Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de criminologische wetenschappen door ( ) Ryckaert Lara

Transcriptie

1 Zwijgen is zilver, melden is goud? Bereikt art. 458bis Sw. zijn doel bij huisartsen in Vlaanderen m.b.t. het melden van seksueel misbruik bij minderjarigen: een kwantitatief onderzoek Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de criminologische wetenschappen door (3551) Ryckaert Lara Academiejaar Promotor : Prof. Dr. Vermeulen Gert Commissaris : Dr. Vandeviver Christophe

2

3 Woord vooraf Na een intensieve periode van het schrijven van deze masterproef leg ik hier de laatste hand aan. Het was een periode die veel energie en tijd vroeg en die zonder de hulp van bepaalde personen beduidend stroever zou verlopen zijn. Hierbij wil ik even tijd maken om hen te bedanken voor hun steun en hulp doorheen het gehele proces. Allereerst wil ik graag mijn promotor Prof. Dr. Vermeulen Gert bedanken die mij ten allen tijde bijstond met goeie raad, feedback en bijsturing waar nodig. Dit heeft mij enorm geholpen deze thesis tot een goed einde te brengen. Vervolgens wil ik graag enkele collega studenten bedanken zijnde Dominique Scappini en Castilla Van Belle voor het geven van talrijke tips en het nalezen van mijn thesis. Daarnaast wil ik Astrid De Schoolmeester bedanken die mij steeds met raad en daad tegemoetkwam wanneer ik even in een doodlopende straat verzeild raakte. Een speciale bedanking wil ik uiten naar mijn vriend Robin Beysens. Samen hebben we het proces van het schrijven van een masterproef aangegaan waarbij hij steeds paraat stond om mij een luisterend oor te bieden alsook tips en raad te geven. In het bijzonder wil ik mijn vader, Jan Ryckaert, bedanken voor zijn hulp, aanmoediging en geloof in mijn kunnen. Zijn steun en feedback waren van onschatbare waarde voor het vervolledigen van deze thesis. Huisarts zijnde kent hij de materie waar ik doorheen dit werkstuk aan heb gesleuteld waardoor hij mij gouden tips kon meegeven. Tot slot wil ik graag iedereen die deze thesis leest bedanken voor hun belangstelling en interesse. Veel leesplezier, Lara Ryckaert I

4 Inhoudsopgave Woord vooraf... I Lijst van gebruikte afkortingen... V Lijst van figuren en tabellen... VI Inleiding... 1 Hoofdstuk 1: Wettelijk kader Beroepsgeheim Art. 458 Sw Constitutieve elementen Gedeeld en gezamenlijk beroepsgeheim Uitzonderingen op het beroepsgeheim Spreekrecht voor geheimhouders: art. 458bis Sw Historiek Het wetsartikel ontleedt... 1 Hoofdstuk 2: Seksueel misbruik bij minderjarigen Definitie Beschrijving van het fenomeen Algemeen Extrafamiliaal vs. Intrafamiliaal seksueel misbruik Extrafamiliaal seksueel misbruik Intrafamiliaal seksueel misbruik Wettelijk kader Maatschappelijke context Art. 372 Sw. en art. 375 Sw Rol van de huisarts II

5 2.4.1 Signalen herkennen Risicofactoren Gevolgen Melden Intrafamiliaal seksueel misbruik Extrafamiliaal seksueel misbruik... 3 Hoofdstuk 3: De keuze tussen melden versus niet melden De rationele keuzetheorie De keuze tot het melden van een misdrijf Determinanten Theoretische modellen Meldingen van een misdrijf met kinderen als slachtoffer Algemene bevindingen Meldingen door de clinicus Hoofdstuk 4: Methodologie Opzet en uitvoering van het onderzoek Onderzoeksvragen Onderzoeksmethode Literatuurstudie Kwantitatief onderzoek Survey-onderzoek Vragenlijst Analyse-eenheden Data-analyse Ethiek Onderzoeksresultaten III

6 4.2.1 Socio-demografische gegevens Art. 458bis Sw Kennis Beleving Meldingen seksueel misbruik bij minderjarigen Seksueel misbruik bij een minderjarige patiënt Factoren die een rol spelen bij de keuze seksueel misbruik al dan niet te melden Hoofdstuk 5: Discussie en conclusie Bespreking en reflectie van de resultaten Art. 458bis Sw Meldingen seksueel misbruik bij minderjarigen Methodologische beperkingen Relevantie voor de praktijk Aanbevelingen voor vervolgonderzoek Conclusie Referentielijst Bijlagen IV

7 Lijst van gebruikte afkortingen Art. : artikel Sw. : strafwetboek VN : Verenigde naties EVRM : Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens VK : Vertrouwenscentrum Kindermishandeling CBJ : Comité Bijzondere Jeugdzorg SPSS : Statistical Package for Social Sciences LOK : lokale kwaliteitsgroep PTSS : Post Traumatische Stress Stoornis DESNOS : Disorder of Extreme Stress Not Otherwise Specified V

8 Lijst van figuren en tabellen Figuren Figuur 1 Melden intrafamiliale kindermishandeling Figuur 2 Melden extrafamiliale kindermishandeling... 3 Figuur 3 Model voor bereidwilligheid van clinici tot het melden van kindermisbruik Tabellen Tabel 1 Leeftijd respondenten Tabel 2 Geslacht respondenten Tabel 3 Aantal jaren ervaring als huisarts Tabel 4 Werkplaats respondenten Tabel 5 Werkomgeving respondenten Tabel 6 Opleiding seksueel misbruik bij minderjarigen bij respondenten Tabel 7 Gepercipieerde kennis art. 458bis Sw Tabel 8 Bron kennis art. 458bis Sw Tabel 9 Beroep huisarts binnen art. 458bis Sw Tabel 1 Meldingsrecht/meldingsplicht & art. 458bis Sw Tabel 11 Leeftijd van het slachtoffer & art. 458bis Sw Tabel 12 Aanwijzingen van een gewichtig en reëel gevaar & art. 458bis Sw Tabel 13 Zelf of mits hulp van anderen handelen & art. 458bis Sw Tabel 14 Aanranding van de eerbaarheid/verkrachting & art. 458bis Sw Tabel 15 Zelf onderzoeken van de minderjarige & art. 458bis Sw Tabel 16 Gewichtig en reëel gevaar andere minderjarigen slachtoffer van seksueel misbruik & art. 458bis Sw Tabel 17 Beleving bekendmaking art. 458bis Sw Tabel 18 Weerspannigheid tegenover art. 458bis Sw Tabel 19 Beleving becherming door art. 458bis Sw. om een melding van seksueel misbruik bij een minderjarige patiënt te doen Tabel 2 Wens om art. 458bis Sw. beter te leren kennen Tabel 21 Kennis van art. 458bis Sw. gelinkt aan zelfzekerheid om seksueel misbruik van een minderjarige patiënt te melden Tabel 22 Kwetsbaarheid om beroepsgeheim te schenden door wetgeving niet goed te kennen VI

