T. +31 (0) F. +31 (0) VAM. Reg.nr.,. Dat. ontv,: 0 6 JUN Routing

Transcriptie

1 Stichting Natuur en Milieu Donkerstraat KB Utrecht NL T. +31 (0) F. +31 (0) :ir ; : Natuur en Provinciate Staten Overijssel Commissie Milieu Postbus GB ZWOLLE Utrecht, 2 juni 2005 onskenmerk Rko/nh/ contactpersoon Roos Kooiman, tel onderwerp Aanbieding jaarverslag VAM Reg.nr.,. Dat. ontv,: 0 6 JUN 2005 Routing a.d. Bijl.: Geachte heer/mevrouw, Met veel genoegen bieden wij u hierbij het jaarverslag 2004 van Natuur en Milieu aan. Het jaarverslag biedt een overzicht van ons werk en de bereikte resultaten waar we trots op zijn. De jaarrekening 2004 is in zijn geheel in het jaarverslag opgenomen. Het jaar 2004 was voor Natuur en Milieu het jaar van het vooruitkijken. De belangrijkste strategische vernieuwtng is dat we ons sterker op het publiek richten. Steun en druk uit de samenleving helpt ons om polstiek en bedrijfsleven in beweging te krijgen voor een gezonde en groene leefomgeving, voor een rijke natuur en een divers landschap. En gelukkig neemt het draagvlak voor natuur en milieu toe! Wij wensen u veel leesplezier. Met vriendelijke groet, Stichting Natuur en Milieu Mirjam de Rijk algemeen directeur Het jaarverslag is ook te downloaden vanaf de website 100% gebruikt papier - Revives Laser Buhrmann-Ubbens Papier Member of the European Environmental Bureau (EEB)

2 Jaar verslag Natuur en Milieu 2004

3 Waar we trots op zijn Vijftien voorbeelden van resultaten van het werk van Natuur en Milieu in 2004 Drogisterijketens hebben beloofd gevaarlijke stoffen uit hun huismerkproducten te halen, of de mogelijkheid serieus te onderzoeken. In Nota Mobiliteit komt meer te staan over gezondheid en terugdringen luchtvervuiling. Gulpener, Ahrend, Laurus en zandwinningsbedrijf K3 gaan productieproces duurzamer maken. Unidek heeft dakbedekking ontwikkeld die 27% minder energie gebruikt. Concrete maatregelen aan de minister van V&W en de luchtvaartsector voorgesteld om geluidhinder door vliegverkeer op grotere afstand van Schiphol te verminderen. Gemeenteraadsleden en statenleden zijn actiever bij de handhaving van vergunningen van bedrijven. Bij 160 Shell-tankstations zijn onbespoten bloemenboeketten te koop. Succesvol concept over transportbesparing slaat aan in Oostenrijk. Het Nederlands voorzitterschap van de Europese Unie heeft gezorgd voor een verdere uitvoering van het Verdrag van Århus waarin mensen meer toegang krijgen tot officiële milieu-informatie en inspraak. Met landbouworganisatie LTO overeengekomen dat belichte kassen moeten worden afgeschermd om verlichting van de nacht tegen te gaan. Afzet van biologisch voedsel groeide met 7%. Aldi en Lidl verkopen biologische druiven. In Nota Ruimte zijn extra spelregels opgenomen waar gemeenten en provincies zich aan moeten houden om verrommeling van het landschap tegen te gaan. In het nieuwe Europese plattelandsbeleid geeft de Europese Commissie prioriteit aan groene maatregelen. Een bureaucratische jungle in de nieuwe Natuurbeschermingswet is voorkomen. Bedrijven kunnen nu bij de provincie terecht. Ook is voor beschermde gebieden een beheerplan verplicht om de kwaliteit van de natuur te beschermen.

4 Foto: KINA/Stoelwinder Voorwoord Goed en slecht nieuws is er te melden aan het begin van Het slechte nieuws is dat het niet goed gaat met onze planeet. Een recent verschenen rapport van de Verenigde Naties waaraan wetenschappers uit 95 landen hebben meegewerkt, stelt onomwonden dat het leven op aarde ernstig in gevaar is. Steeds duidelijker wordt ook dat de maatregelen die de wereld neemt om klimaatveranderingen tegen te gaan, volstrekt onvoldoende zijn. Maar er is niet alleen reden tot somberheid. Zo kunnen we vaststellen dat de betrokkenheid van mensen bij milieu weer groeit. Dachten veel mensen in de jaren negentig nog dat het milieu wel klaar was, inmiddels hebben ze in de gaten dat er nog heel veel moet gebeuren. Natuur en Milieu wil die steun bij het publiek zichtbaar maken. In dit jaarverslag over 2004 kunt u lezen hoe we dat het afgelopen jaar hebben gedaan. In 2005 gaan wij daar met onverminderde energie en inspiratie mee door. Gerrit Faber, vice-voorzitter Natuur en Milieu 2 Jaarverslag 2004

5 Inhoudsopgave Deel I Bestuursverslag 1 Wij maken steun voor milieu zichtbaar : Jaar van het vooruitkijken 6 3 Communicatie 8 4 Een beeld van het werk 11 Mooi landschap 11 Gezond leven 14 Verstandig vervoer 16 Duurzaam produceren 18 Internationaal 20 5 Samenwerking 21 6 Maatschappelijke steun en financiers 23 7 Toezicht 26 8 Organisatie 28 Deel II Jaarrekening 1 Directieverslag 32 2 Jaarrekening Overige gegevens 48 4 Bijlagen jaarrekening 49 Deel III Bijlagen 1 Overzicht projecten en activiteiten Samenstelling bureau op 1 januari Samenstelling Forum op 1 januari

