Tweede Kamer der Staten-Generaal

Transcriptie

1 Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar Verslag van een werkbezoek aan de Verenigde Staten van Amerika Nr. 46 HERDRUK* VERSLAG Vastgesteld 27 september 2006 Inleiding Een delegatie uit de vaste commissie voor Defensie, bestaande uit de leden Albayrak (PvdA, delegatieleider), Herben (LPF), Kortenhorst (CDA), Blom (PvdA), Van Beek (VVD), Szabó (VVD) en Dittrich (D66) heeft van 27 t/m 31 augustus 2006 een werkbezoek gebracht aan de Verenigde Staten. De delegatie werd tijdens het bezoek vanuit het ministerie van Defensie begeleid door de heer Van Dord, Directeur-Generaal Defensie Materieel Organisatie (DMO) en kolonel Blacquière, Adjunct Directeur Defensie Voorlichting. Hoofddoel van de reis was om de commissie nader inzicht te verschaffen over de stand van zaken omtrent de ontwikkeling van de Joint Strike Fighter (JSF), oftewel de F-35 Lightning II, mogelijke opvolger voor de F-16 Fighting Falcon waar de Koninklijke Luchtmacht nu mee vliegt. Te dien einde zijn onder andere gesprekken gevoerd met de Amerikaanse rekenkamer, en met vertegenwoordigers van de regering en van het JSF Programme Office. Tevens is een bezoek gebracht aan het hoofdkantoor van Lockheed Martin, fabrikant van de JSF, in Fort Worth, Texas. De delegatie dankt alle betrokkenen bij het bezoek voor hun inzet en voor de hartelijke ontvangst. De delegatie heeft de openheid van de gesprekspartners hooglijk gewaardeerd en heeft het bijzonder op prijs gesteld met belangrijke betrokkenen over alle aspecten van het JSF-project van gedachten te kunnen wisselen. Het definitieve programma van de reis is bij dit verslag gevoegd. De voorzitter van de delegatie, Albayrak * Abusievelijk eerder gepubliceerd onder kamerstuk , nr. 1, dat hiermee komt te vervallen. De griffier van de delegatie, De Boer KST tkkst ISSN Sdu Uitgevers s-gravenhage 2006 Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 46 1

2 Gesprek met Michael Sullivan, Government Accountability Office (GAO) Het adviesrapport dat de Government Accountability Office (GAO) in maart 2006 uitbracht over het JSF project is kritisch over de strategie van het Department of Defense (DOD), Amerikaanse ministerie van Defensie) om alvast vliegtuigen te gaan produceren terwijl de testfase nog niet is voltooid. Naar het er nu naar uitziet worden er tot 2013 zo n 424 toestellen geproduceerd, terwijl pas in dat jaar naar verwachting de belangrijkste testen zullen zijn afgerond. Het risico dat er alsnog, tijdens het testen, fouten worden ontdekt die dan ook voor de bestaande toestellen moeten worden hersteld, acht de GAO groot. De GAO adviseert het DoD om de productie van vliegtuigen uit te stellen tot met iedere van de drie JSF-varianten 1 succesvolle testvluchten zijn uitgevoerd. Als de drie varianten aan alle basisvereisten voldoen kunnen de software- en wapensystemen verder worden getest. Zodra aangetoond is dat de software voor de block-2 versie naar behoren functioneert kan volgens de GAO vervolgens overgegaan worden tot grootschalige productie. De block-2 versie van de JSF is, zo stelt de heer Sullivan, in vrijwel alle opzichten al superieur aan de F-16. Na verdere testen kan uiteindelijk de block-3 versie worden geproduceerd, en kunnen de bestaande block-2 vliegtuigen een upgrade naar block-3 krijgen 2.Inde ontwikkeling van de software voor de block-3 versie liggen de grootste uitdagingen en ook risico s. Het streven van het DoD, om in één keer een block-3 op te markt te brengen, ondersteunt de GAO dan ook niet. De GAO twijfelt niet aan de uiteindelijke capaciteiten van de JSF, maar heeft wel kritiek op de strategie van gelijktijdig ontwikkelen en produceren van de toestellen. De GAO beveelt het DoD dan ook aan om met