9 Tabel 23 Meldingen seksueel misbruik minderjarige patiënt Tabel 24 Actor(en) met wie seksueel misbruik bij een minderjarige patiënt wordt besproken/gemeld Tabel 25 Factor art. 458bis Sw. inzake de keuze seksueel misbruik al dan niet te melden... 8 Tabel 26 Factor ervaring met voormalige meldingen inzake de keuze seksueel misbruik al dan niet te melden Tabel 27 Factor ernst van aangetroffen misbruik inzake de keuze seksueel misbruik al dan niet te melden Tabel 28 Factor vertrouwen in justitie inzake de keuze seksueel misbruik al dan niet te melden Tabel 29 Factor leeftijd slachtoffer inzake de keuze seksueel misbruik al dan niet te melden Tabel 3 Factor geslacht slachtoffer inzake de keuze seksueel misbruik al dan niet te melden Tabel 31 Factor vertrouwensrelatie met de patiënt inzake seksueel misbruik al dan niet te melden Tabel 32 Factor mening van andere professionals inzake de keuze seksueel misbruik al dan niet te melden... 9 Tabel 33 Andere factoren inzake de keuze seksueel misbruik al dan niet te melden Tabel 7 t.e.m. tabel 33 zijn steeds in % met N tussen haakjes. VII

10 Inleiding Mijn motivatie om deze masterproef te schrijven rond het beroep van de huisarts komt vanwege mijn vader, hij is namelijk zelf huisarts. Al sinds kinds af aan heb ik kennis over de rol die een huisarts inneemt binnen onze maatschappij. Hij is een professional maar, niet onbelangrijk, ook een vertrouwenspersoon voor zijn patiënten. Aan de hand van de vele gesprekken met mijn vader had ik al snel door dat het beroepsgeheim waaraan een huisarts gebonden is erg gerespecteerd wordt, maar dat het ook een gegeven is waar huisartsen vaak mee worstelen. Het beroepsgeheim is dan ook een belangrijk gedeelte binnen hun beroep. Ze zijn er allen door gebonden waardoor ze de patiënten die hen raadplegen verzekeren dat hetgeen wat binnen de arts-patiënt relatie wordt besproken de praktijkruimte niet verlaat. 1 In geval van seksueel misbruik bij een minderjarige patiënt speelt de huisarts een belangrijke rol. Seksueel misbruik is een fenomeen dat nog al te vaak voorkomt in België en kan ernstige gevolgen met zich meebrengen. Door de aard van het type kindermishandeling krijgt het kind vaak, vroeg of laat, medische aandacht (Pieters et al., 21; Hellemans & Buysse, 213; Reichert, 1997). Een huisarts ziet soms verhalen aan de hand van diagnoses die anders het daglicht niet kennen. Hij is een belangrijke actor inzake het opmerken van signalen en hij kent de gezinssituatie van een kind doorgaans erg goed. Beroep doende op art. 458bis Sw. kent hij het recht seksueel misbruik bij een minderjarige patiënt te melden. Echter, er is al altijd een aarzelende houding geweest van artsen tegenover het melden van kindermishandeling. De dubbele loyaliteit tegenover zowel de ouders als het kind speelt hierin zeker een rol, maar ook nog andere oorzaken liggen aan de basis van dit probleem. Enkele voorbeelden hiervan zijn het gebrek aan kennis en ervaring, de onzekerheid over signalen, de angst de vertrouwensrelatie te schenden met het gezin en het in de knoop liggen met het beroepsgeheim (Dekker et al., 213; Lagasse et al., 21; Kempe et al., 1985). Aan de hand van een kwantitatief onderzoek wil ik nagaan in hoeverre art. 458bis Sw., betreffende uitzonderingen op het beroepsgeheim, zijn doel bereikt bij huisartsen in Vlaanderen m.b.t het melden van seksueel misbruik bij minderjarigen. Kennen zij het strafrechtelijk wetsartikel überhaupt wel en hoe beleven ze het? Daarnaast wil ik te weten komen welke factoren een rol spelen bij deze doelgroep betreffende de keuze om een geval van seksueel misbruik bij een minderjarige patiënt al dan niet te melden. Om deze doelstelling 1 Art. 55 wet 1 januari 1975 houdende beroepsgeheim van de arts, Code van geneeskundige plichtenleer 1 januari

11 te bereiken wend ik voornamelijk drie soorten bronnen aan, namelijk media, literatuur en personen. Zowel gedrukte media, bijvoorbeeld gespecialiseerde vaktijdschriften, als elektronische media, zoals Web of Science worden aangewend. Literatuur wordt voornamelijk verwerkt aan de hand van wetenschappelijke artikelen en handboeken. De personen waarop beroep wordt gedaan binnen dit werkstuk zijn de respondenten van het kwantitatief onderzoek. Aan de hand van een online-survey wordt getracht om via een vragenlijst informatie te verwerven van deze onderzoeksdeelnemers. De analyse-eenheden zijn allen huisartsen in Vlaanderen. Er wordt aldus aan bronnen triangulatie gedaan om in te spelen op de voordelen van de ene bron om nadelen van de andere uit te sluiten (Hardyns et al., 216). Binnen dit werkstuk laat ik u in hoofdstuk 1 allereerst kennis maken met art. 458bis Sw., betreffende spreekrecht voor geheimhouders, en het kader waarin het zich bevindt. Wat is het beroepsgeheim nu eigenlijk? Welke uitzonderingen bestaan er op? Welke plaats kent art. 458bis Sw. hierin en wat is er de precieze inhoud van? Dit hoofdstuk biedt antwoorden op bovenstaande vragen. Hoofdstuk 2 gaat dieper in op seksueel misbruik bij minderjarigen. Hierbij wordt allereerst een definitie aangereikt alsook de beschrijving van het fenomeen om hier een beter zicht op te krijgen. Daarnaast wordt er stilgestaan bij het wettelijk kader van seksueel misbruik bij minderjarigen om dit te kunnen linken aan art. 458bis Sw. en diens limitatieve lijst. Tot slot wordt dieper ingegaan op de rol die de huisarts inneemt bij seksueel misbruik van een minderjarige patiënt. Speelt hij hier überhaupt een rol in en zo ja, welke? Vervolgens wordt in hoofdstuk 3 de keuzeprocessen gelinkt aan het al dan niet overgaan tot een melding besproken. Hierbij wordt de rationele keuzetheorie aan kaart gebracht en dieper ingegaan op factoren die een rol spelen bij het melden van een misdrijf alsook het melden van misdrijven waarvan kinderen het slachtoffer zijn. Hierbij krijgen we een beter zicht op theorieën en onderzoeken aangaande factoren die een rol spelen bij de keuze al dan niet te melden. Hoofdstuk 4 betreft de methodologie van dit werkstuk. Wat is het opzet van het onderzoek en hoe wordt het uitgevoerd? Vervolgens worden de onderzoeksresultaten, verworven aan de 2

12 hand van de online-survey, geanalyseerd en op een zo overzichtelijk mogelijke wijze gepresenteerd. Tot slot worden in hoofdstuk 5 de resultaten die aangereikt werden in hoofdstuk 4 besproken en waar mogelijk gelinkt aan relevante literatuur. Vervolgens worden de beperkingen van het onderzoek aangekaart alsook aanbevelingen voor vervolgonderzoek. Daarnaast wordt de relevantie van de resultaten voor de praktijk besproken en een algemene conclusie van het gehele werkstuk geformuleerd. 3