6 1 Interview met Mirjam de Rijk Wij maken steun voor milieu zichtbaar Onze organisatie verandert snel, lezen we vaak in jaarverslagen. Meer dan een dynamisch klinkend cliché is het zelden. Maar de stichting waar Mirjam de Rijk begin 2005 als algemeen directeur aantrad, maakt op dit moment écht een flinke omslag door. Natuur en Milieu heeft zich lange tijd senang gevoeld als onderhandelaar achter de schermen, zegt De Rijk. Maar nu het politieke klimaat tegenzit, komt de kwetsbaarheid van die rol aan het licht. Het huidige kabinet beweegt uit zichzelf niet op het gebied van milieu en natuur. Het moet bewogen wórden. En een lobby is daarvoor niet genoeg. Er is steun en druk uit de samenleving nodig. En die steun maken wij zichtbaar. Wil zulke steun zichtbaar worden, dan zullen milieu en natuur eerst onderwerp van debat moeten zijn in een land dat welhaast geobsedeerd is door de integratie van migranten en de economische recessie. De Rijk: Ja, dat milieudebat moeten wij aanzwengelen. En dus moeten we meer in de openbaarheid opereren. We hebben veel kennis en opvattingen in huis, over vrijwel alle milieu- en natuurthema s. Dat willen we vooral zo houden. Maar de buitenwereld moet daar ook weet van hebben! Daarom willen we meer naar buiten treden: meer inspelen op de actualiteit, zelf nieuws maken en geregeld met advertenties en dergelijke van ons laten horen. Maar als in dat maatschappelijk debat nou blijkt dat mensen eigenlijk weinig waarde hechten aan groene thema s, wat dan? De Rijk: Daar ben ik niet bang voor. In oktober heeft het RIVM zijn Duurzaamheidsverkenning uitgebracht. Daar staan vier scenario s in. Vier heel verschillende toekomsten: één met nadruk op milieu, natuur en solidariteit, 4 Jaarverslag 2004

7 een andere sterk op groei gericht, met veel marktwerking, enzovoort. Toen ze onderzochten wat mensen daarvan vonden, bleek dat er nauwelijks steun was voor zo n harde prestatiemaatschappij en juist heel veel voor die groene, saamhorige toekomst. Dat vind ik bemoedigend. Nederlanders willen ook best iets doen of laten voor het milieu, zo blijkt telkens weer. Alleen, niet in hun eentje. Daar ligt echt een kloof tussen politiek en publiek: politici denken dat mensen willen dat de overheid zich terugtrekt, maar dat willen mensen helemaal niet. Zeker niet op milieugebied. Behalve op het brede publiek is Natuur en Milieu zich geleidelijk ook meer gaan richten op het bedrijfsleven. Ja, je krijgt momenteel meer gedaan bij sommige bedrijven dan bij het kabinet, beaamt De Rijk. Een project als Economie Light is bovendien heel leerzaam. Bedrijven blijken tot veel in staat te zijn als ze serieus werk maken van duurzaam produceren. Én we zien tegen welke belemmeringen ze aanlopen. Maar om die uit de wereld te helpen, heb je vaak toch weer veranderingen in de Haagse of Brusselse regels of geldstromen nodig. Dat klinkt alsof samenwerking met het bedrijfsleven toch ook een politiek doel dient. Is dat zo? In zekere zin wel. We kunnen niet eigenhandig het hele bedrijfsleven gaan verduurzamen; eerst de bierbrouwerijen, dan de frisdrankproducenten, enzovoort. Daar hebben we de tijd niet voor. Uiteindelijk moet het van de overheid komen. En het milieu zelf heeft die tijd ook niet. van buitenaf bekeken Een slapende donateur, zo omschrijft Doaitse Swierstra (54) zichzelf. Ik reken erop dat Natuur en Milieu veel goeds doet en daar geef ik graag mijn geld aan. Dat is genoeg. Niet dat Doaitse zich niet betrokken voelt bij de natuur en het milieu. Ik maak me juist grote zorgen over de wereld. Over het opraken van de grondstoffen, over de klimaatverandering, over de onrechtvaardige verdeling van de welvaart. Vanaf het moment dat ik zelfstandig kon denken, liep ik daar al over te somberen. Ook als student natuurkunde. Wat ik dacht en vreesde, heb ik bewaarheid zien worden. Zoals die ongebreidelde groei van de mobiliteit. Ik zie hoe familieleden elk in een eigen auto stappen en half Nederland doorcrossen om achter een bureau te gaan zitten. Ikzelf stap s morgens op de fiets en rijd een half uurtje door de polder naar mijn werk. Dat doet bijna niemand meer, naar zijn werk fietsen. Duurzaamheid is de rode draad in het betoog van Doaitse. Ik heb het idee dat Stichting Natuur en Milieu heel goed de lange termijn en daarmee de duurzaamheid in het vizier houdt. Ik zie wat een enorme inspanning het vergt om een kleine verbetering te bewerkstelligen. Daarvoor heb je organisaties met een lange adem nodig. Foto: Ivar Pel 5