een nieuwe, evolutionaire strategie te gaan werken. In maart 2007 verschijnt het volgende GAO rapport. Gesprek met staf van Senatoren McCain en Warner Momenteel wordt in de Senaat en het Huis van Afgevaardigden achter gesloten deuren overleg gevoerd over de voorstellen uit beide kamers van het Congress voor de verdere verloop van het JSF-project. Waarschijnlijk zal er eind september of begin oktober een compromis gereed zijn. 1 Er worden drie varianten van de JSF geproduceerd, waarbij overigens wel wordt gestreefd naar zoveel mogelijk gebruik van dezelfde systemen voor alledrie de varianten. De F-35A is de «standaard» versie (Conventional Take-off and Landing, CTOL), de F-35B wordt speciaal ontwikkeld voor het Amerikaanse Corps Mariniers en de Marine van het VK (Short Take-off and Vertical Landing, STOVL) en de F-35C wordt ontwikkeld voor gebruik op de vliegdekschepen van de Amerikaanse Marine (Carrier Version, CV). 2 De software- en wapensystemen voor de JSF worden in drie blokken ontwikkeld. De block-1 versie behelst de basiseigenschappen voor een gevechtsvliegtuig, in de block-2 worden de missiecapaciteiten verder vergroot en in de uiteindelijke block-3 versie zijn alle systemen voor de meest complexe missies geïntegreerd. Deze ontwikkeling in blokken is van toepassing op alledrie de F-35 varianten. De Senaat stelt voor om, zoals de GAO adviseert, de productie van het toestel met een jaar uit te stellen, om zo meer tijd in te bouwen voor afronding van belangrijke testen. Dit jaar uitstel hoeft volgens de Senaat overigens niet noodzakelijkerwijs te betekenen dat de uiteindelijke levering van de toestellen wordt vertraagd. Het uitstel is bedoeld als voorzorgsmaatregel, om te voorkomen dat de kosten van het project verder oplopen doordat er toestellen worden geproduceerd waarvan in een later stadium, uit de testresultaten, blijkt dat ze grote aanpassingen behoeven. Het aantal JSF toestellen dat de VS voornemens zijn aan te schaffen blijft vooralsnog ongewijzigd. Werklunch National Defense University Militair optreden in moderne conflicten verschilt dermate van traditionele oorlogsvoering dat niet alleen strategie en tactiek grondig moeten worden herzien, maar ook materiële behoeften moeten worden geherdefinieerd. Optreden in stedelijk gebied heeft tegenwoordig meer weg van bijzonder politieoptreden dan van een conventionele militaire actie. Er is bij asymmetrische oorlogsvoering sprake van minder air to air combat maar wel Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 46 2

3 veel air to ground strikes om vijandelijke doelen uit te schakelen, vooral in de beginfases van een conflict. Er worden daarbij steeds strengere eisen gesteld aan precisie, om onnodige schade en onschuldige slachtoffers (collateral damage) zoveel mogelijk te beperken. Voorheen was dergelijke precisie duur, omdat de geleidingstechniek in raketten werd ingebouwd. Tegenwoordig geschiedt geleiding veelal via een satelliet en zijn precisiewapens dus goedkoper geworden. Daardoor is de inzet van luchtcapaciteit, ook voor minder belangrijke doelen, toegenomen. De JSF heeft een ongekende capaciteit voor informatievergaring, met name door de mogelijkheden die het toestel heeft om informatie van andere bronnen in het eigen systeem te integreren. Hoewel ook reeds wordt gewerkt met onbemande vliegtuigen, zowel voor verkennings- en doelwitopsporings- als (in mindere mate) voor gevechtsmissies, zullen naar verwachting bemande vliegtuigen de komende decennia onmisbaar blijven. Wel moet er rekening mee worden gehouden dat conventionele luchtgevechtskracht niet altijd even effectief is in asymmetrische oorlogsvoering als deze in traditionele conflicten is geweest. Het JSF programma is in zoverre uniek dat er een vrij strikt value