De uitdaging van grootschalige stelsels voor ketencommunicatie

Transcriptie

1 De uitdaging van grootschalige stelsels voor ketencommunicatie over de betekenis van het vakgebied Keteninformatisering in de rechtstaat afscheidsrede Prof. dr mr J.H.A.M. Grijpink 14 april 2011 in de Aula van de Universiteit Utrecht

2 2 De uitdaging van grootschalige stelsels voor ketencommunicatie

3 De uitdaging van grootschalige stelsels voor ketencommunicatie Over de betekenis van het vakgebied Keteninformatisering in de rechtstaat Afscheidsrede uitgesproken op 14 april 2011 in de Aula van de Universiteit Utrecht door Prof. dr mr J.H.A.M. Grijpink Over de betekenins van het vakgebied Keteninformatisering in de rechtstaat 3

4 Van zijn hand verschenen: Keteninformatisering (1997) Werken met keteninformatisering (1999) Informatiestrategie voor ketensamenwerking (2002) Onze informatiesamenleving in wording (2005, oratie) Keteninformatisering in kort bestek (2010 2e druk). Onder zijn (mede)redactie verschenen: Geboeid door ketens (2007) Kijk op ketens (2009) J.H.A.M. Grijpink te Den Haag Omslag: R.J.A. Huiberts, Den Haag ISBN NUR-code: 983 NUR-omschrijving: Informatiekunde Behoudens de door de Auteurswet 1912 gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd (waaronder begrepen het opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. Alle rechten voorbehouden. De bij de toepassing van art. 16h t/m 16m Auteurswet 1912 verschuldigde vergoedingen wegens kopiëren, dienen te worden voldaan aan de Stichting Reprorecht, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp. Voor het overnemen van een gedeelte uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatievormen op grond van art. 16 Auteurswet 1912 dient men zich tot de auteur te wenden. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without prior written permission of the author. 4 De uitdaging van grootschalige stelsels voor ketencommunicatie

5 Geachte Voorzitter en Leden van het College van Bestuur, mijnheer de Rector Magnificus, mijnheer de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijks-aangelegenheden, mijnheer de Secretaris-generaal van het ministerie van Veiligheid en Justitie, mijnheer de decaan van de Faculteit Bètawetenschappen, heren curatoren van de bijzondere leerstoel Keteninformatisering in de Rechtstaat, geachte collega s, familie, vrienden en studenten, geachte aanwezigen. Ik ben bijzonder getroffen door het overweldigende aantal positieve reacties op de uitnodiging om dit moment van afscheid samen met mij te beleven. Het is een goede gewoonte dat een hoogleraar die met emeritaat gaat, in het openbaar afscheid neemt en terugblikt op wat hij in samenwerking met collega s en studenten tot stand heeft mogen brengen. Daarbij wil ik nog eenmaal met u mijn fascinatie delen voor grootschalige informatisering en u enkele inzichten uit de doeken doen die ik daarover heb opgedaan. Keteninformatisering gaat over geautomatiseerde ketencommunicatie tussen grote aantallen organisaties en professionals zonder een duidelijke gezagsverhouding, in steeds wisselende combinaties, afhankelijk van het concrete geval. Zij werken samen met het oog op een maatschappelijk product zoals welzijn, veiligheid of gezondheid. Zij worden daarbij vaak geconfronteerd met gebrekkige medewerking of lijnrechte tegenwerking van de kant van de personen op wie de ketenzorg zich richt, bijvoorbeeld verdachten in de strafrechtketen, mensen met een besmettelijke ziekte die zich niet onder behandeling stellen, of mensen die een uitkering aanvragen en daarbij inkomen en bezittingen verzwijgen. Het is boeiend om steeds weer het enthousiasme te zien, waarmee drukbezette professionals elkaar stimuleren het onmogelijke tot stand te brengen. Samenwerken met andere organisaties kost veel inspanning, tijd en geld. Daar moet dus een stevige reden voor zijn. Een belangrijk uitgangspunt voor ons begrip keten is daarom, dat ketenpartijen die samenwerking alleen maar opbrengen als zij daartoe worden gedwongen door een dominant ketenprobleem. Een dominant ketenprobleem is een probleem dat overal in de keten voelbaar is, en dat geen van de partijen op eigen kracht kan oplossen. In een maatschappelijke keten heeft geen enkele partij voldoende doorzettingsmacht om effectieve ketensamenwerking af te dwingen. Een gecoördineerde aanpak moet het daarom vooral hebben van het krachtenveld dat een dominant ketenprobleem oproept in een keten. Alleen goede samenwerking kan voorkómen, dat stelselmatig falen de keten als geheel in opspraak brengt. Door de enorme aantallen professionals en hun verspreiding over een groot geografisch gebied is geautomatiseerde Over de betekenins van het vakgebied Keteninformatisering in de rechtstaat 5