8 2 2004: jaar van het vooruitkijken Het jaar 2004 was voor Natuur en Milieu in diverse opzichten een jaar van vooruitkijken. De organisatie herformuleerde haar missie, inhoudelijke doelen en strategie in het Meerjarenbeleidsplan We reorganiseerden onze teams om onze doelen beter toegerust te kunnen realiseren. En we stelden een nieuwe algemeen directeur aan. Veranderingen Vooruitkijken deden we vanuit een analyse van maatschappelijke en politieke ontwikkelingen. Na een periode van grote belangstelling voor milieuproblemen is milieu gewoon geworden en daarna uit de politieke belangstelling geraakt. Dat heeft deels een positieve oorzaak: de meest zichtbare en tastbare milieuproblemen (industriële luchtvervuiling, vuil in rivieren) zijn flink teruggedrongen. Klimaatverandering en het industriële gebruik van chemische stoffen zijn misschien minder grijpbaar. Maar mensen hechten nog steeds grote waarde aan natuurbehoud, aan een mooi landschap, aan een gezonde leefomgeving; ieder onderzoek bevestigt het. Dat is van belang, want wat de samenleving vindt, wat mensen beweegt, zijn vragen waar politiek, overheid en bedrijfsleven meer dan voorheen acht op slaan. Wij ontlenen als maatschappelijke organisatie ons bestaansrecht aan het feit dat we opkomen voor wat mensen belangrijk vinden. Een ander belangrijk politiek gegeven is dat de rijksoverheid de nadruk blijft leggen op terugtreden en verminderen van knellende regelgeving. Steeds meer zaken, ook op ons werkterrein, worden nu overgelaten aan lagere overheden of aan de markt. Een belangrijke trend is de voortgaande internationalisering van beleidsvorming en wetgeving. Daarbij gaat het primair om europeïsering (zo vloeit veel van de milieuwetgeving voort uit Brusselse regels), maar ook om mondialisering, bijvoorbeeld door de WTO-regels. Tenslotte zien we dat overheden het maatschappelijk middenveld minder financieel willen ondersteunen, al dichten ze datzelfde middenveld wel nog steeds een belangrijke rol toe bij het helpen oplossen van maatschappelijke vraagstukken. Ondertussen gaan sommige bedrijven gelukkig door op de weg van verduurzaming. Natuur en Milieu merkt dat bedrijven steeds vaker rechtstreeks met ons zaken willen doen. Ze vragen advies en willen afspraken maken over verduurzaming van hun productieprocessen. Missie en motto Onze vernieuwde missie luidt: Natuur en Milieu zet zich in voor een rijke natuur, een divers landschap en een schone en groene leefomgeving. Wij werken daaraan vanuit een visie op duurzame ontwikkeling: eerlijk delen van welvaart en milieugebruiksruimte, in Nederland en elders, nu en later. 6 Jaarverslag 2004

9 Kwaliteit van leven is ons motto, de centrale noemer waaronder al onze activiteiten gevat kunnen worden. Wij werken eraan dat alle inwoners van Nederland in een gezonde, veilige en aantrekkelijke omgeving kunnen leven. Dat betekent dat wij ons inspannen voor: schoon water, gezonde lucht, een groene en aantrekkelijke woonomgeving, een rijke natuur, gezonde voeding en schone en veilige productie en producten. Kwaliteit van leven heeft niet alleen betrekking op concrete behoeften van mensen hier en nu, maar gaat ook over zingeving, de intrinsieke waarde van de natuur, duurzame ontwikkeling en verantwoordelijkheid voor anderen, elders op de wereld en in de toekomst. Als wij kort aangeven waar wij de komende jaren aan werken noemen we het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen, het tegengaan van het volbouwen van Nederland en verbetering van de luchtkwaliteit. Op ons inhoudelijk brede werkterrein maken wij keuzes door ons te richten op de volgende negen doelen: betere kwaliteit van de natuur; afronding en goede bescherming van de Ecologische Hoofdstructuur; behoud en bescherming van het landschap; voldoende groen voor iedereen; behoud en herstel van stilte, duisternis en openheid; gezonde leefomgeving; veilige productie en producten; duurzame economie; minder uitstoot van broeikasgassen. Deze doelen vertalen we jaarlijks in concrete activiteiten en projecten, die gezamenlijk ons jaarwerkplan vormen, waarop de begroting is gebaseerd. Voor 2005 gaan we onder andere aan de slag met de schoonheid van het Nederlandse landschap, de oerwaarde duisternis en de auto van de toekomst. Foto: Marie Cecile Thijs/HH Draagvlak bij het publiek De belangrijkste strategische vernieuwing waartoe in 2004 werd besloten, is dat wij ons sterker op het publiek zullen richten. Een groot maatschappelijk draagvlak is essentieel om politiek en bedrijfsleven in beweging te krijgen. Gelukkig neemt het draagvlak voor een goed natuur- en milieubeleid weer toe. Wij proberen het belang dat mensen aan milieu en natuur hechten, zichtbaar te maken. Publiciteit, acties en campagnes moeten de steun voor onze doelstellingen en onze organisatie verder vergroten. We spelen waar mogelijk in op de actualiteit. En we participeren in het maatschappelijk en politiek debat, dat voor een belangrijk deel via de media verloopt. Via ons O-Team (onderzoek, observatie, maar ook ogen en oren ) betrekken wij meer mensen rechtstreeks bij ons werk. Verder streven wij ernaar dat meer mensen ons financieel gaan steunen. Daarbij blijven wij onverminderd een deskundige lobbyorganisatie die zich, alleen of in coalities met uiteenlopende partijen, tot overheid, politiek en bedrijfsleven richt. Op basis van gedegen kennis van zaken werken we constructief, innovatief en proactief aan de oplossing van milieuen natuurvraagstukken. We dragen alternatieven aan waarmee overheden of bedrijven aan de slag kunnen. We kiezen altijd in eerste instantie voor de dialoog. Maar als het nodig is, gaan we de confrontatie aan, bijvoorbeeld via een gang naar de rechter. 7

10 3 Communicatie De strategische keuzen die Natuur en Milieu de laatste tijd heeft gemaakt, werken door in de communicatie met de buitenwereld. Nu we ons richten op een breder publiek, zullen we ook grotere delen van de samenleving moeten bereiken. Dat doen we via onze eigen media en kanalen: het opinieblad, de website, en diverse evenementen: veldsymposia; milieucafés; congressen; en een stiltewandeling. Daarnaast zijn we, meer dan voorheen, aanwezig in de algemene media, via advertenties maar vooral ook via journalistieke publiciteit. Campagnes In 2004 voerde Natuur en Milieu diverse publiekscampagnes zoals Ben jij gifvrij? (zie pagina 14), Europa, natuurlijk! (pagina 20) en een actie over uitlaatgassen (pagina 16). Maar de meeste aandacht trok toch Geef de natuur de ruimte. Doordat allerlei partijen gratis of tegen kostprijs hun medewerking verleenden, konden de krachtige beelden van deze campagne miljoenen mensen bereiken: via het tvspotje (ook te zien op onze site); de tijdschriftadvertentie; de stationsposter; en de flyer. We kregen er veel reacties op, en het bezoek aan onze site nam flink toe. 8