for money principe is gehanteerd en er door de VS ook uitdrukkelijk naar buitenlandse defensie-industrie is gekeken voor de ontwikkeling en productie van de vliegtuigen. Dit ondanks de toch nauwe relatie tussen de Amerikaanse regering en de nationale defensie-industrie. De verhouding prijs/kwaliteit is nog altijd een belangrijk aandachtspunt. De kosten voor de ontwikkeling en productie van de JSF, die ontegenzeggelijk hoog zijn, moeten echter goed afgezet worden tegen de kosten voor het onderhoud van de verouderde vliegtuigen (F-16 s, in de meeste gevallen) waar nu mee wordt gewerkt. Gesprek met Gordon England, Deputy Secretary of Defense De afweging die het DoD heeft gemaakt toen de behoefte aan nieuwe gevechtsvliegtuigen in de nabije toekomst werd geïdentificeerd, was tussen het opnieuw produceren van een oud type (de F-16) en deze te updaten, dan wel een 5th generation fighter te ontwikkelen. Het laatste levert zowel in militair, technologisch als industrieel opzicht meer op en dus is er voor gekozen het JSF project te starten. Het Memorandum of Understanding (MoU) dat eind 2006 zou moeten worden ondertekend door de partners 1 betreft deelname aan de Production, Sustainment and Follow-on Development (PSFD) 2 van de JSF. Ondertekening van het MoU verplicht landen niet tot aanschaf van de toestellen, dat gebeurt in een later stadium door middel van ondertekening van een apart contract. Echter, deelname aan de PSFD fase wordt wel gezien als een teken van vertrouwen in het project en de VS zouden dit ook opvatten als een indicatie dat uiteindelijk wel tot aanschaf zal worden overgegaan. Indien Nederland besluit het PSFD MoU níet te ondertekenen, dan komt de bevoordeelde partnerpositie te vervallen en gelden voor Nederland bij eventuele aanschaf van de JSF toestellen dezelfde voorwaarden als voor een willekeurige andere koper, hetgeen ook betekent dat de toestellen pas kunnen worden aangeschaft wanneer in de behoeften van de partners is voorzien. 1 De volgende landen zijn partners in het JSF-project: Verenigd Koninkrijk (VK), Italië, Nederland, Turkije, Canada, Australië, Denemarken en Noorwegen. 2 De productie, logistieke instandhouding en de doorontwikkeling gedurende de gehele levensduur van het toestel. De hoeveelheid te produceren JSF toestellen is moeilijk te preciseren, de behoefte van de VS en partners samen wordt geschat op Lockheed Martin is momenteel tevens bezig met een analyse van mogelijke toekomstige markten. Er zal te zijner tijd waarschijnlijk ook een «export versie» van de JSF komen, met beperktere capaciteiten dan het toestel dat voor de partners wordt geproduceerd. Er zullen ook landen zijn waar het toestel Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 46 3

4 om diverse redenen niet aan zal worden verkocht, het uiteindelijke besluit daarover zal door de VS worden genomen maar de partnerlanden zullen daarover zeker worden geconsulteerd. De heer England is geen voorstander van de ontwikkeling van een tweede motor voor de JSF. Hij begrijpt dat er werkgelegenheid mee is gemoeid maar de hoge kosten die de ontwikkeling (ca. $1,5 miljard) en vervolgens de tweede productieketen met zich meebrengen vindt hij niet in het belang van het JSF-project. Het advies van de GAO om de productie van de JSF uit te stellen leidt volgens de heer England slechts tot een hoger risico op oplopende kosten. De discussie die recentelijk is gevoerd tussen de VS en het VK over de overdracht van technologie betrof volgens de heer England geen geschil tussen de betrokken regeringen, maar een eis van de Britse industrie dat alle technologische gegevens over de JSF vrij zouden worden gegeven. Die kennis wordt echter niet eens aan de Amerikaanse industrie verstrekt. Naar aanleiding van een aantal