13 1. Wettelijk kader Binnen dit hoofdstuk wordt dieper ingegaan op de inhoud en omkadering van art. 458bis Sw. Allereerst wordt art. 458 Sw., betreffende het beroepsgeheim, besproken mits dit het strafrechtelijk wetsartikel is waar art. 458bis Sw. van toepassing op is. Het is aldus belangrijk hier een zicht op te krijgen. Vervolgens wordt dieper ingegaan op de uitzonderingen op het beroepsgeheim. In welke gevallen kan men diens beroepsgeheim toch schenden? Vervolgens wordt de koe bij de horens gevat en komt art. 458bis Sw. aan bod. Hierbij wordt allereerst een korte historiek geschetst om het artikel te kunnen kaderen. Tot slot wordt het wetsartikel ontleedt en komen alle belangrijke aspecten ervan aan bod. 1.1 Beroepsgeheim Art. 458 Sw. Het beroepsgeheim is van toepassing op ieder persoon die uit hoofde van zijn beroep of staat geheimen zijn toevertrouwd en deze kennis aldus met zich meedraagt. Art. 458 Sw. is het fundament waarop het beroepsgeheim rust, maar daarnaast zijn er nog talrijke wetten en deontologische codes die over dit gegeven handelen (Morris, z.j.). Het strafwetboek wijst op de zwijgplicht die de betreffende persoon heeft omwille van een vertrouwensrelatie en het beschrijft beroepsgeheim als volgt: Geneesheren, heelkundigen, officieren van gezondheid, apothekers, vroedvrouwen en alle andere personen die uit hoofde van hun staat of beroep kennis dragen van geheimen die uit hoofde van hun staat of beroep kennis dragen van geheimen die hun zijn toevertrouwd en deze bekendmaken buiten het geval dat ze worden geroepen om in rechte of voor een parlementaire onderzoekscommissie getuigenis af te leggen en buiten het geval dat de wet hen verplicht die geheimen bekend te maken, worden gestraft met een gevangenisstraf van acht dagen tot zes maanden en een geldboete van honderd tot vijfhonderd euro Constitutieve elementen Om strafrechtelijk gesanctioneerd te worden dient er steeds voldaan te worden aan enkele constitutieve elementen. Er zijn vier vereisten die zich kaderen binnen Art. 458 Sw. 2 Art. 458 wet 3 juni 1996 houdende het beroepsgeheim, Sw. 26 juli

14 1. Er dient een bekendmaking gebeurd te zijn. Deze bekendmaking kan zowel mondeling als schriftelijk gebeuren. De openbaarheid ervan is geen vereiste, de bekendmaking aan één persoon is al voldoende. Indien de informatie al bekend was en de bekendmaker deze enkel bevestigt, is dit ook een schending van het beroepsgeheim. Enkel indien er een algemene bekendheid bestaat over deze info en het aldus geen bevestiging meer nodig heeft, is er geen schending. In geval van gedeeld en gezamenlijk beroepsgeheim, is er ook geen schending. Uiteraard mag degene die het geheim bewaart deze opnieuw vermelden aan de geheimgerechtigde om hem verder in te lichten over zijn toestand of situatie (Bussche & Hermans, 211). 2. Deze bekendmaking moet een geheim betreffen. Een geheim betreft niet enkel datgene wat mondeling wordt doorgegeven aan de geheimdrager, maar ook alles wat hem ter kennis komt uit hoofde van zijn beroep of staat (Bussche & Hermans, 211). 3. De persoon die deze bekendmaking heeft gedaan, moet door zijn staat of beroep aan geheimhouding gebonden zijn. Art. 458 Sw. betreft een eigen delict. Dit wil zeggen dat, in tegenstelling tot de meeste misdrijven, de bepaalde hoedanigheid van de dader een constitutief element is binnen dit misdrijf (Bussche & Hermans, 211). In het betreffende wetsartikel worden enkele concrete voorbeelden gegeven van personen die onder het beroepsgeheim vallen, namelijk geneesheren, heelkundigen, officieren van gezondheid, apothekers en vroedvrouwen. Maar dit zijn niet alle personen die er onder vallen. Het wetsartikel is tevens van toepassing op alle andere personen die uit hoofde van hun staat of beroep kennis dragen van geheimen. 3 De vraag die hierbij gesteld kan worden is of alle geneesheren, en dus ook huisartsen, hieronder vallen. In het wetsartikel wordt hier niets concreet over vermeld, maar we kunnen wel afleiden dat het een doorslaggevend gegeven is of de arts al dan niet een noodzakelijke vertrouwenspersoon is ten opzichte van de patiënt. De relatie tussen huisarts en patiënt valt aldus onder het toepassingsgebied van het beroepsgeheim (Openbaar ministerie, z.j.). 3 Art. 458 wet 3 juni 1996 houdende het beroepsgeheim, Sw. 26 juli

15 4. De bekendmaking dient opzettelijk gepleegd te zijn. In het Belgisch strafrecht zijn er twee soorten schuldvormen: onachtzaamheid en het opzet. Onachtzaamheid houdt in dat je onvoldoende voorzorgen hebt getroffen of onvoldoende voorzichtig bent geweest waardoor je strafrechtelijke gevolgen ondervindt, ook al was dit niet de bedoeling van de dader. Opzet houdt in dat de dader wetens en willens een misdrijf heeft gepleegd. Wetens houdt in dat de dader weet dat hij door zijn handelingen een misdrijf zou plegen en willens slaat op het gegeven dat de dader dit ook wilt (Bussche & Hermans, 211; Blockx, 213) Gedeeld en gezamenlijk beroepsgeheim Vroeger werd in Art. 458 Sw. de individuele zwijgplicht geformuleerd. Dit diende sinds de 19 de eeuw te veranderen, mits men zowel buiten als binnen een organisatie veel meer samenwerkt. Er dient een onderscheid gemaakt te worden tussen het gedeeld en gezamenlijk beroepsgeheim. - Gedeeld beroepsgeheim komt voor wanneer iemand die gebonden is aan het beroepsgeheim informatie doorspeelt aan een ander persoon die hier ook aan gebonden is. Er zijn weliswaar vijf voorwaarden die moeten worden nagekomen (Steunpunt jeugdhulp, z.j.; Bussche & Hermans, 211; Desbuquoit, 211) : 1. De hulpverlener aan wie je informatie doorspeelt, moet ook gebonden zijn aan het beroepsgeheim. 2. Beide hulpverleners behartigen de belangen van eenzelfde geheimgerechtigde en zijn betrokken in dezelfde concrete hulpverlening. 3. Enkel de uiterst noodzakelijke info mag worden doorgespeeld. Deze gegevensuitwisseling moet noodzakelijk zijn voor de kwaliteit en continuïteit van de hulpverlening. De informatie moet Need to know zijn, niet Nice to know. 4. Deze relevante informatie wordt pas doorgegeven wanneer er impliciete of expliciete toestemming is van de geheimgerechtigde. Expliciete toestemming verkrijgen is niet altijd even gemakkelijk. De hulpvrager moet tenminste weten aan wie de gegevens worden doorgespeeld, wat het doel ervan is en dat hij zich ertegen kan verzetten. 6