11 Een verrassende reactie kwam van de Stichting Adverteerdersjury Nederland (SAN): zij bekroonden de campagne met een zogeheten SAN Accent. Een reclameprijs winnen is bepaald geen hoofddoelstelling van een milieuorganisatie. Maar het is wel een leuke opsteker als je probeert effectief te communiceren met het brede publiek. Eigen media Onze tijdschriftredactie heeft in 2004 niet alleen de 28e jaargang van het opinieblad Natuur en Milieu verzorgd, maar daarnaast hard gewerkt aan de lancering van een volledig nieuw blad: Terra. Het eerste nummer daarvan is in januari 2005 verschenen. Waar het oude maandblad zich vooral richtte tot professionals, mikt het nieuwe tijdschrift (dat acht keer per jaar verschijnt) op een breder publiek al willen we het ook voor de professionals interessant houden. Om die laatste groep goed te bedienen, is er tegelijk met Terra een elektronische nieuwsbrief geïntroduceerd. Daarin reageren we op de actualiteit en berichten we over onze eigen activiteiten. De website van Natuur en Milieu, nl, trok in 2004 ongeveer bezoekers. Dat is eenderde meer dan het jaar daarvoor. Ruim de helft van hen raadpleegt de site onder kantooruren. Kennelijk hebben professionals belangstelling voor onze informatie. Sinds Natuur en Milieu begin 2004 een tv-campagne startte, neemt het bezoek s avonds en in het weekeinde toe en bereiken we blijkbaar een breder publiek. Evenementen Natuur en Milieu heeft in 2004 twee milieucafés gehouden rond campagnethema s van de organisatie. In april 2004 werd tijdens een drukbezocht Ruimtecafé in Den Haag door politici, ambtenaren en vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties gediscussieerd over de Nota Ruimte. In juli werd in Utrecht een milieucafé gehouden over het thema chemische stoffen. Aanleiding was onze bemoeienis met het Europese stoffenbeleid (zie pagina 14), waarbij we vooral de publiciteit hebben gezocht met het thema van de hormoonverstorende stoffen in cosmetica. van buitenaf bekeken Peter Hoffman (44) nam in 2004 deel aan de stiltewandeling door de Utrechtse binnenstad. Natuur en Milieu organiseerde die samen met de klankkunstenares Riek Westerhof. Het was indrukwekkend om te ervaren dat er in zo n grote stad als Utrecht plekjes zijn waar je alleen het ruisen van de wind hoort. Peter heeft grote sympathie voor Natuur en Milieu. Vooral die reclamecampagne Waar kan de natuur nog heen?, met zo n specht die op een lantaarnpaal roffelt, heeft grote indruk op me gemaakt. De laatste jaren ben ik bewuster gaan leven. Ik gebruik spaarlampen, ben overgegaan op groene stroom, eet biologische voeding. Als ik door een bos loop en ik zie een blikje liggen, dan neem ik de moeite om het op te rapen. Peter werkt zelf in de chemische industrie bij een bedrijf dat geur- en smaakstoffen produceert. Die stoffen zijn niet al te best voor het milieu. Ik ben verantwoordelijk voor het vervoer en voor de afvalverwerking. Als het er niet zorgvuldig aan toe zou gaan, had ik daar nooit kunnen werken. Als het even kan, ga ik met de fiets naar mijn werk. Dan ben ik op de terugweg blij dat ik twintig minuten buiten ben en geen geurtjes hoef te ruiken. Soms vlucht ik het bos in. Daar heb ik een favoriet plekje waar ik graag zit en waar ik helemaal bij mijzelf kan komen. Zo n plek is onbetaalbaar. Foto: Ivar Pel Jaarverslag

12 In september heeft Natuur en Milieu, als deelnemende organisatie aan de Groene Maand, stiltewandelingen gehouden. In kleine groepen werden mensen in de Utrechtse binnenstad langs stille en juist lawaaiige plekken geleid om te ervaren hoe belangrijk stilte is. De belangstelling hiervoor was groot. Onverminderd succesvol zijn ook onze veldsymposia, waarvan we er in 2004 drie organiseerden. In juni bezochten we landgoed Staverden bij Ermelo, om met relaties van het Nationaal Groenfonds het belang van de Ecologische Hoofdstructuur te bespreken. In september hielden we samen met de Gasunie een veldsymposium nabij Nijkerk over klimaat en energie om te laten zien waarom het belangrijk is de CO 2 -uitstoot te beperken. Natuur en Milieu in de pers Het brede werkterrein van Natuur en Milieu werd weerspiegeld in de veelsoortige onderwerpen waarmee wij in de media kwamen. Wij hielden in het verslagjaar elf persbijeenkomsten, in een aantal gevallen samen met andere organisaties. Vrijwel dagelijks stonden wij in de krant of in vakbladen en Natuur en Milieu was zeer regelmatig op televisie en radio. Veel aandacht kreeg onze mening over de Nota Ruimte van het kabinet, die naar wij vrezen zal leiden tot ongewenste bebouwing in open gebieden. Ook het convenant dat wij sloten met de landbouworganisatie LTO om de lichthinder door kassen drastisch te verminderen, kreeg veel aandacht. Een bijzondere gebeurtenis was de presentatie van het boek Opgewarmd Nederland over de gevolgen van de klimaatverandering voor de natuur. Natuur en Milieu is mede-uitgever van dit boek, dat in de algemene en de vakpers lovend werd besproken. Drinkwaternatuur Waren waterleidingbedrijven en natuurbeschermers in het verleden nogal eens elkaars tegenstanders, inmiddels hebben ze ontdekt dat drinkwaterwinning en natuurbeheer uitstekend kunnen samengaan. Al blijft alertheid geboden: op sommige momenten kunnen de belangen toch weer flink tegen elkaar indruisen. Dit vernamen de deelnemers aan het veldsymposium water en natuur, dat we half september hielden in de Zwolse buurtschap IJsselzone. Medewerkers van lagere overheden, groene organisaties en waterleidingbedrijven luisterden naar diverse inleiders die op illustratieve plekken in de open lucht want dat blijft hét kenmerk van veldsymposia hun verhaal deden. Foto: KINA/Paul van Gaalen 10