vragen over orders voor de Nederlandse industrie benadrukt de heer England dat orders voor het JSF project verstrekt worden op basis van het principe van beste product voor de beste prijs, ongeacht de nationaliteit van de industrie. Briefings Pentagon De Amerikaanse krijgsmacht treedt in toenemende mate joint 1 op en dit heeft ook gevolgen voor het materieelbeleid. Een toestel als de JSF, dat voor luchtmacht, marine en corps mariniers wordt aangeschaft, past goed in het sterk geïntegreerde systeem. De JSF is een 5th generation fighter. De gevechtsvliegtuigen van deze nieuwe generatie zijn very low observable stealth (moeilijk waarneembaar), hebben zeer geavanceerde netwerkcapaciteiten (geschikt voor network centric operations), zijn zeer effectief en precies in het uitschakelen van doelen, hebben hoogwaardige luchtverdedigingsystemen waardoor ze betere overlevingskansen hebben in een vijandige omgeving, en zijn qua logistiek en onderhoud lang en flexibel inzetbaar. Met de 5th generation fighter zijn de VS en de partners in de 21ste eeuw verzekerd van dominantie in het luchtruim. De verwervingsstrategie van de JSF is gebaseerd op de gelijktijdige ontwikkeling en productie van vliegtuigen en een incrementele oplevering van capaciteiten. Hier kleven wat risico s aan (bijvoorbeeld met betrekking tot de uiteindelijke integratie van alle systemen en het krappe tijdschema voor de testvluchten) maar de meeste zijn reeds adequaat ondervangen. Met de benodigde begrotingsgelden van het Congress en de voortdurende steun van alle partnerlanden zal het programma evenwel de resterende risico s goed aankunnen. 1 Joint duidt op samenwerking van de verschillende krijgsmachtdelen. 2 Onbemande Luchtsystemen, dus de toestellen zelf en alle verwante (grond-) systemen. Een gevechtsvliegtuig als de JSF is de komende decennia niet te vervangen door onbemande toestellen, naar verwachting zal pas na 2030 de technologie zo ver zijn dat een onbemand toestel met dezelfde capaciteiten ontwikkeld kan worden. Echter, Unmanned Aerial Systems (UAS) 2 bieden wel zeer veel mogelijkheden voor de uitvoering van specifieke missies, waarvoor ze ook op maat kunnen worden gemaakt, tegen een veel geringere prijs dan een toestel als de JSF. UAS kunnen worden ingezet voor een breed scala aan missies, variërend van het digitaal in kaart brengen van een gebied of het inwinnen en relayeren van informatie, tot het uitvoeren van luchtaanvallen of het signaleren van biologische en chemische wapens. UAS zijn bij uitstek geschikt voor missies die Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 46 4

5 dull, dirty en dangerous zijn, dat wil zeggen missies die een groot uithoudingsvermogen vereisen, waarbij mogelijk nucleaire, biologische of chemische wapens worden ingezet, en waarbij er een hoog risico op slachtoffers bestaat. De VS zijn dan ook sinds 2002 steeds vaker gebruik gaan maken van UAS. De VS beschikken anno 2006 over een totaal van 2946 onbemande vliegtuigen. Het gros daarvan (2533) is klein en voornamelijk geschikt voor verkenningsoperaties, een kleiner aantal (413) is groter en ook geschikt voor missies in een hoger geweldsspectrum. Vooral deze laatste groep zal de komende jaren verder worden ontwikkeld. Lockheed Martin Fighter Demonstration Center (FDC) Inmiddels zijn vijf jaren verstreken van de Systems Development and Demonstration (SDD) fase van het JSF-programma. In november of december moet er met ieder van de partners door de VS een Memorandum of Understanding (MoU) over de Production, Sustainment and Follow-on Development (PSFD) fase worden getekend. In de VS wordt nu de besluitvorming van het Congress over de begroting voor 2007 afgewacht, er zal waarschijnlijk gesneden worden in de fondsen voor het JSF project, die