vaststelling dat een gestoorde psychische functie wel of geen rol heeft gespeeld bij het ten laste gelegde, houdt immers al een weging in. Bij delictgedrag zal het vaak niet gaan om één gestoorde psychische functie, maar om meerdere gestoorde functies. De rechter zal willen worden voorgelicht over de weging van de rol van al deze gestoorde functies gezamenlijk. Een kwantificering in bijvoorbeeld vier of vijf gradaties doet geen recht aan de vele onzekerheden waarmee een gedragsdeskundige bij het wegen van de psychische functies geconfronteerd wordt. Een dergelijke gedifferentieerde kwantificering suggereert meer nauwkeurigheid dan mogelijk is. Een indeling in drie gradaties is meer passend gezien de vele onzekerheden waarmee een weging gepaard gaat. De weging van de invloed van de gestoorde psychische functie(s) bij het tenlastegelegde kan daarom worden aangegeven in: (1) geen of geringe invloed; (2) een duidelijke invloed; (3) een zeer sterke invloed. De rechter dient te beseffen dat de weging van de invloed van de gestoorde psychische functies door de gedragsdeskundige ook bij een indeling in drie gradaties voor een deel een subjectief karakter heeft. Tevens dient bedacht te worden dat de door de gedragsdeskundige beschreven rol van de gestoorde en intacte psychische functies en contextuele factoren bij het delict een hypothese betreft. De vraag of deze hypothese een betrouwbare weergave van de werkelijkheid is, dient door de rechter te worden beantwoord (Van Mulbregt 2009). 152 HOOFDSTUK 9 y-ama&mmfwê ^ ^TmmoéJ Jt "AAf suj^y Af yfi

10 ij BIJDRAGE VAN DE GEDRAGSDESKUNDIGE 9.4 Cognitieve functies: Affectieve functies; Bewustzijn Oriëntatie Intellectuele functies Geheugen Voorstelling Waarneming Zelfwaarneming Denken Stemming Affect Conatieve functies: Gedrag en motivatie (dwang-/drangmatig, impulsief, ontremming) Literatuur Van Bemmelen 1956 J.M. van Bemmelen, 'Over toerekemngsvatbaarheid', Tijdschrift voor Strafrecht 1956, p Beukers 2008 M. Beukers, 'De psychische stoornis in het strafrecht', in: B.A. Blansjaar, M.M. Beukers & W.F. Kordelaar (red.), Stoornis en delict. Handboek psychiatrische en psychologische rapportage m strafzaken, Utrecht: de Tijdstroom Bijlsma 2010 J. Bijlsma, 'Het gelijktijdigheidsvereiste bij het opleggen van TBS. Een onderzoek naar een dubbelzinnig critenum', DD 2010, p Crombag, Van Koppen, Wagenaar 1994 H.F.M. Crombag, P.J. van Koppen & W.A. Wagenaar, Dubieuze zaken: De psychologie van het strafrechtelijk bewijs, Amsterdam: Contact Van Dijk 2008 A.A. van Dijk, Strafrechtelijke aansprakelijkheid heroverwogen. Over opzet, schuld, schulduitsluitingsgronden en straf (diss.), Apeldoorn/Antwerpen: Maklu-uitgevers Haffmans 1989 Ch. Haffmans, 'De berechting van de psychisch gestoorde deünquenf, Handleiding voor juristen bij vraagstukken op het raakvlak van strafrecht en psychiatrie (diss.), Arnhem: Gouda Quint TOEREKENINGSVATBAARHEID EN TOEREKENEN 153 *reig fa«it»i

11 9 4 BIJDRAGE VAN DE GEDRAGSDESKUNDIGE Hazewinkel-Suringa 1995 D. Hazewinkel-Suringa, Inleiding tot de studie van het Nederlandse Strafrecht, bewerkt door J. Remmelink, 14 e druk, Gouda Quint Hofstee 1987 E.J. Hofstee, TBR en TBS (diss.), Gouda Quint Kelk 1990 C. Kelk, 'De plaats van de toerekeningsvatbaarheid in ons strafrecht', in: A.WM. Mooij & F. Koenraadt (red.), Toerekeningsvatbaarheid, Gouda Quint 1990, p Kooijmans, Jorg 2008 T. Kooijmans & N. Jorg, 'Het juridisch kader van de gedragsdeskundige rapportage', in: H.J.C, van Marie, P.A.M. Mevis & M.J.F, van der Wolf (red.), Gedragskundige rapportage in het strafrecht, Kluwer Van Koppen 2004 P.J. van Koppen, 'Weg van de toerekeningsvatbaarheid. Over rapportages over de verdachte', Trema 2004, p Van Kuijck 2005 Y. van Kuijck, 'De vraag naar en de rechterlijke weging van de gedragskundige expertise', DD 2005, p Van Marie 2008 H.J.C, van Marie, 'Van vakmanschap naar meesterschap: eisen te stellen aan de forensische gedragsdeskundigenrapportage', in: H.J.C, van Marie, P.A.M. Mevis & M.J.F, van der Wolf (red.), Gedragskundige rapportage in het strafrecht, Kluwer Mevis 2010 P.A.M. Mevis, 'ConceptrichthjnProJustitia-rapportage: meerinvesteren in communicatie blijft vereist', DD 2010, p Mooij 2004 A.W.M. Mooij, 'Handeling, wilsvrijheid en toerekeningsvatbaarheid', DD 2004, p A.W.M. Mooij, Toerekeningsvatbaarheid. Over handelingsvrijheid, Amsterdam: Boom 2004(a). Van Mulbregt 2009 J.M.L. van Mulbregt, 'Over toerekenen en afrekenen', in: F. Koenraadt & I. Weijers (red.), Vrijheid en Verlangen. Liber amicorum prof.dr. Antoine Mooij, Boom Juridische uitgevers HOOFDSTUK 9

12 BIJDRAGE VAN DE GEDRAGSDESKUNDIGE 9.4 Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie 2002 Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie, G.F. Koerselman, R.J. van den Bosch & P.P.G. Hodiamont (red.), Rtchtltjn Psychiatrische Rapportage (exclusief strafrechtelijke rapportage). Uitgeverij Boom Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie 2009 Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie, Conceptrichtlijn Psychiatrisch Onderzoek en Rapportage in Strafzaken ('Pro Justitia'), , Utrecht. Nieboer 1970 W. Nieboer, Aegroto suum, Meppel: Boom De Ruiter, Hildebrand 2010 C. de Ruiter & M. Hildebrand, 'Over toerekeningsvatbaarheid', in: P.J. van Koppen, H. Merckelbach, M. Jelicic & J. De Keijser (red.), Reizen met mijn rechter, Kluwer Zomer 2009 M. Zomer, 'Het mensbeeld in het strafrecht', in: J. Harte, T. Verhage & M. Zomer (red.), Most probably the bestprofessor of forensic psychiatry, liber amicorum prof. dr. DickRaes, Nijmegen: Wolf Legal Publishers TOEREKENINGSVATBAARHEID EN TOEREKENEN 155