13 4 Een beeld van het werk Mooi landschap Laat het donker donker Felverlichte sportvelden, tuinbouwkassen en gevels, straatlantaarns, tuinlampen, neonreclame samen zorgen ze dat de nachthemel op veel plaatsen een oranje waas vertoont. Weinig landen verspreiden zoveel licht als Nederland. Foto: KINA/M. de Jonge Maar is dat erg? Ja, vindt medewerker Stephan Steverink, want mensen en dieren hebben er last van, al ontbreekt er nog veel kennis op dit terrein. Het lijkt erop dat we bij te veel licht minder melatonine aanmaken, het hormoon dat slapen en waken regelt. En dat heeft niet alleen gevolgen voor onze slaap, maar ook voor onze botten, onze voortplanting en ons gewicht. En los daarvan: bij terugkeer van een buitenlandse vakantie merken veel mensen hoe jammer het is dat de schoonheid van de nacht hier zo schaars wordt. Daarom noemt Natuur en Milieu duisternis een oerkwaliteit, net als stilte. Mensen hebben dat nodig op zijn tijd. 11

14 Mooi landschap En dieren hebben dus ook last van al dat licht? Ja, nog meer, omdat meer dan de helft van de diersoorten s nachts actief is. Door die overvloed aan licht raken ze in de war. Bij vogels bijvoorbeeld raakt de biologische klok van slag. En ook de teruggang van veel insectensoorten zou hieraan te wijten kunnen zijn. Bijna de helft van de lichtvervuiling komt uit kassen. Natuur en Milieu heeft daarom met de landbouworganisatie LTO afgesproken dat belichte kassen van opzij én van boven grondig moeten worden afgeschermd. Daarnaast zijn we, in de langste nacht van 2004, samen met de provinciale Milieufederaties de campagne Laat het donker donker begonnen (zie Daarvoor hebben we de lichtuitstoot per gemeente laten onderzoeken. Twee waddeneilanden, Vlieland en Schiermonnikoog, en het Twentse Ootmarsum bleken de donkerste gemeenten te zijn. Geld voor een duurzaam platteland Het Europese landbouwbeleid is uit groen perspectief verre van volmaakt. Maar gelukkig bestaat daarbinnen een onderdeel plattelandsbeleid, dat momenteel veel geld uittrekt voor milieu- en natuurvriendelijke zaken. Eind 2003 bleek de Europese Commissie dat opeens flink te willen beperken, zegt medewerker Arjan Berkhuysen. Paniek in de tent, want er gebeuren mooie dingen met dat geld. In Nederland bijvoorbeeld weidevogelbeheer en het onderhoud van heggen tussen percelen. De landbouwwerkgroep van het Europees Milieubureau EEB (European Environmental Bureau), voorgezeten door van buitenaf bekeken Foto: Ivar Pel Kunstenares Imke Zuiderveld (28) schreef in 2002 een scriptie over de beleving van het Nederlandse landschap. Tijdens haar onderzoek belandde ze op de site van Natuur en Milieu en al snel werd zij donateur. Het was een jaar waarin er veel discussie was over het landschap. Of Nederland volgebouwd was en waar het heen moest met de natuur. Op de kunstacademie experimenteerde ik met manieren om naar landschappen te kijken. Wat gebeurt er met je blikveld als je door een holle buis kijkt? Of als je de horizon en de horizonvervuiling met een plank aan het zicht onttrekt? En wat doet dat met je beleving? Ik zoek in het landschap steeds de leegte. Mijn foto s zijn een illusie van de leegte die ik niet gevonden heb. Behalve donateur is Imke lid van het O-Team, de vrijwilligerspool van Natuur en Milieu. Wat me aanspreekt is dat Natuur en Milieu zich inzet voor de rust, voor ruimte en stilte. Voor de een geeft het liggen in het gras in een stadsparkje dat gevoel. Voor mij is uitzicht belangrijk, ik moet ver weg kunnen kijken. Ik hoop dat er voldoende ruimte blijft om rust te kunnen ervaren. Ik heb het gevoel dat Natuur en Milieu zich inzet voor dat belang. 12