overigens volgens Lockheed de levering van toestellen niet hoeft te vertragen. De kritiek van de GAO heeft voornamelijk betrekking op de gelijktijdige ontwikkeling en productie van de JSF. Echter, de JSF is het eerste project waarbij zowel hardware als software gelijktijdig en integraal met elkaar verbonden in het laboratorium getest kunnen worden. Het risico dat er structurele problemen worden ontdekt tijdens de testvluchten is daarmee substantieel verkleind. Bovendien is een groot deel van de technologie die wordt gebruikt voor de JSF ontwikkeld voor de F-18 en F-22, en dus al uitgebreid in de praktijk getest. Lockheed schat de kosten voor aanpassingen na de testvluchten op zo n $270 miljoen, de kosten die gemoeid zijn met uitstel van productie daarentegen op zo n $1 1,5 miljard. De door de GAO voorgestelde productie van block-2 toestellen en dan het upgraden daarvan in een later stadium naar block-3 steunt Lockheed Martin evenmin. Zij stellen dat de block-3 versie eigenlijk gezien moet worden als een block-1 versie, dat wil zeggen dat het vliegtuig pas in block-3 voldoet aan de eisen zoals vastgelegd in het Operational Requirements Document (ORD) 1. Latere updates van het toestel zullen leiden tot block-5, block-10 of zelfs block-20 versies. Industriële participatie in het JSF programma is voor een deel verbonden aan regeringsdeelname eraan. Uiteraard wordt telkens het beste product voor de beste prijs gezocht, maar de druk vanuit de partnerlanden op de VS en het JSF programmateam, om orders toe te kennen aan hun nationale bedrijven, is groot. Als Nederland uit het project stapt zullen bestaande contracten worden nagekomen, maar is de kans, dat er nog nieuwe opdrachten worden verstrekt aan de Nederlandse industrie, klein. Lockheed gaat er van uit dat er uiteindelijk ongeveer 3100 JSF toestellen zullen worden afgenomen door de VS en de acht partners, en dat er voorts in de rest van de wereld een markt zal zijn voor zo n 2000 toestellen. Nederlandse deelname aan het JSF project 1 Document waarin door de partners is vastgelegd welke eisen de JSF aan moet voldoen. De Nederlandse staf bij het JSF Program Office (JSF-PO) behartigt in de eerste plaats de Nederlandse belangen in het project. Dit houdt onder meer in dat nauwkeurig wordt gevolgd of de JSF blijft voldoen aan alle Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 46 5

6 eisen die in het ORD zijn vastgelegd. Tevens vervult de Nederlandse staf een liaisonfunctie voor de Nederlandse industrie. Voorts werken de Nederlanders ook voor het JSF-PO, door inbreng van kennis en kunde. Volgens de Nederlandse JSF-PO staf werkt de strategie van gelijktijdig ontwikkelen en produceren van de vliegtuigen en zou uitstel of vertraging van het programma leiden tot onnodige extra kosten. De JSF, een multirole jachtvliegtuig dat zowel in de beginfase van een conflict (bijvoorbeeld uitschakeling grondsystemen) als tijdens het verdere verloop van een missie (bijvoorbeeld steun aan grondtroepen) goed inzetbaar is, kan de moderne dreigingsystemen goed aan. Voornaamste aandachtspunten voor het JSF-PO zijn momenteel de ondertekening van het PSFD MoU door de partners, en de ontwikkeling van strategieën voor instandhouding 1, training en IT-onderhoud. Tevens wordt gekeken naar zaken als informatiemanagement (overdracht van technologie, datarechten) en de in hoeverre de International Traffic in Arms Regulations (ITAR) van de VS beperkingen oplegt aan de overdracht van technologie aan partnerlanden. Lockheed Martin Fort Worth Lockheed heeft in 2001 de opdracht binnengehaald om de JSF te ontwikkelen en produceren. De snel veranderende technologische omgeving en strategische doeleinden (van grootmachten naar coalities en joint optreden, van landsverdediging naar