16 5. De doorstroom van informatie is in het exclusieve belang van de hulpverlening. - Gezamenlijk beroepsgeheim betreft de uitwisseling van informatie tussen collega s binnen eenzelfde dienstverlening. De hulpvrager is er zich van bewust dat zijn situatie door meerdere personen binnen een team wordt behandeld. Het dient dan ook om een strikt afgebakend team te gaan dat herkenbaar is voor de patiënt. Deze teamleden staan in een soortgelijke vertrouwensrelatie met de cliënt of patiënt. Het is echter wel belangrijk dat deze op de hoogte is van de manier hoe het team te werk gaat en zo veel mogelijk wordt betrokken bij de informatie-uitwisseling (Bussche & Hermans, 211; Desbuquoit, 211) Uitzonderingen op het beroepsgeheim Er zijn vijf uitzonderlijke situaties waarbij het schenden van de beroepsgeheim kan of moet plaatsvinden. Hieronder worden deze opgesomd met een woordje uitleg erbij. 1. De getuigenis in Rechte De getuigenis in rechte wordt in art. 458 Sw. gedekt door de woorden buiten het geval dat zij geroepen worden om in rechte of voor een parlementaire onderzoekscommissie getuigenis af te leggen. 4 Het gaat hier aldus om spreekrecht, dit handelt over een wettelijke mogelijkheid geheime informatie uit te wisselen. Men kan dus vertrouwelijke informatie doorspelen voor een rechtbank, maar is hier niet toe verplicht. Het spreekrecht is niet van toepassing wanneer er een getuigenis dient afgelegd te worden bij de politie of het parket (Morris, z.j.). 2. De wettelijke verplichting Spreekplicht handelt over de wettelijke verplichting. Art. 458 Sw. dekt dit door de woorden buiten het geval dat de wet hen verplicht die geheimen bekend te maken. 5 In de bijzondere wetgeving zijn er nog enkele gevallen waarbij de arts spreekplicht heeft. Zo is dit bijvoorbeeld het geval als er zich een tuchtprocedure voordoet en een geneesheer als verdachte voor de Orde van de Geneesheren moet komen, dan heeft hij spreekplicht. (Hutsebaut, z.j.; Gonthier, Kamers & Marichal, 28). 4 Art. 458 wet 3 juni 1996 houdende het beroepsgeheim, Sw. 26 juli Art. 458 wet 3 juni 1996 houdende het beroepsgeheim, Sw. 26 juli

17 3. Eigen verdediging in rechte Een persoon die gebonden is aan het beroepsgeheim en zich moet verdedigen voor de rechtbank, mag bepaalde vertrouwelijke informatie vrijgeven in functie van zijn verweer (Morris, z.j.). 4. Noodtoestand Onder noodtoestand verstaan we dat het doorbreken van bepaalde strafrechtelijke bepalingen, zoals bijvoorbeeld art. 458 Sw., het enige middel is om bepaalde belangen of waarden die eveneens strafrechtelijk zijn bepaald te vrijwaren. Hier hangen enkele voorwaarden aan vast (Morris, z.j.): - Er is een onmiddellijk en daadwerkelijk gevaar. - Het doorbreken van je beroepsgeheim is de enige manier om gevaar te vermijden. - De waarde die men wil beschermen moet gelijkwaardig zijn aan de waarde die men wil schenden, namelijk het beroepsgeheim. 5. Art. 458bis Sw. Dit betreft een strafrechtelijk wetsartikel die de mogelijkheid biedt het beroepsgeheim te doorbreken in specifieke gevallen. Dit artikel is van toepassing op minderjarigen en andere kwetsbare personen ten gevolge van zwangerschap, ziekte en een geestelijke of lichamelijke beperking. Een geheimhouder heeft spreekrecht, geen spreekplicht, om geheime informatie te melden aan de procureur des Konings wanneer de fysieke en/of lichamelijke integriteit van een kwetsbaar persoon in het gedrang is, of er ernstige aanwijzingen zijn dat deze in het gedrang komt te staan, en hij de situatie niet zelf of met behulp van anderen kan verhelpen (Bussche & Hermans, 211) Spreekrecht voor geheimhouders: art. 458bis Sw Historiek De ontstaansgeschiedenis van art. 458bis Sw. kent aanvang bij de wettelijke meldrecht na de zaak Durtroux. Naar aanleiding van de gruwelijke feiten die de zaak Dutroux naar voor bracht, werd in oktober 1996 de Nationale commissie tegen de seksuele uitbuiting van kinderen opgericht. Het doel van deze commissie was om het fenomeen van seksuele uitbuiting bij kinderen te analyseren en aan de hand daarvan aanbevelingen te maken. Deze aanbevelingen waren het fundament waarop de wet van 28 november 2 rustte, die op 1 april 21 in 8

18 werking trad, namelijk art. 458bis Sw. Deze wet zou handelen over de strafrechtelijke bescherming van minderjarigen en impliceert dat geheimplichtigen een wettelijk meldrecht hebben wanneer dit geheim kindermisbruik of kindermishandeling betreft (Tans & Put, 213). Naar aanleiding van de vele meldingen van seksueel misbruik binnen het kerkelijk instituut, richtte de Kamer van Volksvertegenwoordigers de Bijzondere Commissie betreffende de behandeling van seksueel misbruik en feiten van pedofilie binnen een gezagsrelatie, inzonderheid binnen de Kerk. op. De doelstelling van deze commissie was om de preventie, opsporing en aanpak van zulk seksueel misbruik in de toekomst beter op punt te zetten. Hun bevindingen omtrent het grote aantal gevallen van seksueel misbruik en dienst ernst en voortbestaan ervan was dat veel geheimplichtigen te weinig meldingen deden bij het gerecht van deze gevallen als gevolg van de geheimhoudingsplichten. Men zag het beroepsgeheim te vaak als een alibi om niets te zeggen. Hun aanbeveling was dan ook om art. 458bis Sw. te versoepelen. Deze aanbeveling werd omgezet in de wet van 3 november 211 (Tans & Put, 213; Becq, 212). Internationale verdragen waar België door gebonden is, spelen een belangrijke rol bij de ontstaansgeschiedenis van art. 458bis Sw. Het invoeren van het meldrecht en de versoepeling ervan moesten voldoen aan de eisen van deze internationale verplichtingen. Voornamelijk het VN-kinderrechtenverdrag en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, het EVRM, waren erg belangrijk. In het VN-kinderrechtenverdrag wordt in art. 19 bepaald dat alle nodige maatregelen tegen seksueel misbruik en mishandeling bij kinderen genomen moeten worden door de staten. Het EVRM bepaalt in Art. 2 het recht op leven, Art. 5 waarborgt het recht op vrijheid en veiligheid, Art. 3 bevat het verbod op foltering, onmenselijke en vernederende handelingen, en Art. 8 richt zich op het recht op eerbiediging van prive-, familie- en gezinsleven (Tans & Put, 213). Er zijn enkele belangrijke verschillen op te merken tussen het oude art. 458bis Sw. van 28 november 2 en de nieuwe versoepelde art. 458bis Sw. van 3 november 211. Deze verschillen worden in onderstaande tabel samengevat. Hetgeen wat gelijk bleef in beide versies wordt aangeduid met het teken = en hetgeen dat wijzigde met (Tans & Put, 213). 9