6 ketencommunicatie vaak de enige mogelijkheid om in de keten de juiste actie in gang te zetten. Keteninformatiesystemen kunnen die ketencommunicatie verzorgen, maar juist díe ICT-projecten verlopen vaak moeizaam of leveren teleurstellende resultaten. Het leerstuk Keteninformatisering kan daar verandering in brengen met een geschikte ketenvisie en een systematische en consistente methodologie voor ketenanalyse. In het Ketenlandschapsonderzoek hebben studenten met mij, in de periode vanaf 2005 tot nu toe, meer dan 25 ketens op deze wijze geanalyseerd. We hebben daarin tal van verrassende inzichten opgedaan. Ik zou er twee van willen bespreken, om daarmee de betekenis van het leerstuk Keteninformatisering te verduidelijken: het tegengaan van niveauvergissingen en de kracht van het dominante ketenprobleem. Tegengaan van niveauvergissingen Het meest fascinerende inzicht dat ik in Den Haag heb opgedaan en hier aan de universiteit heb kunnen uitdiepen is, dat niveauvergissingen de belangrijkste oorzaak zijn van falende ICT-projecten en teleurstellende ketencommunicatie. Veel inzichten ontlenen we in de praktijk aan kleinschalige situaties, bijvoorbeeld een informatiesysteem, een experiment of een organisatie. We maken een niveauvergissing wanneer we een inzicht dat ontleend is aan iets kleinschaligs, klakkeloos toepassen op iets grootschaligs zonder de geldigheid ervan op die grote schaal opnieuw te toetsen. Wie kleinschalige situaties voor ogen heeft, zit in een totaal andere denkwereld dan wie ketencommunicatiestelsels overziet met oog voor de grootschaligheid ervan. Beiden zien andere aspecten en trekken totaal verschillende conclusies over kansen en risico s voor de keten als geheel. Een voorbeeld ter verduidelijking. Als een oplichter de politie weet wijs te maken dat hij iemand anders is dan hij in werkelijkheid is, wordt zijn strafvonnis uiteindelijk op de naam van die andere persoon gesteld. Met een kleinschalige blik op de verdachte in die concrete strafzaak kun je zeggen, dat een verkeerde naam geen probleem vormt om de juiste persoon te straffen, als het daderschapsbewijs maar overtuigend is. Vanuit de keten als geheel gezien dus vanuit een grootschalige kijk op de strafrechtketen wordt het een heel ander verhaal. Omdat het vonnis aan het eind van de rit opgenomen wordt in het strafbladregister onder een verkeerde naam, kan de veroordeelde oplichter later probleemloos weer kassier bij een bank worden, omdat hij onder zijn eigen naam geen strafblad heeft. Hij heeft bovendien bij zijn sollicitatie in ieder geval één concurrent minder, want de persoon van wie hij de naam heeft misbruikt, staat nu in het strafbladregister officieel geregistreerd als oplichter. 6 De uitdaging van grootschalige stelsels voor ketencommunicatie

7 Kleinschalig denken staat centraal in onze opleidingen, of het nu wiskunde, informatiekunde, geneeskunde of rechtswetenschappen betreft. Ook Kleinschalig ons dagelijkse denken staat leven centraal staat in kleinschaligheid onze opleidingen, voorop, of het nu bijvoorbeeld wiskunde, informa in de tiekunde, dagelijkse geneeskunde werkelijkheid of rechtswetenschappen van leidinggeven betreft. en Ook opvoeden. in ons dagelijkse Groot-leveschalige staat stelsels kleinschaligheid plaatsen voorop, ons daarom bijvoorbeeld moeilijke in de dagelijkse uitdagingen. werkelijkheid Vaak van vergeten we, dat de geldigheid van kennis afhankelijk is van het niveau waarop die is opgedaan. Als bij een grootschalige aanpak de ver- leidinggeven en opvoeden. Grootschalige stelsels plaatsen ons daarom voor moeilijke uitdagingen. Vaak vergeten we, dat de geldigheid van kennis afhankelijk is van het onderstellingen gebaseerd zijn op kleinschalige ideeën, zijn de uitgangspunten niveau waarop vaak die onjuist is opgedaan. en de Als verwachtingen bij een grootschalige te rooskleurig. aanpak de veronderstellingen Zo veroorzaken gebaseerd niveauvergissingen zijn op kleinschalige teleurstellende ideeën, zijn de uitgangspunten falende vaak ketenprojecten. verwachtingen Daarvan hebben te rooskleurig. we er Zo helaas veroorzaken veel te niveauvergissingen veel. teleurstellende en onjuist en de falende ketenprojecten. Daarvan hebben we er helaas veel te veel. Tegengaan van niveauvergissingen is dus een belangrijke functie van het leerstuk Tegengaan Keteninformatisering. van niveauvergissingen is Ik dus was een mij belangrijke daarvan eerlijk functie van gezegd het leerstuk niet Keteninformatisering. bewust toen ik 1996 Ik was mijn daarvan proefschrift eerlijk schreef. gezegd niet Het bewust leerstuk toen ik Keteninformatisering mijn proefschrift kan schreef. niveauvergissingen Het leerstuk Keteninformatisering voorkomen door kan niveauvergissingen de metho- in 1996 diek voorkomen van de door door mij de methodiek ontwikkelde van de ketenanalyse. door mij ontwikkelde Deze ketenanalyse. vereist namelijk Deze vereist een namelijk analytisch een onderscheid analytisch onderscheid tussen het tussen grondvlak het grondvlak van de van keten de keten en het en het ketenniveau, dus tussen de kleinschalige belevingswereld van de individuele ketenpartner en de complexe grootschalige samenwerking op ketenniveau, dus tussen de kleinschalige belevingswereld van de individuele keten partner en de complexe grootschalige samenwerking op het niveau van de keten als het niveau van de keten als geheel. geheel. Twee analyseniveaus keten-niveau Keteninformatiesysteem bronregister grondvlak van de keten Legenda: verbinding tussen bronregisters verbinding tussen bronregister en keteninformatiesysteem bronregister keteninformatiesysteem Figuur 1 Twee analyseniveaus voor grootschalige stelsels Figuur 1 Twee analyseniveaus voor grootschalige stelsels Over de betekenins van het vakgebied Keteninformatisering in de rechtstaat 5 7