15 Berkhuysen, zette meteen een stevige lobby op met collega-organisaties als BirdLife en Friends of the Earth. Praten met de Landbouwcommissaris; een brief op poten in de Financial Times; brieven van alle lidorganisaties aan de landbouwministers in hun eigen land. Met succes: de Europese Commissie geeft in haar voorstel prioriteit aan de groene maatregelen. Nu werken wij eraan dat ook de landbouwministers daarmee gaan instemmen. Nota Ruimte ietsje verbeterd Overheidsnota s zijn saaie documenten met grote gevolgen. Zo zal de Nota Ruimte, verschenen in 2004, een stevig stempel zetten op het Nederland van Wordt het een vol en rommelig land, of een land waar mens en natuur zich nog thuisvoelen? De vooruitzichten waren niet goed. Zowel woningen als bedrijventerreinen slokken steeds meer ruimte op. Dat gaat ten koste van de groene ruimte én van de kwaliteit van de stad: geld dat naar nieuwe buitenwijken gaat, kan niet worden geïnvesteerd in grondige opknapbeurten ( herstructurering ) van oudere wijken. De nota bevorderde deze trend in plaats van hem te willen keren. Natuur en Milieu heeft daarom in 2004 veel energie besteed om te redden wat er in de Nota Ruimte te redden Foto: Raymond Rutting/HH viel. Zo is veelvuldig met de minister en met Kamerleden gediscussieerd over de vraag hoe de nota de verrommeling van ons landschap tegen kan gaan. Natuur en Milieu is daarbij samen opgetrokken met collega-organisaties, maar ook met de Neprom, die de belangen van projectontwikkelaars behartigt. We hebben het boekje Verwantschap met het landschap gepubliceerd, waarin gewone Nederlanders beschrijven welke natuur hun dierbaar is, en waarom. Minister Dekker kreeg steun van de Tweede Kamer voor haar filosofie dat het rijk zo veel mogelijk aan gemeenten en provincies moet overlaten. Maar de spelregels waar die zich aan moeten houden zijn wel aangescherpt een belangrijk resultaat van onze inspanningen. Zo zullen gemeenten harder hun best moeten doen om ruimte in de bebouwde kom te benutten, moeten kantoren met veel bezoekers of werknemers zich vestigen bij OV-knooppunten en moet er voldoende vrijetijdsgroen rond steden komen. De Raad van State zal deze toezeggingen serieus nemen wanneer milieugroepen bezwaar maken tegen bepaalde plannen. Onze poging om de randen van het Groene Hart bij Utrecht en Weesp te behouden, faalde. De minister accepteerde blindelings de provinciale plannen. De Tweede Kamer heeft zich daar uiteindelijk bij neergelegd. Bureaucratische jungle voorkomen De Nederlandse Natuurbeschermingswet beschermde de natuur niet goed genoeg, oordeelde Europa. Maar door het kabinetsvoorstel dat dit gebrek moest verhelpen, dreigde er een bureaucratische jungle te ontstaan. Vijf ministeries en de provincies, gemeenten en waterschappen zouden allemaal, in wisselende samenstelling, betrokken zijn bij het verlenen van vergunningen. Een nachtmerrie voor bedrijven die een vergunning nodig hebben, zegt medewerker Ton Goedhart. En een nachtmerrie voor de natuur, want hoe ingewikkelder een procedure, hoe vaker het slecht afloopt. Samen met collega-organisaties lobbyde Natuur en Milieu bij de Tweede Kamer voor verbeteringen in het wetsvoorstel. En met succes: een ruime meerderheid dwong af dat alleen provincies de vergunningen verlenen. Bovendien is voortaan voor alle beschermde gebieden een beheerplan verplicht. Dan is het voor particulieren meteen duidelijk wat er in en rond zo n gebied wel en niet mag. Jaarverslag

16 Gezond leven Ben jij gifvrij? Op fruit en in computers, in cosmetica en in kleding: onze leefomgeving is vergeven van de chemicaliën. Met als gevolg dat we tegenwoordig met drieduizend stoffen in ons lijf rondlopen. Stoffen waar onze grootouders nog van gevrijwaard waren. Van een flink aantal is bekend dat ze de gezondheid aantasten. Maar van nog veel meer stoffen weten we niet wat ze met mensen doen, omdat dat domweg nooit onderzocht is. In de Europese Unie is wetgeving in de maak, REACH geheten, om de effecten van chemicaliën te beoordelen en schadelijke stoffen uiteindelijk te weren. Het bedrijfsleven stribbelt flink tegen, zegt medewerker Hans Muilerman. Ze zien hoge kosten op zich afkomen, en op termijn een verbod op allerlei stoffen. Daar zijn ze niet blij mee. Zelf zet hij zich, samen met collega s van andere organisaties, juist ervoor in om REACH zo krachtig mogelijk te houden. Daar komt veel lobbywerk in Den Haag en Brussel bij kijken. Maar Natuur en Milieu voert ook campagnes om meer bekendheid te geven aan het probleem, en daarmee een maatschappelijk draagvlak te leggen voor REACH. Overigens bleek uit een opinieonderzoek dat Nederlanders zich ook nu al zorgen maken over schadelijke stoffen in allerlei producten, en daar liever vanaf willen. Bij de campagne Ben jij gifvrij? lieten we samen met andere organisaties 55 cosmeticaproducten onderzoeken op de aanwezigheid van hormoonverstorende ingrediënten. In maar liefst 52 producten zaten die inderdaad! Via de cam- van buitenaf bekeken Foto: Ivar Pel Als studente biologie doet Barbara Rijpkema (25) regelmatig een rondje langs de sites van de grote natuur- en milieuorganisaties. En zo zag zij begin 2004 een oproepje op de site van Stichting Natuur en Milieu om cosmeticamerken door te geven die op gifstoffen getest zouden kunnen worden. Later werd ik uitgenodigd om mee te doen aan een paneldiscussie. Natuur en Milieu wilde praten over de manier waarop ze de resultaten naar buiten konden brengen. Een kolfje naar de hand van Barbara, want ze is zich aan het specialiseren in communicatie. Er waren heel verschillende mensen: van huisvrouwen tot een chemicus. Iedereen was onder de indruk van het onderzoek. De deodorant die ik gebruikte, kwam bijvoorbeeld als een van de slechtste uit de bus. Die heb ik nooit meer gekocht. Barbara is tevreden over de campagne Ben jij gifvrij?. Het is niet schreeuwerig. Natuur en Milieu stelt dingen aan de kaak, maar laten de keuze verder aan de mensen over. Dat vind ik prettig. Barbara volgt het werk van de stichting al een tijdje. Ze houden zich met heel veel onderwerpen bezig, van voeding tot klimaat tot stilte. Ik vind ze ook wel vernieuwend. Zo n campagne over lichthinder bijvoorbeeld, daar zou ik zelf nooit aan gedacht hebben. 14