19 Oude art. 458bis Sw. Nieuwe art. 458bis Sw. = of Voor wie? : ieder die tot het beroepsgeheim gebonden is + ieder die niet door het beroepsgeheim gebonden is maar tot geheimhouding verplicht is. Voor wie? : ieder die tot het beroepsgeheim gebonden is + ieder die niet door het beroepsgeheim gebonden is maar tot geheimhouding verplicht is. = Wat? : alle misdrijven die in de limitatieve lijst van art. 458bis Sw. zijn opgenomen. Wat? : alle misdrijven die in de limitatieve lijst van art. 458bis Sw. zijn opgenomen. = Wie? : minderjarigen De geheimhoudende heeft: de minderjarige zelf onderzocht of is door het kind in vertrouwen genomen. Situatie : een dreigend gevaar voor de psychische of fysieke integriteit van de minderjarige. Positie geheimhoudende: Zelf niet in staat de psychische of fysieke integriteit van de minderjarige of kwetsbare persoon te beschermen, noch mits hulp van anderen. Wie? : minderjarigen en kwetsbare personen ten gevolge van hun leeftijd, zwangerschap, ziekte, een lichamelijk of geestelijk gebrek of onvolwaardigheid De geheimhoudende heeft: kennis van het misdrijf. Situatie : een dreigend gevaar voor de psychische of fysieke integriteit van de minderjarige of kwetsbare persoon of aanwijzingen dat een andere minderjarige of kwetsbaar persoon slachtoffer kan worden. Positie geheimhoudende: Zelf niet in staat de psychische of fysieke integriteit van de minderjarige of kwetsbare persoon te beschermen, noch mits hulp van anderen. = Het wetsartikel ontleedt Zoals reeds kort vermeld, is art. 458bis Sw. een artikel dat in bepaalde gevallen toelaat dat een geheimhouder geheime informatie meldt ter bescherming van de fysieke en/of lichamelijke integriteit van kwetsbare personen ten gevolge van hun leeftijd, zwangerschap, ziekte, geestelijke of lichamelijke beperkingen. Het wetsartikel klinkt als volgt: Eenieder, die uit hoofde van zijn staat of beroep houder is van geheimen en hierdoor kennis heeft van een misdrijf zoals omschreven in de artikelen 372 tot 377, 377quater, 392 tot 394, 396 tot 45ter, 49, 423, 425 en 426, gepleegd op een minderjarige of op een persoon die kwetsbaar is ten gevolge van zijn leeftijd, zwangerschap, partnergeweld, een ziekte dan wel een lichamelijk of geestelijk gebrek of onvolwaardigheid kan, onverminderd de verplichtingen hem opgelegd door artikel 422bis, het misdrijf ter kennis brengen van de procureur des Konings, hetzij wanneer er een ernstig en dreigend gevaar bestaat voor de fysieke of psychische integriteit van de minderjarige of de bedoelde kwetsbare persoon en hij deze integriteit niet zelf of met hulp van anderen kan beschermen, hetzij wanneer er aanwijzingen zijn van een 1

20 gewichtig en reëel gevaar dat andere minderjarigen of bedoelde kwetsbare personen het slachtoffer worden van de in voormelde artikelen bedoelde misdrijven en hij deze integriteit niet zelf of met hulp van anderen kan beschermen. 6 - Voor wie is het artikel? De afbakening van personen die onder art. 458bis Sw. vallen luidt als volgt: Eenieder, die uit hoofde van zijn staat of beroep houder is van geheimen en hierdoor kennis heeft van 7. In tegenstelling tot art. 458 Sw. worden er geen voorbeelden gegeven van beroepen. Er wordt enkel een algemeen criterium vermeld in het wetsartikel (Becq, 212). Het dient aldus te gaan om een persoon die geheimdrager is van een misdrijf zoals omschreven in de bepaalde artikelen vervat in art. 458bis Sw. en die kennis heeft over dit geheim uit hoofde van zijn staat of beroep. - Wanneer is het artikel geldig? Er zijn vier voorwaarden waaraan voldaan moet worden om beroep te kunnen doen op art. 458bis Sw (Becq, 212; Blockx, 216): 1. Het slachtoffer moet een minderjarig persoon zijn, d.w.z. onder de 18 jaar, of een kwetsbaar persoon. 2. Er dient een ernstig en dreigend gevaar te zijn tegenover de fysieke en psychische integriteit van de minderjarig of de kwetsbare persoon of er dienen aanwijzingen te zijn van een gewichtig en reëel gevaar dat zij slachtoffer zullen worden. 3. De geheimhouder kan de integriteit van de minderjarige of kwetsbare persoon niet zelf noch mits hulp van anderen beschermen. 4. Het moet gaan over een misdrijf opgenomen in de limitatieve lijst van art. 458bis Sw: een misdrijf zoals omschreven in de artikelen 372 tot 377, 377quater, 392 tot 394, 396 tot 45ter, 49, 423, 425 en Hierbij handelen art. 372 tot 377 Sw. over aanranding van de eerbaarheid en verkrachting, art. 392 tot 394 Sw. over doodslag en moord, art. 396 tot 45ter Sw. betreft kindermoord, vergiftiging en opzettelijke slagen en verwondingen, 6 Art. 458bis wet 3 november 211 houdende het beroepsgeheim, Sw. 3 januari Art. 458bis wet 3 november 211 houdende het beroepsgeheim, Sw. 3 januari Art. 458bis wet 3 november 211 houdende het beroepsgeheim, Sw. 3 januari

21 art. 49 Sw. handelt over verminking van de genitaliën van een persoon van het vrouwelijk geslacht, art. 423, 425 en 426 Sw. zijn artikelen die handelen over het verlaten van kinderen of onbekwamen, hen achterlaten in behoeftige toestand, of hen voedsel of verzorging onthouden en tot slot is art. 377quater gericht op het gebruikmaken van informatie- en communicatietechnologie door meerderjarigen om minderjarigen uit te nodigen elkaar te ontmoeten met de bedoeling hen te verkrachten, aanranding van de eerbaarheid, prostitutie of openbare zedenschennis te plegen. - Wie zijn kwetsbare personen In het wetsartikel wordt dit als volgt omschreven: minderjarige of op een persoon die kwetsbaar is ten gevolge van zijn leeftijd, zwangerschap, partnergeweld, een ziekte dan wel een lichamelijk of geestelijk gebrek of onvolwaardigheid 9. Kwetsbare personen zijn mensen die door fysieke of psychische redenen minder zelfredzaam zijn en zich dus minder kunnen verzetten tegen de aantastingen van fysieke en psychische integriteit die in het artikel omschreven staan. Maar deze omschrijving mag ons niet misleiden. Het is echter niet zo dat personen die een bepaalde fysieke handicap hebben of een bepaalde leeftijd hebben per definitie als kwetsbaren omschreven mogen worden. Het is de arts die hier over oordeelt, rekening houdend met de concrete omstandigheden (Becq, 212). - Wat betekent aanwijzingen van een gewichtig en reëel gevaar? Art. 458bis Sw. is niet enkel van toepassing wanneer het slachtoffer zelf de geheime informatie aan de hulpverlener reikt, maar ook wanneer de dader of derden dit doen. Dan is het aan de hulpverlener om op basis van persoonlijke overwegingen en aanwijsbare elementen uit te maken of hij het al dan niet zal melden. Hij zal aldus de situatie moeten beoordelen op zijn ernst en waarheidsgehalte. Daarnaast mag de geheimhouder de informatie niet enkel melden wanneer het slachtoffer zelf opnieuw slachtoffer dreigt te worden, maar ook wanneer er aanwijzingen zijn van gewichtig en reëel gevaar dat andere minderjarigen of kwetsbare personen slachtoffer kunnen worden van de betreffende misdrijven. Waar men vroeger enkel de woorden wanneer er een gewichtig en reëel risico bestaat gebruikte binnen het wetsartikel, maakt men nu gebruik van het woord aanwijzingen. Dit met als doel dat het de klemtoon legt op preventie en al te beperkende interpretaties wegwerkt (Becq, 212). 9 Art. 458bis wet 3 november 211 houdende het beroepsgeheim, Sw. 3 januari