8 Keteninformatisering veronderstelt daarbij dat op het grondvlak van de keten elke ketenpartner rationeel handelt, maar dat tegelijkertijd besluitvorming op het collectieve ketenniveau irrationeel is en leidt tot nauwelijks beheersbare ketenprocessen en onvoorspelbare, onbevredigende uitkomsten. Voor grootschalige ketencommunicatie hanteert het leerstuk Keteninformatisering daarom de werkhypothese, dat zulke stelsels zich anders gedragen dan kleinschalige. Uitgangspunt voor grootschalige stelsels is, dat alles wat fout kan gaan, ook daadwerkelijk ergens fout gaat. Gelukkig niet altijd even vaak, en niet altijd met desastreuze gevolgen! Een voorbeeld ter verduidelijking. We zetten daarvoor het grootschalige nationale stelsel voor het Elektronisch Patiëntdossier (EPD) tegenover het kleinschalige model van de arts-patient-relatie. Ik ben veel beleidsmakers tegengekomen die over de gezondheidszorg als geheel praten en toch impliciet de kleinschalige arts-patiënt-relatie als referentiemodel hanteren. Nu het voorbeeld. Als iemand zich in een ziekenhuis aan de andere kant van het land laat behandelen onder mijn naam en burgerservicenummer (BSN), heb ik daar in Den Haag in principe weinig last van. De beide artsen gevangen in hun kleinschalige denken- menen hun eigen patiënt Jan Grijpink goed te kennen. Maar als in de landelijke informatie-infrastructuur met het BSN alle medische gegevens van Jan Grijpink uit het hele land worden gecombineerd tot een virtueel medisch dossier nu is grootschaligheid aan de orde komen ook de gegevens van mijn schaduw mee. Maar geen arts heeft dat in de gaten, omdat de combinatie BSN en naam klopt. Medische fouten door virtuele dossiers die vervuild zijn door persoonsverwisselingen of meelifters vormen daarom de nachtmerrie van op grootschaligheid gerichte ketendenkers. Je ziet het pas als je het begrijpt, maar zelfs dan kun je het niet zien, want de gegevens wijzen allemaal in de richting van de eigen patiënt! Het maakt daarbij geen verschil of de vervuiling per ongeluk wordt veroorzaakt door een typefout, of met opzet door wat we gemakshalve aanduiden met meeliften, bijvoorbeeld omdat men zelf niet voor bepaalde ziektekosten verzekerd is. Met een kleinschalige blik hoort men vaak zeggen dat het nationale EPD-stelsel nooit slechter kan zijn dan de huidige situatie. Vanuit een grootschalige blik op het EPD kunnen we beter stellen, dat een landelijk schakelpunt dat niet in staat is om persoonsverwisselingen en meelifters te detecteren, op termijn zal leiden tot een maatschappelijk drama. De onvermijdelijke vervuiling van virtuele medische dossiers door schakelen en koppelen met het burgerservicenummer wordt pas na jaren geleidelijk duidelijk, terwijl men dan niet meer kan zien welke virtuele dossiers eigenlijk schoon zijn! 8 De uitdaging van grootschalige stelsels voor ketencommunicatie

9 Inzicht in de funeste gevolgen van niveauvergissingen en besef dat niveauvergissingen menselijk zijn en niet te voorkómen, geven aanleiding tot de vraag, hoe we in de praktijk verstandig kunnen omgaan met de beperkte beheersbaarheid van grootschalige maatschappelijke processen. Dat brengt mij op het tweede inzicht dat ik met u wil delen, namelijk de overheersende invloed op ketensamenwerking die uitgaat van een dominant ketenprobleem. Dat betreft een andere werkhypothese van het leerstuk Keteninformatisering die luidt dat een ketencommunicatiestelsel dat gericht is op de aanpak van het dominante ketenprobleem, de grootste kans heeft om het stormachtige krachtenveld in een keten te trotseren. Als het in een bepaalde keten niet lukt om een dergelijk ketencommunicatiestelsel tot stand te brengen, hebben andere ketenprojecten helemaal geen kans van slagen. Dennis van Breemen heeft vanmorgen opnieuw met tal van bronverwijzingen duidelijk gemaakt, dat het leerstuk Keteninformatisering door het concept dominant ketenprobleem een unieke plaats inneemt in de literatuur over interorganisationele systemen, dat zijn dus systemen die bedoeld zijn om grootschalig te werken (Van Breemen, 2010). Ook in de praktijk is het dominante ketenprobleem een bepalende factor voor ketensamenwerking en keteninformatisering, zoals Fleur Pullen in haar afstudeerproject over de SUWI-keten heeft aangetoond (Pullen, 2008). De kracht van het dominante ketenprobleem We verkennen de werking van het dominante ketenprobleem aan de hand van twee voorbeelden: de keteninformatisering van de SUWI-keten en de strafrechtketen (Leijser & Pullen, 2011; Borst, 2011). SUWI-keten Tijdens het eerste kabinet-kok ( ) heeft minister Melkert van Sociale Zaken en Werkgelegenheid bepaald, dat werkbemiddeling voorrang moest krijgen boven uitkeringsverstrekking. Dat leidde tot een groot automatiseringsprogramma voor deze nieuwe keten, de SUWI-keten. SUWI staat voor Structuur Uitvoering Werk en Inkomen. Dat automatiseringsprogramma heeft meerdere resultaten opgeleverd. Er ligt nu een SUWI-net voor datatransport, er is een Digitaal Klantdossier en een faciliteit om bij een andere SUWI-instantie in een dossier te kunnen kijken, SUWI-net-Inkijk. De achtergrond van het Digitaal Klantdossier is het streven om administratieve lasten voor werkzoekenden zoveel mogelijk te beperken. Recente wetgeving in het kader van de basisregistervorming dwingt daarom alle SUWI-instanties om de gegevens van dat Digitaal Klantdossier te gebruiken en niet iedere keer weer de klanten opnieuw formulieren te laten invullen die vragen om dezelfde gegevens. De klanten mogen dit volgens de letter Over de betekenins van het vakgebied Keteninformatisering in de rechtstaat 9