17 Foto: Rob Huibers/HH pagnesite kon (en kan) iedereen aan zijn favoriete drogist het verzoek mailen om deze producten te weren en uitsluitend veilige producten te verkopen. Ook hebben we drogisterijketens opgeroepen een aantal gevaarlijke stoffen snel uit hun huismerkproducten te krijgen. Inmiddels, begin 2005, hebben alle ketens beloofd dat te doen of de mogelijkheid serieus te onderzoeken. Biologisch succes in zware tijden De verkoop van producten uit de biologische landbouw groeit al jaren, maar het marktaandeel blijft zeer klein. Onze actie Nederland gaat biologisch moest dat flink omhoog jagen. Biologisch boeren is goed voor milieu, natuur, landschap én dierenwelzijn vandaar. Tientallen organisaties deden mee. Via hun bladen en hun sites riepen ze hun achterban op om meer biologische producten te kopen. Ook veel andere media deden dat, en zelfs de Libelle-Zomerbeurs steunde de actie. Natuurvoedingswinkels organiseerden een opvallende kortingsactie en een spaaractie. De ANWB-glossy Buitenleven maakte reclame voor vakantie bij de bioboer. Nederland gaat biologisch bereikte miljoenen Nederlanders. Een mooi resultaat dus? Ja, zegt medewerker Jeroom Remmers. De afzet van biologisch voedsel groeide met bijna 7 procent, en dat tijdens een recessie en een prijzenoorlog. Bovendien kochten mensen vaker biologische producten omdat het beter is voor milieu en natuur dan omdat het beter is voor de gezondheid, zo is uit onderzoek gebleken. Maar eerlijk is eerlijk: we hadden op meer groei gehoopt. Weet wat je eet Groente en fruit zijn gezond. Maar een stuk minder gezond als er veel gif op zit. Onder de leus Weet wat je eet hebben we in 2004 opnieuw, samen met andere organisaties, groente en fruit uit supermarkten onderzocht. Onze bevindingen brachten nogal wat opschudding teweeg: veel monsters vertoonden bestrijdingsmiddelresten, zelfs van verboden middelen. De Voedsel- en Warenautoriteit en het Voedingscentrum proberen het probleem vooral te bagatelliseren. Ze vinden dat we onnodig onrust zaaien, zegt medewerker Hans Muilerman. Je moet maar durven. Zíj doen hun werk slecht, want het is hún taak te zorgen dat ons voedsel veilig is. Sommige supermarkten reageren gelukkig een stuk alerter. De Duitse prijsvechters Aldi en Lidl ontwikkelden zich op dit punt zelfs tot verrassende koplopers in duurzaamheid: ze gingen bijvoorbeeld over tot de verkoop van biologische druiven, knoflook en kerstomaten. Jaarverslag

18 Verstandig vervoer Schonere lucht redt levens Uitlaatgassen maken in Nederland elk jaar vier keer zo veel dodelijke slachtoffers als verkeersongelukken: om Daarnaast veroorzaken uitlaatgassen 10 duizend extra ziekenhuisopnamen en bezorgen ze 15 duizend kinderen luchtwegklachten. Dat hoeft niet. Twee eenvoudige maatregelen kunnen heel wat mensen behoeden voor ziekte en vroegtijdige dood: roetfilters op dieselauto s en een lagere maximumsnelheid op snelwegen bij woonwijken. Natuur en Milieu heeft er in 2004 veel werk van gemaakt om deze problemen én oplossingen bekend te maken bij een breed publiek en landelijke politici. De afbeelding hieronder werd op grote schaal verspreid, onder meer in de vorm van een indringend reclamespotje. De tijd was er rijp voor. De invoering van 80 km/u als maximumsnelheid bij de Rotterdamse wijk Overschie bleek al eerder een succes: de lucht werd schoner en het verkeer stroomde beter door. Uit een representatieve peiling die we lieten houden bleek, dat vier op de vijf Nederlanders het eens waren met een snelheidsbeperking op zulke plekken. Bovendien was dit politiek gezien hét moment, zegt medewerker Duco van Dijk. In 2004 bracht het kabinet twee belangrijke beleidsnota s uit waar dit soort maatregelen in hadden moeten staan. Maar niks ervan. De ministeries van Verkeer en van Milieu nemen hun verantwoordelijkheid niet. Het kabinet wil vooral de Brusselse regels versoepelen. Die energie kunnen ze beter inzetten om de lucht gezonder te maken. doen ze niet altijd. Daarom bracht Natuur en Milieu, samen met een aantal provinciale Milieufederaties, een boekje voor gemeenteraadsleden uit, Raad voor gezonde lucht. Daarmee kunnen ze makkelijk controleren of het college doet wat het moet doen, zegt medewerkster Karin Blaauw. De brochure is breed verspreid onder raadsleden en wordt nog steeds opgevraagd. We organiseerden ook het succesvolle congres Gezond verkeer. Samen met het Astmafonds want luchtvervuiling kost niet alleen levens, het zorgt ook voor een zwaar leven van astmapatiënten. Tenslotte maakten we ook een speciale site, Op weg naar goed gemeentelijk verkeersbeleid ( Die bevat tientallen tips om het plaatselijke verkeer schoner te maken. De site wordt door gemeenteambtenaren goed bezocht. Stiller vliegen Ook vér van Schiphol bezorgen vliegtuigen miljoenen Nederlanders geluidsoverlast. Dat kan veel minder, zo ontdekten we in uitvoerige gesprekken met onder meer Luchtverkeersleiding Nederland en met piloten. Door de vliegroutes beter te bundelen, door meer over zee te vliegen, door sneller te klimmen, door in glijvlucht te dalen... mogelijkheden te over. Voor moderne vliegtuigen is dat allemaal geen probleem, en de ouderwetse kunnen geweerd worden door hogere landingsrechten te heffen. Ons project Stiller vliegen heeft nu ook de geluidshinder actiebeeld uitlaatgassen Ons werk sloeg aan. Kamerleden verwelkomden ons informatiemateriaal en citeerden er in het parlementaire debat letterlijk uit. En toen een van hen de minister van Verkeer voor de keus stelde wat ze belangrijker vond, snelheidsverhoging of gezondheid, koos zij onomwonden voor dat laatste. Daar gaan we haar aan houden. Gemeenten aan zet voor schone lucht Gemeenten kunnen ook veel doen om mensen tegen vieze lucht te beschermen. Sterker nog: grotere gemeenten zijn verplicht om dat te doen. Het Besluit Luchtkwaliteit eist dat steden onderzoeken of de lucht wel schoon genoeg is. Zo niet, dan moeten ze een actieplan opstellen. Alleen, dat 16