22 - Wat kan men ondernemen a.d.h.v. dit artikel? Indien voldaan wordt aan de voorwaarden om beroep te doen op art. 458bis Sw. kan de hulpverlener de procureur des Konings op de hoogte stellen van deze geheime kennis. Het is echter belangrijk er op te hameren dat de betreffende hulpverlener geen spreekplicht heeft, maar spreekrecht. Dit wijst er op dat hij een zekere beoordelingsvrijheid geniet en elk geval afzonderlijk dient te beoordelen (Becq, 212). - Wat met het schuldig verzuim? Art. 422bis Sw. handelt over de strafbaarheid van het schuldig verzuim. Dit betekent dat een persoon strafbaar is wanneer hij kennis heeft over een situatie waarbij iemand in groot gevaar verkeert en hij verzuimt hulp te bieden. Het artikel omtrent schuldig verzuim houdt geen meldingsplicht in. Het verlenen van hulp hoeft dus niet noodzakelijk bewerkstelligd te worden door aangifte te doen bij politie of justitie. Je kunt ook zelf of mits hulp van anderen hulp bieden aan de patiënt. Enkel in situaties waarbij de aangifte de enige manier is om gevaar af te wenden, kan spreekrecht evolueren in aangifteplicht (Becq, 212). Besluit Zoals uit bovenstaande informatie af te leiden is, valt het beroep van huisarts zowel onder art. 458 Sw. als art. 458bis Sw.. Daarnaast kan hij, mits het nakomen van enkele voorwaarden, beroep doen op zowel het gedeeld als gezamenlijk beroepsgeheim. Sinds enkele jaren zijn de toepassingsvoorwaarden van art. 458bis Sw. versoepeld. Dit gebeurde na de vaststelling dat er te weinig meldingen gedaan werden betreffende seksueel misbruik als gevolg van de geheimhoudingsplichten. Het nieuwe art. 458bis Sw. zou dus melden van misdrijven zoals omschreven in diens limitatieve lijst toegankelijker moeten maken voor geheimhouders. 13

23 2. Seksueel misbruik bij minderjarigen Hiernavolgend wordt seksueel misbruik bij minderjarigen besproken. Allereerst wordt het fenomeen kort beschreven alsook de definiëring ervan aangekaart. Een onderscheid wordt gemaakt tussen intra- en extrafamiliaal seksueel misbruik. Dit is belangrijk mits de aanpak van de huisarts bij een vermoeden van kindermishandeling hiervan afhangt. Vervolgens wordt het wettelijk kader besproken waarbinnen seksueel misbruik bij minderjarigen zich situeert alsook de plaats die dit fenomeen inneemt binnen art. 458bis Sw. Tot slot bekijken we de rol van de huisarts bij dergelijk geval van seksueel misbruik. Heeft hij hier überhaupt een rol in en zo ja, welke? 2.1 Definitie Ondanks de vele pogingen tot het introduceren van uniforme criteria om seksueel misbruik bij minderjarigen te definiëren, worden er toch verschillende definities door elkaar gebruikt om dit fenomeen te beschrijven (Wyatt & Peters, 1986). Individuele en culturele factoren spelen een belangrijke rol bij de invulling van de definitie (Finkelhor, 1999). Nochtans is het gebruikmaken van eenzelfde definitie van groot belang omdat de verschillen ertussen een grote impact hebben op de geregistreerde prevalentie cijfers (Wyatt & Peters, 1986). Echter, er dient opgemerkt te worden dat er enkele internationale overeenstemmingen zijn betreffende de meest voorkomende soorten situaties van seksueel misbruik bij minderjarigen, namelijk geslachtsgemeenschap tussen volwassenen en prepuberale kinderen, seksuele handelingen tegen kinderen waarbij geweld en dwang aan bod komt en tot slot tussen ouders en hun kinderen. Deze situaties worden wijdverspreid gedefinieerd als zijnde seksueel misbruik bij minderjarigen (Finkelhor, 1999). Onderzoek van Wyatt en Peters (1986) wees uit dat er drie vaak voorkomende verschillen zijn tussen definities omtrent seksueel misbruik bij minderjarigen. Een eerste factor betreft het type seksueel gedrag. Sommige definities zien niet enkel contact misbruik als iets wat onder seksueel misbruik bij minderjarigen valt maar ook contactloos misbruik. Een tweede factor betreft misbruik door leeftijdsgenoten. In sommige definities wordt seksueel misbruik waarbij een leeftijdsgenoot de dader is, geïncludeerd en in andere wordt dit achterwege gelaten. Tot slot verschillen de definities vaak naargelang de leeftijd van de slachtoffers dat er onder wordt gerekend. Wanneer adolescenten fysiek en emotioneel volwassen worden, kunnen ze de 14

24 neiging hebben seksuele ervaringen te hebben met oudere partners. Dit wordt in het algemeen niet gezien als seksueel misbruik. Echter, de leeftijd die gezet wordt op seksueel misbruik bij minderjarigen verschilt van definitie tot definitie. Volgens David Finkelhor, een Amerikaanse socioloog klinkt de definitie van seksueel misbruik als volgt: Seksueel contact met een kind dat voorvalt onder één of drie condities: Wanneer er een groot verschil is tussen leeftijd of maturiteit tussen de partners; Wanneer de partner zich in een positie van autoriteit of een verzorgende relatie bevindt tegenover het kind; Wanneer de gedragingen bewerkstelligd zijn tegenover het kind door het gebruikmaken van geweld of bedriegerij (Finkelhor, 1999, p. 11). 2.2 Beschrijving van het fenomeen Algemeen Tot kort werd gerapporteerd seksueel misbruik vaak niet au serieus genomen en als iets zeldzaams beschouwd. Sinds de jaren 7 begon dit te veranderen. Professionals alsook de media benadrukten het probleem van seksueel misbruik bij kinderen. Dit leidde tot de erkenning van dit fenomeen als een serieus en wereldwijd probleem (Berk, 21). Seksueel misbruik komt zowel bij jongens als meisjes voor, doch voornamelijk meisjes worden er slachtoffer van. De pleger is meestal een man. Echter, ook vrouwen kunnen plegers zijn van seksueel misbruik bij minderjarigen. Indien de pleger iemand is die buiten de familie staat, is hij of zij meestal iemand die het kind kent en vertrouwt, maar dit is niet altijd het geval (Berk, 21). Door de uitbreiding van het internetgebruik, sinds de jaren 9, is er een nieuw forum ontstaan waar volwassenen kinderen kunnen contacteren. Omdat de mogelijkheid bestaat om binnen je online contacten anoniem te blijven, wordt het internet gezien als een gemakkelijke manier voor volwassenen om een manipulatieve relatie op te bouwen met kinderen wat kan uitmonden tot seksueel misbruik van het kind. Er bestaan niet alleen zorgen dat deze online contacten kunnen uitmonden in offline seksuele delicten, maar er zijn ook zorgen omtrent de verschillende soorten online seksuele delicten (Shannon, 28). Daders van seksueel misbruik kennen enkele karakteristieken die seksueel misbruik in de hand kunnen werken. Een gebrek aan controle over hun impulsen, psychologische problemen 15