10 van de wet voortaan weigeren, en SUWI-instanties mogen in principe geen eigen controles meer doen. Vanmorgen hebben we van André Leijser en Fleur Pullen een update gekregen over de keteninformatisering in de SUWI-keten (Leijser & Pullen, 2011). Het Digitaal Klantdossier en SUWI-net-Inkijk worden inderdaad gebruikt. Maar het Digitaal Klantdossier wordt niet gebruik door díe partijen die daadwerkelijk voor werk kunnen zorgen, namelijk de re-integratiebedrijven, de werkgevers en de werkzoekende zelf. In het Ketenlandschapsonderzoek hebben we gezocht naar een verklaring voor het feit, dat de partijen die voor de arbeidsbemiddeling het belangrijkste zijn, toch buiten de informatie-infrastructuur van de SUWI-keten zijn gebleven. Het door minister Melkert ingezette beleid Werk vóór Inkomen is daartoe getoetst aan het leerstuk Keteninformatisering. Hiervan is verslag gedaan door Marijn Plomp (Plomp, 2007). Als men twee ketens aan elkaar smeedt, zoals Melkert heeft gedaan, wil men één gemeenschappelijke, overkoepelende informatie-infrastructuur ontwikkelen. Dat slaagt volgens de theorie van Keteninformatisering echter alleen maar, als de beide dominante ketenproblemen erg op elkaar lijken en dus met dezelfde informatie-infrastructuur uit de voeten kunnen. Dat blijkt volgens onze ketenanalyse in de SUWI-keten niet het geval. De keten Werk vóór Inkomen blijkt te worden geregeerd door twee sterk verschillende dominante ketenproblemen, namelijk een te lange bemiddelingsduur en identiteitsfraude. Er is dan volgens de theorie sprake van twee aparte ketens Werk en Inkomen. Het Digitaal Klantdossier, bedoeld als oplossing voor Werk en Inkomen samen, bleek volgens onze ketenanalyse niet nodig voor de keten Werk, wat begrijpelijk maakt dat de re-integratiebedrijven, de werkgevers en de klanten buiten beeld konden blijven. Daarentegen bleek het Digitaal Klantdossier voor de keten Inkomen niet wenselijk, omdat men niet blind mag varen op gegevens die de klanten zelf aanleveren. Men is voor de controle afhankelijk van gegevens van andere overheidsinstanties. Het Digitaal Klantdossier werkt voor het bestrijden van identiteitsfraude zelfs averechts, omdat bewust door betrokkene ingestoken verkeerde gegevens op grond van de Wet eenmalige gegevensuitvraag Werk en Inkomen in de hele keten moeten worden gebruikt. Makkelijker kunnen we het inderdaad niet maken. Werk vóór Inkomen is misschien wel een prima beleidslijn, maar is voor de keteninformatisering geen goed uitgangspunt. Het blijkt zelfs geen goed uitgangspunt voor regelgeving. Ik ben daarom benieuwd of de kracht van het dominante ketenprobleem identiteitsfraude in de keten Inkomen er uiteindelijk ook toe zal leiden, dat de Wet Eenmalige gegevensuitvraag Werk en Inkomen wordt aangepast, zodat de uitkeringsinstanties weer eigen preventieve controles mogen doen en aan de betrokkene weer controlevragen mogen stellen. 10 De uitdaging van grootschalige stelsels voor ketencommunicatie