19 op grotere afstand van Schiphol op de agenda gezet, zegt medewerker Jan Fransen. Én het heeft overtuigend laten zien dat je de overlast kunt beperken zonder het vliegverkeer te verminderen. Het is een politieke keuze, verder niets. In 2005 en 2006 wordt de Schipholwet geëvalueerd. Ook wil de overheid het luchtruim herindelen. Onze suggesties liggen dus al klaar! Export van een gouden idee In 2003 was het project Transportbesparing een groot succes. Door goed te kijken naar het hele productieproces productontwerp, locatiekeuze, verpakkingsmateriaal, enzovoort konden bedrijven hun transport- en dus ook milieukosten verminderen. Dit succesvolle concept verdient ruimere bekendheid. Daarom hield Natuur en Milieu in het najaar van 2004 een workshop in Wenen. In Oostenrijk houdt vrachtvervoer de gemoederen sterk bezig. Het verkeersministerie, de Kamer van Koophandel en het Oostenrijkse Platform voor Milieu en Techniek (ÖGUT) liepen zich het vuur uit de sloffen om de workshop mogelijk te maken. Het idee van Transportvermeidung sloeg bij de zeventig deelnemers duidelijk aan, zegt medewerker Duco van Dijk. Volgens mij ligt het idee nu in de hoofden van de deelnemers te gisten. Het wachten is op een concreet initiatief. Wij gaan intussen door: in 2005 is Engeland aan de beurt. En ook in Brussel werken we eraan om transport avoidance in de ambtelijke hoofden en documenten te krijgen. Nota Mobiliteit: meer asfalt Met de Nota Mobiliteit, die in 2004 verscheen, bekent het ministerie van Verkeer en Waterstaat kleur: het zet zich alleen maar in voor bereikbaarheid. Leefbaarheid en milieu zijn louter randvoorwaarden, die duidelijk op de tweede plaats komen. Met als resultaat: meer wegen en dus meer auto s, meer luchtvervuiling, meer zieken langs snelwegen, meer klimaatschade. Natuur en Milieu heeft in de inspraak en in de adviesorganen de grote gezondheidsproblemen door het wegverkeer benadrukt, en de groeiende bijdrage aan de klimaatverandering. Daarnaast hebben we de publieke opinie bewerkt, met acties die de gezondheidseffecten zichtbaar maken (zie Schone lucht redt levens, pagina 16). Hoe meer mensen ervan doordrongen raken dat vieze lucht dodelijk is, des te minder aanvaardbaar zal de eenzijdige nadruk op wegenbouw uiteindelijk blijken te zijn. Inmiddels kan ook het ministerie niet meer om de luchtvervuilingsproblemen heen. In de definitieve versie van de Nota Mobiliteit die in 2005 verschijnt, zal mede door onze activiteiten meer te vinden zijn over gezondheid en het terugdringen van luchtvervuiling. Foto: Roger Dohmen/HH 17

20 Duurzaam produceren Klimaatbeleid: hoognodig, haalbaar en betaalbaar Klimaatverandering is een van de grootste milieudreigingen waar de mensheid zich voor gesteld ziet. Natuur en Milieu heeft daarom besloten klimaat en energie tot een van de hoofdthema s van haar werk te maken. In 2004 hebben we onze visie op het probleem scherp onder woorden gebracht. In het kort komt die hierop neer: de klimaatverandering is binnen de perken te houden als we alle zeilen bijzetten. En anders dan onheilsprofeten beweren, hoeft het ons economisch niet de kop te kosten. Alle zeilen bijzetten betekent: maximaal energie besparen, zo veel mogelijk duurzame energiebronnen gebruiken en voorlopig ook fossiele energie gebruiken, maar wel zo schoon mogelijk. Dat laatste kan door minder kolen en meer gas te gebruiken, en ook door kooldioxide in de ondergrond op te slaan. Het betekent niet: laten we kernenergie met al zijn nadelen ook maar voor lief nemen. Er zijn genoeg alternatieven die effectiever, veiliger en betaalbaar zijn. ontwikkelde innovaties in de praktijk doorvoeren. Unidek heeft bijvoorbeeld een nieuw dakbedekkingsproduct ontwikkeld en ook in de praktijk toegepast, dat het energieverbruik met 27 procent drukt. Bovenop handhaving Milieuvergunningen zijn een goede manier om te zorgen dat bedrijven schoon werken. Maar ze hebben vooral effect als de overheid de bedrijven geregeld controleert. En dat gebeurt niet altijd. Vandaar ons project Bovenop handhaving, in samenwerking met zeven provinciale Milieufederaties. We gaven de leden van gemeenteraden en Provinciale Staten concrete suggesties hoe ze kunnen toezien op een goede handhaving. Die informatie kregen ze via websites, een brochure en een Hoe klimaatverandering de Nederlandse natuur op zijn kop zet, werd duidelijk in het boek Opgewarmd Nederland, waarvan Natuur en Milieu mede-uitgever was. Medewerker Jasper Vis droeg daar een hoofdstuk aan bij, waarin hij ons klimaatstandpunt bondig weergaf. De media besteedden veel aandacht aan het boek. Economie Light in stroomversnelling In 2004 heeft Natuur en Milieu vier nieuwe partnerschappen afgesloten met bedrijven binnen het langlopende project Economie Light. Economie Light streeft naar ingrijpende productinnovaties die het energie- en grondstoffenverbruik met tientallen procenten beperken. Zulke beperkingen zijn nodig, wil de (Nederlandse) economie ooit het predikaat duurzaam verdienen. De nieuwelingen zijn bierbrouwerij Gulpener, kantoorartikelenfabrikant Ahrend, supermarktconcern Laurus en zandwinningsbedrijf K3. 18 Je ziet de belangstelling van het bedrijfsleven toenemen, zegt medewerker en oud-directeur Ad van den Biggelaar. Eerst moesten wij leuren met dit project, nu staan de bedrijven bij ons op de stoep. De vier oude deelnemers Unidek (bouwmaterialen), De Hoeve (vlees), Gasunie en Intratuin (tuinproducten) zijn inmiddels zover dat ze de Foto: Dick Hoogenboom