25 alsook alcohol- en drugsmisbruik zijn hier enkele voorbeelden van. Vaak kiezen daders kinderen uit die zichzelf moeilijk kunnen verdedigen of niet geloofd worden, degene die emotioneel gedepriveerd zijn, fysiek zwak, sociaal geïsoleerd of mentale of fysieke beperkingen hebben (Berk, 21) Extrafamiliaal vs. Intrafamiliaal seksueel misbruik Seksueel misbruik is één van de grootste bedreigingen voor het welzijn en de veiligheid van een kind. Het is echter geen eenduidig fenomeen en kan verschillende vormen aannemen. Een belangrijk onderscheid dient gemaakt te worden tussen extrafamiliaal en intrafamiliaal seksueel misbruik (Magalhaes et al., 29). Zoals later in dit hoofdstuk zal blijken, hangt de aanpak van de huisarts bij een vermoeden van kindermishandeling hiervan af Extrafamiliaal seksueel misbruik Extrafamiliaal misbruik is misbruik gepleegd door iemand anders dan een familielid. Ook al komt dit type vaak voor, toch is er minder over bekend dan over intrafamiliaal seksueel misbruik (Bolen, 21). Dit type misbruik wordt gekenmerkt door twee determinanten bij de daders, een deviante seksuele aantrekking tot kinderen enerzijds en een chronische antisociale basisinstelling anderzijds. Daarnaast zijn er twee types persoonlijkheidsstructuren die hiermee gepaard gaan, namelijk de parafiele persoonlijkheidsstructuur en de psychopate persoonlijkheidsstructuur. De aanwezigheid van een determinant is noodzakelijk, maar op zich niet voldoende. De persoonlijkheidsstructuur werkt als een soort katalysator en het bepaalt mee of de determinant tot uiting zal komen en op welke manier dit gebeurt (Declercq, 215). Hiernavolgend wordt er een onderscheid gemaakt tussen pedoseksuele parafiele daders en daders met een psychopate persoonlijkheidsstructuur. Hierbij zijn er belangrijke verschillen op te merken betreffende de delictskenmerken en het sociale functioneren. Pedoseksuele parafielen zweren bij een soort parafiele theorie dat geweld, dwang en intimidatie tegenover een kind verwerpt en stelt dat kinderen seks willen en er tevens ook van kunnen genieten. De dader probeert een kind via verleiding, retoriek en overreding te overtuigen seksuele handelingen te stellen. De pedoseksuele heeft dan ook oprecht gevoelens 16

26 voor het kind en gaat er een emotionele relatie mee aan. Zij voelen zich tevens meer thuis in de kinderlijke belevingswereld dan in de wereld van de volwassenen. Daardoor kennen ze de wereld van het kind zeer goed en is het gemakkelijk zich te engageren in functies en activiteiten waar kinderen aanwezig zijn. Omdat ze veel belang hechten aan de parafiele theorie die hierboven beschreven werd, hebben deze soort daders nood aan toestemming van het kind om seksuele contacten aan te gaan (Declercq, 215). Veel plegers ontkennen hun verantwoordelijkheden en leggen de schuld bij het kind dat hen verleidde of instemde. Echter, kinderen zijn nog niet in staat om op een weloverwogen manier in te stemmen tot seksueel contact (Berk, 21). Seksueel deviante daders met een psychopate persoonlijkheidsstructuur zijn eerder uitzondering dan regel. Psychopaten hebben geen welbepaalde verhouding tot een bepaald seksueel object waardoor er een divers spectrum aan seksualiteit wordt beoefend door deze groep. Ze zijn mixed offenders wat wilt zeggen dat ze veelzijdige criminelen zijn en dus ook veelzijdige seksuele delinquenten. Zij stellen niet enkel tegenover minderjarigen seksueel deviant gedrag, maar ook tegenover volwassenen. Voornamelijk hun opgeblazen gevoel aan eigenwaarde en hun neiging tot sensation seeking alsook gemakzucht en opportuniteit drijft hen tot het stellen van dit soort gedrag (Declercq, 215). Binnen dit type misbruik kan er hoofdzakelijk een onderscheid gemaakt worden tussen zes soorten daders. Hij/zij kan een onbekende zijn, een kennis van het kind, een vriend van de familie, een vriend van de minderjarige zelf, een romantische of seksuele partner of een autoritair figuur (Bolen, 21) Intrafamiliaal seksueel misbruik Bij intrafamiliaal seksueel misbruik, ook wel incest genoemd, is de dader familie van het kind die voornamelijk, maar niet altijd, in hetzelfde huis woont als het slachtoffer (Fischer & McDonald, 1998). Dit type seksueel misbruik kent niet dezelfde determinanten noch dezelfde persoonlijkheidsstructuur als extrafamiliaal seksueel misbruik. Daarnaast verschillen ook de delictskenmerken en is de organisatie van het gezin een belangrijk gegeven (Declercq, 215). Incestplegers kennen geen seksuele aantrekking tot kinderen, maar gaan enkel over tot seksueel gedrag bij kinderen waarmee ze een familieband hebben. In tegenstelling tot 17