11 Zelfs daarmee is de kracht van het dominante ketenprobleem nog niet volledig aangegeven. Sinds januari 2011 blijkt het beleid Werk vóór Inkomen weer te zijn verlaten, onder de druk van de bezuinigingen. De SUWI-keten richt zich voortaan weer geheel op het uitkeringsbedrijf. Re-integratie en arbeidsbemiddeling worden aan de werkzoekenden overgelaten, onder regie van de gemeenten (Leijser & Pullen, 2011). Het idee van twee ketens was dus zo gek nog niet. Het kapitaalverlies met betrekking tot het Digitaal Klantdossier en SUWI-net-Inkijk kan wel eens aanzienlijk groter blijken dan men nu al verwacht: beide ketensystemen schakelen en koppelen naïef met het BSN en zijn zodoende niet berekend op het ontdekken van identiteitsfraude. Dat was voor de arbeidsbemiddeling geen probleem, maar in de keten Inkomen wel, omdat een klant inkomen en bezit met identiteitsfraude ongemerkt buiten beeld kan houden en zo onterecht een uitkering kan verkrijgen. Wat leren we van het voorbeeld van de SUWI-keten? Een gemeenschappelijke, overkoepelende informatie-infrastructuur voor meerdere ketens samen is meestal geen verstandige informatiestrategie. Zelfs politieke besluitvorming kan krachtenvelden rond dominante ketenproblemen niet naar believen het zwijgen opleggen. Strafrechtketen Het tweede voorbeeld voor deze verkenning van de werking van een dominant ketenprobleem betreft de strafrechtketen. Daar heeft zich in vergelijking met de SUWI-keten het omgekeerde voorgedaan. Cruciale partijen die er tot voor kort zelf voor kozen om buiten de keteninformatisering te blijven, gaan nu schoorvoetend meedoen. Vanmorgen zijn we door Wim Borst bijgepraat over de keteninformatisering van de strafrechtketen, speciaal met het oog op het dominante ketenprobleem (Borst, 2011). In de negentiger jaren van de vorige eeuw had de keten al de omslag gemaakt van feitgerichte zaak-voor-zaak -behandeling naar recidivebestrijding. Het dominante ketenprobleem bestond hieruit, dat het moeilijk was om recidive vast te stellen zonder een zogenaamd integraal persoonsbeeld. Dat werd mogelijk met het VIP-stelsel, bestaande uit een nummerstelsel om de persoon aan te duiden en een verwijsstelsel dat laat zien welke instanties in de keten actueel met die persoon bezig zijn. Zo wordt in een oogopslag duidelijk of iemand een zogenaamde first offender is, of een recidivist. In 2003 bleek echter, dat een aanzienlijk deel van de misdrijfverdachten erin slaagde om een andere naam op te geven en zo ófwel de straf, ófwel het strafblad te ontgaan. Het dominante ketenprobleem was dus aan het veranderen in de richting van identiteitsfraude, waarvoor een integraal persoonsbeeld niet meer voldoende was. Voor de aanpak van Over de betekenins van het vakgebied Keteninformatisering in de rechtstaat 11

12 identiteitsfraude in de strafrechtketen is een integer persoonsbeeld nodig, want het integrale persoonsbeeld moet ook steeds de juiste persoon betreffen (Grijpink, 2006a; Grijpink, 2006b). Dat kon worden gerealiseerd door de vingerafdrukken van de persoon te incorporeren in het VIP-stelsel. Het strafrecht is daartoe verrijkt met voorschriften voor vingerafdrukcontrole door de hele keten heen en de daarvoor benodigde informatie-infrastructuur is intussen gerealiseerd. Een verschuiving in het dominante ketenprobleem, hier van ontdekken van recidive naar ontdekken van identiteitsfraude leidt dus blijkbaar tot aanpassing van de informatie-infrastructuur van de keten. Maar het meest opvallende komt nog. In tegenstelling tot de SUWI-keten heeft de keteninformatisering in de strafrechtketen zich geleidelijk en bottom-up ontwikkeld. De politie heeft sinds 1993 wel gebruik gemaakt van het VIP-stelsel, maar politiesystemen zijn nooit aan het VIP-stelsel gekoppeld geworden. Het dominante ketenprobleem recidive heeft daarvoor kennelijk onvoldoende druk opgeleverd. Het dominante ketenprobleem identiteitsfraude kennelijk wel. De vingerafdrukken en de namen die men in de loop van de jaren bij vingerafdrukcontrole heeft opgegeven zitten sinds jaar en dag gewoon panklaar in het landelijke HAVANK-systeem van de politie. Elk set van tien vingerafdrukken heeft een uniek HAVANK-nummer. Door nu het HAVANK-nummer in het ketencommunicatiestelsel op te nemen, kan identiteitsfraude worden ontdekt voordat men weer een nieuwe alias heeft kunnen insteken. Nu vervult de politie de hoofdrol in de strafrechtelijke ketensamenwerking, door bij de aanvang van iedere misdrijfzaak iemands identiteit te controleren met de eigen HAVANKgegevens. Dat heeft dus wel meer dan 15 jaar geduurd en er was een escalatie in het dominante ketenprobleem voor nodig, maar zelfs de politie blijkt de kracht van een dominant ketenprobleem uiteindelijk niet te kunnen weerstaan. Ik heb nu twee inzichten met u gedeeld die we hebben opgedaan bij de toepassing van het leerstuk Keteninformatisering: de gevolgen van niveauvergissingen en de kracht van het dominante ketenprobleem. Maar die kennis moet wel in de praktijk worden gebracht. Waar staan we dan op het ontwikkelingspad van de theorie en de methodologie van Keteninformatisering? Collega Swierstra (Swierstra, 2009) hanteert met betrekking tot Informatica een model voor, dat vijf ontwikkelingsfasen onderscheidt: 1. Amateurisme: we hebben geen inzichten; 2. Ambacht: we proberen wat en leren van de fouten (trial and error); 3. Wetenschap: we ontdekken patronen en ontwikkelen en testen theorieën; 4. Engineering: we ontwikkelen procedures om valide gebleken kennis goed toe te passen; 5. Automatisering: door specificatie van wanneer en hoe we die kennis toe moeten 12 De uitdaging van grootschalige stelsels voor ketencommunicatie

13 passen, maken we geautomatiseerde toepassing mogelijk. Gezien door de bril van dit model lijkt Keteninformatisering zich te ontwikkelen van fase 2, via fase 3, naar fase 4. Het begin van fase 3 wordt gemarkeerd door mijn proefschrift in 1997 (Grijpink, 1997) en het einde van fase 3 door het boek Kijk op ketens uit 2009, waarin we de theorie hebben toegepast op twintig maatschappelijke ketens (Grijpink & Plomp, 2009). In fase 4 gaat het om de methodologie. We zijn nog bezig die verder te verbeteren. We begrijpen ook de vele valkuilen beter bij ontwikkeling van grootschalige stelsels voor ketencommunicatie. Maar de procedures om de nieuwe inzichten correct toe te passen zijn nog te veel afhankelijk van de persoon van de onderzoeker of de professional (Grijpink, 2010a; Grijpink, 2010b). Het werk is dus nog niet af. Lessen voor EPD en Jeugdzorg In fase 4 gaat het er om valide gebleken kennis goed toe te passen. Daarbij denk ik speciaal aan de sectoren gezondheidszorg en jeugd. Ik onderken twee hoofdlijnen voor toepassing van de verworven kennis: 1. Op grond van ketenanalyses weten we, dat een sectorale, overkoepelende informatie-infrastructuur geen goede oplossingsrichting is voor de noodzakelijke ketencommunicatie in deze twee sectoren. Beide sectoren bevatten namelijk een aantal ketens met zeer uiteenlopende dominante ketenproblemen. We kunnen dus iets van SUWI leren: geen overkoepelende informatie-infrastructuur ontwikkelen! Een herbezinning start met vast te stellen welke dominante ketenproblemen het meest dringend om goede ketencommunicatie vragen. 2. Het leerstuk Keteninformatisering zegt vervolgens: informatiseer geleidelijk en richt je op de aanpak van het dominante ketenprobleem. Dat leidt in de twee sectoren gezondheidszorg en jeugd tot een meer selectieve en geleidelijke aanpak. Twee voorbeelden: a. Het landelijk medicatiedossier zou dus niet van iedere Nederlander alle medicijnen moeten bevatten, maar alleen van wie structureel meer dan bijvoorbeeld- twee medicijnen gebruikt of voor wie bepaalde medicijnen gevaarlijk zijn, door persoonlijke risicofactoren, zoals overgevoeligheid. Wie niet tot deze doelgroep behoort, hoort niet thuis in dit ketencommunicatiestelsel. Het medicatiedossier zal misschien uiteindelijk wel een nationaal stelsel moeten worden, bij voorkeur op basis van vrijwillige deelname. Maar dan moet het landelijk schakelpunt eerst bestand zijn tegen typefouten en meelifters. b. In de jeugdsector zou de risico-index jongeren niet van alle jongeren moeten bijhouden, wat een jongere zoal aan onwenselijk gedrag heeft geproduceerd of Over de betekenins van het vakgebied Keteninformatisering in de rechtstaat 13

14 ondervonden (schooluitval, jeugdprostitutie, vandalisme, misbruik, etc.). Tot de doelgroep behoren alleen risicojongeren, d.w.z. jongeren met meer dan twee of drie risicofactoren, zodat de ketenzorg zich op deze multi-problem gevallen kan richten. Dit ketencommunicatiestelsel zal waarschijnlijk nooit hoeven op te schalen naar het nationale niveau. Daarentegen lijkt vrijwillige deelname voor de jongere niet aan de orde, zelfs niet bij een regionale aanpak. Ik heb nu twee inzichten uit ketenonderzoek met u gedeeld en laten zien dat we valide kennis hebben die toepasbaar is bij de ontwikkeling van grootschalige ketencommunicatiestelsels. Nu wil ik nog een belofte inlossen. Ik heb in 2005 bij de openbare aanvaarding van mijn leeropdracht beloofd dat ik het gedachtegoed van Keteninformatisering breder toegankelijk zal maken door de publicatie van een handboek Keteninformatisering in de Engelse taal. Welnu, sinds april 2010 bestaat er een virtueel Engelstalig handboek in de vorm van het vrij toegankelijke elektronische tijdschrift Journal of Chaincomputerisation. Het tijdschrift heeft een wetenschappelijke en een professionele sectie, elk met een eigen redactie, om een continu proces van kennisvergroting en ervaringsuitwisseling te realiseren op het gebied van grootschalige ketensamenwerking en -informatisering. De artikelen worden zoveel mogelijk zowel in het Nederlands als in het Engels gepubliceerd. Het founding article vormt de kern van het losbladige, digitale Engelstalige handboek. Ik kom nu aan het laatste onderdeel van mijn afscheidsrede. Allereerst wil ik minister Donner en secretaris-generaal Demmink van het toenmalige ministerie van Justitie beiden hier aanwezig bedanken voor de mogelijkheid vanaf 2004 mijn adviezen ook met wetenschappelijk onderzoek te onderbouwen. Piet-Hein en Joris, jullie waardering is voor mij een grote stimulans geweest. Maar dat wetenschappelijk onderzoek was natuurlijk nooit mogelijk geweest zonder de inspiratie en bemoediging van mijn beide promotores Bemelmans en Koers. Zij hebben mij ieder op hun eigen wijze begeleid op de weg tot de wetenschap. Theo en Albert, dank voor de vele wijze lessen en voor de wijze waarop jullie het maatschappelijke belang van mijn proefschrift in een vroeg stadium hebben onderkend en uitgedragen. Ik dank het College van Bestuur van de Universiteit Utrecht, de Rector Magnificus, de decaan van de faculteit Bètawetenschappen en de collega-hoogleraren van het Departement Informatica voor het vertrouwen en de gastvrijheid die ik in hun midden heb mogen ervaren. Dank ben ik ook verschuldigd aan mijn curatoren Van den Berg, Holthuis, Bovens en Siebes, voor hun waardering en steun op de achtergrond. Jörgen, Piet, Mark en Arno, jullie officiële rol was om in te grijpen als ik mij aan wangedrag te buiten zou gaan. Dat heb ik jullie gelukkig bespaard. Maar jullie waardering elk jaar naar 14 De uitdaging van grootschalige stelsels voor ketencommunicatie