27 extrafamiliaal seksueel misbruik fixeren deze daders zich niet op een bepaalde leeftijd of geslacht waardoor het misbruik gewoon doorgaat, ook al wordt het kind volwassen. Degene die incest pleegt legt de oorzaak van zijn of haar gedrag vaak bij de seksuele deprivatie van de partner. Echter, dit is veeleer een psychologisch defensiemechanisme om de schuld buiten zichzelf te leggen. De partner van een pleger van intrafamiliaal seksueel misbruik neemt doorgaans een passieve en onderworpen positie in. De moeders binnen een incestgezin zijn voornamelijk teruggetrokken, depressieve, eigenaardige vrouwen die niet bereikbaar zijn voor hun kinderen (Declercq, 215). Het incestgezin kent een welbepaald profiel. Voor buitenstaanders lijkt het vaak een zeer normaal gezin. Ze hebben het financieel goed en zijn ongekend bij politionele, sociale of psychologische diensten. De dader stelt zich naar de buitenwereld nederig op, hij is discreet en heeft geen probleem met de autoriteit van zijn werkgever of andere instanties. Echter, binnen het gezin heerst er een patriarchale structuur waarbij de vader autoritair en streng is. Hierdoor wordt hij zowel door de kinderen als de moeder gevreesd. Hij sluit zijn gezin vaak af van interacties met de buitenwereld. De vader zorgt ervoor dat het gezin materieel niets tekort komt waardoor zowel het kind als de moeder zich loyaal opstelt tegenover hem. Afziende het seksueel misbruik zorgt de dader goed voor het kind. Het krijgt dan ook een speciale rol binnen de familie. Het wordt verwend en er wordt meer van het kind getolereerd. Soms krijgt het de rol van de moeder toebedeeld binnen het gezin en wordt het eerder gezien als een volwassene met het statuut van een vrouw waardoor de seksuele handelingen worden gemodelleerd tot een partnerrelatie tussen volwassenen (Declercq, 215). Tot slot gaan incestplegers doorgaans niet over tot geweld, retoriek en overtuigingskracht om seksuele handelingen te stellen met het kind, maar gebruiken zij vaak een non-verbale tactiek. De eerste pogingen bevinden zich binnen dagdagelijkse, habituele handelingen en situaties zoals het kijken naar televisie of het nemen van een bad. Hierbij stelt hij seksuele avances die subtiel voortvloeien uit de situatie. Omdat de eerste handelingen zodanig subtiel zijn, is het kind erg in de war en reageert het doorgaans niet. Echter, naarmate de handelingen toenemen, worden ze ernstiger (Declercq, 215). 18

28 2.3 Wettelijk kader Maatschappelijke context Waar seksualiteitsbeleving voordien voornamelijk werd beschouwd als een manier om zich voort te planten, keert in de jaren zestig het tij. Vanaf dan wordt in België seksualiteit meer en meer vanuit een liberale visie bekeken en staat de eigen lustbeleving centraal in plaats van de zedelijke moraal (Tubex, 22; Boutellier, 28). In de wetgeving reflecteerde zich dat in de decriminalisering en de depenalisering van een aantal seksuele delicten (Tubex, 22). Er werd gesteld dat de wet geen legitieme grond heeft om tussen te komen indien iemands seksualiteitsbeleving niemand schade aanricht (Mosher, 1994). Sindsdien wordt de aandacht voornamelijk gevestigd op lustbelevingen die kunnen leiden tot delinquent gedrag of die anderen schade berokkenen (Van de Kerchove, 1987). Echter, sinds de jaren zeventig werd er een andere kijk geworpen op seksualiteit en daar speelt de vrouwenbeweging een belangrijke rol in. Zij linken de seksuele vrijheid voornamelijk aan de bevrijding van de mannelijke seksualiteit waarbij vrouwen vaak het slachtoffer worden van seksueel geweld. Seksueel geweld wordt aldus geherdefinieerd met nadruk op het machtsverschil tussen vrouw en man en de maatschappelijke repressie van de vrouw. De feministische beweging heeft aldus een ommezwaai waar gemaakt betreffende de betekenis van seksueel geweld en dit kende een grote impact op de wetgeving. Mede doordat seksualiteit gedefinieerd wordt in termen van macht eerder dan in termen van lust, werd seksueel misbruik van minderjarigen ontdekt (Tubex, 22). De laattijdige problematisering van seksueel misbruik bij minderjarigen kan volgens Kool (1999) toegelicht worden aan de hand van twee elementen. Ten eerste werd seks met kinderen gezien als een taboe en werden zij tevens gezien als aseksuele wezens. Ten tweede was er voordien geen sociale beweging die opkwam voor minderjarigen met betrekking tot seksueel misbruik. Mits kinderen doorgaans een afhankelijke positie inkleden tegenover volwassenen, was zo een sociale beweging nodig om de problematiek aan te kaarten. In de jaren zeventig en tachtig ontstonden dergelijke bewegingen doordat de sentimentalisering en individualisering van de minderjarige tot stand kwam. Voorts kwam de problematiek ook meer op de agenda van de hulpverlening waardoor deze verruimd werd en er meer aandacht was voor seksueel misbruik bij minderjarigen (Boutellier, 28). Uiteraard ligt niet enkel de feministische beweging aan de basis van het ontdekken van seksueel misbruik. Een andere belangrijke schakel hierbij is de media. Zij richtten vanaf de jaren 19

29 zeventig meer aandacht aan deze problematiek en samen met getuigenissen van slachtoffers sensibiliseerden zij de maatschappij ten aanzien van dit fenomeen (Kool, 1999) Art. 372 Sw. en art. 375 Sw. Kindermishandeling is in het Belgische strafrecht geen afzonderlijk misdrijf en valt onder verscheidene kwalificaties gerelateerd aan seksueel misbruik en fysieke mishandeling of verwaarlozing. Op die manier wordt seksueel misbruik van een minderjarige ondergebracht onder art. 375 Sw., betreffende verkrachting, en art. 372 Sw., inzake aanranding van de eerbaarheid. Het strafrecht geeft telkens aan wat de gerelateerde straf is bij een bepaald misdrijf. Er kan tevens sprake zijn van verzwarende omstandigheden waarbij een strafverzwaring voorzien is. Deze verzwarende omstandigheden kunnen gelinkt zijn aan drie factoren, namelijk de dader, de omstandigheden en het slachtoffer. In geval van seksueel misbruik van een minderjarige kan er een strafverzwaring opgelegd worden mits het slachtoffer een bepaalde leeftijd nog niet bereikt heeft. Deze leeftijdsgrenzen worden bepaald in de desbetreffende strafrechtelijke wetsartikelen. Hoe jonger het slachtoffer, hoe zwaarder de straf. Daarnaast kan het gegeven of er sprake is van intrafamiliaal seksueel misbruik of dat de dader iemand is die in een gezagsrelatie staat tegenover het kind ook een strafverzwaring teweeg brengen (De Craim, 213). Een belangrijk onderscheid tussen art. 372 Sw. en art. 375 Sw. is het element penetratie. Bij een verkrachting, zoals beschreven in art. 375 Sw., is er sprake van seksueel contact met penetratie waarbij één van de partijen niet toestemt. Aanranding van de eerbaarheid, zoals beschreven in art. 372 Sw., betreft seksueel contact waar geen penetratie aan te pas komt en er geen toestemming is van één van de betrokkenen. De seksuele integriteit van deze partij wordt aangetast. De interpretatie van aantasting van de seksuele integriteit is verschillend naargelang de tijd en omstandigheden (Kinderrechtencommissariaat, 211). Zoals eerder in hoofdstuk 1 beschreven, is 458bis Sw. van toepassing op een aantal misdrijven opgenomen in diens limitatieve lijst. Artikel 372 Sw. en 375 Sw. vallen hier ook onder. Art. 458bis Sw. is aangepast aan art. 19 van het VN-Kinderrechtenverdrag dat stelt dat alle nodige maatregelen tegen seksueel misbruik en mishandeling bij kinderen genomen moeten worden door de staten en er geen onderscheid gemaakt mag worden tussen leeftijdscategorieën waartoe kinderen behoren. Daarom werd het toepassingsgebied van dit artikel gesteld op eender welke minderjarige (Tans & Put,213). 2