15 aanleiding van mijn jaarverslag heeft veel voor mij betekend. Mijn studenten dank ik voor de inspirerende wisselwerking tijdens de seminars. Mijn afstudeerders dank ik voor de mogelijkheid met jullie te ontdekken wat er echt toe doet als je wetenschappelijk onderzoek wil doen. Mijn speciale dank geldt de deelnemers aan het Ketenlandschapsteam en mijn promovendi. Ik dank jullie voor jullie vrijwel grenzeloze energie, creativiteit en kritisch vernuft, zodat bij ketenanalyses soms de onderste steen boven kon worden gehaald. Ik noem geen namen, want het zijn er teveel. Sommigen van jullie hebben vanmorgen tijdens het congres laten horen, wat onze samenwerking heeft opgeleverd, wetenschappelijk, praktisch en persoonlijk. Ik heb met een warm gevoel naar jullie blijken van inzicht en waardering geluisterd. Genoeg om nog vele jaren van na te genieten. Wij gaan gelukkig informeel verder met ketenonderzoek. Jullie geven mij het vertrouwen dat Keteninformatisering in de toekomst over enkele begaafde en bekwame vaandeldragers zal beschikken. In de bijna 40 jaar van mijn Haagse werkzaamheden ben ik door ontelbaar veel chefs en collega s geïnspireerd. Hun aansporingen, waardering en kritiek hebben mij uiteindelijk gebracht waar ik nu ben. Veel van hen zijn hier aanwezig, zij weten wel hoezeer ik hen dankbaar ben. Onbegonnen werk om namen te noemen. Maar een uitzondering maak ik voor twee personen, beiden hier aanwezig. Allereerst noem ik vice-admiraal Hulshof tot mijn grote genoegen hier aanwezig, net als bij mijn oratie in Hij schonk mij als jonge burgerambtenaar tussen oudere en meer ervaren marineofficieren, het vertrouwen waar ik op die leeftijd behoefte aan had. De tweede die ik uitdrukkelijk wil bedanken is mijn vorige chef Stavros Zouridis, die een bijzonder werkklimaat wist te scheppen waarin ik mij als strateeg uitgedaagd voelde en ik denk mijn collega s ook, ieder op zijn eigen terrein - om onderbouwde valide kennis niet onbenut te laten in de praktijk. U allen, hier aanwezig, dank voor uw blijk van waardering dat u met mij stil hebt willen staan bij dit moment van afscheid. Ik dank daarbij speciaal iedereen die met een financiële bijdrage het voortbestaan van het Tijdschrift voor Keteninformatisering heeft veiliggesteld. De leerstoel houdt nu op te bestaan, het tijdschrift is voortaan de belangrijkste basis voor de overdracht van kennis over veilige grootschalige ketencommunicatie, naast het springlevende Platform Keteninformatisering en het nieuwe ketenlandschapsdispuut, de vorm waarin het Ketenlandschapsonderzoek zal worden voortgezet. Nieuwe keteninzichten moeten vrij toegankelijk zijn voor iedereen. Ten slotte, mijn echtgenote Chrisje en mijn zonen Jasper en Roeland, dank voor jullie liefde en genegenheid. Jullie zijn mijn belangrijkste levensgeschenk. Ik hoop dat wij Over de betekenins van het vakgebied Keteninformatisering in de rechtstaat 15

16 nog lang met elkaar gelukkig kunnen zijn, te midden van onze vele dierbare vrienden en familieleden. Ik sluit af met een blik in de toekomst. Mijn vele vakgenoten, leden van het Platform Keteninformatisering, in groten getale hier aanwezig: keteninformatisering bindt ons. Binnen het Platform en met ons tijdschrift hoop ik nog lang getuige te zijn van voortschrijdend inzicht in de uitdagingen waarvoor grootschalige stelsels voor ketencommunicatie ons plaatsen. We kunnen wel een keer pas op de plaats maken met het nationale Elektronisch Patiëntdossier, maar uiteindelijk eist een leefbare informatiesamenleving dat we de nu beschikbare concepten, theorieën en uitgangspunten echt vertalen naar betere ontwerpen en robuuste grootschalige implementaties veilig en privacyrespecterend. Ik heb er vertrouwen in dat jullie hierin zullen slagen. Ik heb gezegd. 16 De uitdaging van grootschalige stelsels voor ketencommunicatie

17 Literatuurverwijzingen: Bemelmans, T.M.A. (2011). Keteninformatisering! Keteninformatisering in historisch perspectief. Journal of Chain-computerisation, 2 Borst, W.L. (2011). Keteninformatisering en de praktijk van informatiestrategie: de strafrechtketen. Journal of Chain-computerisation, 2 Grijpink, J.H.A.M. (1997). Keteninformatisering, met toepassing op de justitiële bedrijfsketen. Den Haag: Sdu Uitgevers. Grijpink, J.H.A.M. (1999). Werken met keteninformatisering. Den Haag: Sdu Uitgevers. Grijpink, J.H.A.M. (2002). Informatiestrategie voor ketensamenwerking. Den Haag: Sdu Uitgevers. Grijpink, J.H.A.M. (2003). Identiteitsfraude als uitdaging voor de rechtstaat. Privacy & Informatie, 6(4), Grijpink, J.H.A.M. (2006a). Criminal Records in the European Union, the challenge of large-scale information exchange. European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice, 14 (1), Grijpink, J.H.A.M. (2006b). Identiteitsfraude en overheid. Justitiële Verkenningen, 32(7), Grijpink, J.H.A.M. en M.G.A. Plomp (red.) (2009). Kijk op ketens: Het ketenlandschap van Nederland. Den Haag:Centrum voor Keteninformatisering Grijpink, J.H.A.M. (2010a). Chain analysis for large-scale communication systems. Journal of Chain-computerisation, 1 Grijpink, J.H.A.M. (2010b, 2e druk). Keteninformatisering in kort bestek. Den Haag: Boom/ Lemma Uitgevers Leijser, A.G.C en F. Pullen (2011). Innovatie in de keten. Keteninformatisering voor Werk en Inkomen in beweging: waar gaat het naar toe? Journal of Chain-computerisation, 2 Plomp, M.G.A. (2007). Ketenlandschapsonderzoek aan de Universiteit Utrecht. Grijpink e.a. (red.), Geboeid door ketens, samen werken aan keteninformatisering. Den Haag: Platform Keteninformatisering. Plomp, M.G.A. (2011). Keteninformatisering als onderzoeksmethode: De vruchten van zes jaar Ketenlandschapsonderzoek aan de Universiteit Utrecht. Journal of Chaincomputerisation, 2 Pullen, F. (2008). De burger bediend? Van Doelen naar resultaten in de besluitvorming bij het Digitaal Klant Dossier. Masterscriptie MPIM Swierstra, S. D. (2009). Construct Your Own Favorite Programming Language. Techn. Rep. UU-CS Utrecht: Utrecht University/Department of Computer and Information Sciences Van Breemen, D.G.H. (2011). Synergie door verbinding: Keteninformatisering in relatie tot Interorganisationele Systemen en Bestuurskunde. Journal of Chain-computerisation, 2 Over de betekenins van het vakgebied Keteninformatisering in de rechtstaat 17

18 18 De uitdaging van grootschalige stelsels voor ketencommunicatie

19 Over de betekenins van het vakgebied Keteninformatisering in de rechtstaat 19

20 Prof. dr mr J. (Jan) H.A.M. Grijpink (1946) studeerde economie (1969) en rechten (1971) aan de Rijksuniversiteit Groningen. In 1976 sloot hij de postdoctorale opleiding organisatiekunde (SIOO) met succes af. De doctorsgraad werd hem in 1997 verleend door de Technische Universiteit Eindhoven, op basis van zijn proefschrift Keteninformatisering. Van 2004 tot aan zijn emeritaat op 1 april 2011 was hij als bijzonder hoogleraar parttime verbonden aan het Departement Informatica van de faculteit Bètawetenschappen van de Universiteit Utrecht, met als leeropdracht Keteninformatisering in de Rechtstaat. Hij is hoofdredacteur van het on line tijdschrift Journal of Chain-computerisation ( Tot aan zijn pensionering was hij werkzaam als raad-adviseur bij de Directie Strategie van het ministerie van Veiligheid en Justitie. Hij blijft verbonden aan Het Expertise Centrum (HEC) te Den Haag. Daarnaast is hij voorzitter van de Raad van Toezicht van de Stichting ZorgTTP en voorzitter van het Nederlands Biometrie Forum. Wij leiden vooral op in kleinschalig rationeel denken, of het nu wiskunde, informatiekunde, geneeskunde of rechtswetenschappen betreft. Grootschalige stelsels plaatsen ons daarom in de praktijk voor moeilijke uitdagingen, omdat onze -op rationele concepten, theorieën en modellen gebaseerde- veronderstellingen en aannames niet realistisch zijn en onze verwachtingen te rooskleurig. Niet verbazingwekkend dus, dat grote ICT-projecten vaak uit de bocht vliegen! Het gaat bij grootschalige problemen dus niet om de kleinschalige werking van de oplossing binnen een bepaald model, maar om wat er bij grootschalige toepassing gebeurt in de concrete werkelijkheid. Uitgangspunt moet dan zijn dat alles wat fout kan gaan, ook daadwerkelijk ergens fout gaat. Gelukkig niet altijd even vaak, en niet altijd met desastreuze gevolgen! Grootschalige stelsels voor ketencommunicatie moeten wel opgewassen zijn tegen de ergste calamiteiten. Het dominante ketenprobleem moet in ieder geval aangepakt kunnen worden, dat dicteert dus de marsroute!