een expeditionaire krijgsmacht) hebben geleid tot de noodzaak van de ontwikkeling van een 5th generation fighter. De vier generaties die hier aan vooraf gingen zagen er als volgt uit: eerste generatie (straalvliegtuig, subsonisch, geweren en bommen) tweede generatie (supersonisch, radar, raketten en geweren) derde generatie (multirole 2, supersonisch, radar, raketten) vierde generatie (geavanceerde elektronica, geleide raketten, wendbaar en snel) De vijfde generatie zal naar verwachting de komende 50 jaar inzetbaar zijn. De JSF is zo ontworpen, dat zowel de F-135 als de F-136 motor er in passen. De eerste motor die gereed is zal de Pratt en Whitney F-135 zijn. De F-136, die door General Electric wordt ontworpen, zal naar verwachting twee jaar langer op zich laten wachten. Alle toestellen beschikken over de benodigde software om met beide motoren te kunnen vliegen. Voor alledrie de JSF varianten (de F-35A, B en C) wordt überhaupt maar één software systeem ontwikkeld, zodat er niet met veel kosten meerdere versies hoeven te worden ontwikkeld. De JSF zal bovendien beschikken over zogeheten prognostics health monitoring, dat wil zeggen de mogelijkheid om zelf gebreken te voorspellen voordat deze zich daadwerkelijk voordoen. 1 Global Sustainment Solution (GSS). 2 Met veel verschillende functies. De risico s die het gelijktijdig ontwikkelen en produceren van de JSF met zich meebrengt zijn reeds in een vroeg stadium onderkend en aangepakt. Veel van de in het toestel gebruikte technologie is afgeleid van eerdere programma s, systemen zijn integraal en aan elkaar gekoppeld in laboratoria getest en de productie is tijdelijk uitgesteld. De grootste uitdagingen lagen in de ontwikkeling van de block-0.1 en block-0.5 versies, het verder werken naar block-1 tot en met block-3 zal eenvoudiger zijn. De testen die al zijn uitgevoerd met de AA-1 (prototype) hebben alle verwachtingen overtroffen, nog nooit eerder zijn bijvoorbeeld lekkagetesten zo goed Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 46 6

7 verlopen. Met de Low Rate Initial Production (LRIP) wordt in 2009 aangevangen. Voorafgaand daaraan worden álle systemen in realistische omgevingen getest. De resterende risico s zijn vooral gelegen in de definitieve integratie van alle software systemen, de productie van de STOVL-versie (verticale landingscapaciteit) en de ontwikkeling van ontsnappingsmiddelen voor de drie JSF types. Tot slot is veel afhankelijk van besluitvorming in het Congress over het beschikbaar stellen van de benodigde budgetten, dan wel het verder vertragen van het programma. De F-136 General Electric motor De F-136 motor wordt door General Electric (60%) samen met Rolls Royce (40%) ontworpen. Het SDD contract is in augustus 2006 tot stand gekomen en vertegenwoordigt een waarde van $2,4 miljard. Vanuit Nederland zijn DutchAero en NedTech bij de ontwikkeling van de motor betrokken, lopen er bij de TU Delft en het Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium (NLR) kennis- en onderzoeksprogramma s in dit kader. Vooral in samenwerking met Italië wordt getracht het toekomstige Europese Maintenance, Repair and Overhaul (MRO) 1 naar Europa te halen, in het kader van de totstandkoming van een Europese logistieke instandhoudingsketen voor de JSF (Europese footprint). In het presidentiële budget voor 2007 was de F-136 niet voorzien, maar het Congress heeft het er om redenen van competitie toch in opgenomen. In oktober moet blijken of er daadwerkelijk budget voor wordt gereserveerd. Autonomic Logistics and Global Sustainment (ALGS) 2, Training Er worden nu plannen ontwikkeld voor de verdere instandhouding en ondersteuning van de JSF toestellen, alsook voor de training van de piloten. Daarbij wordt er van uitgegaan dat de JSF ongeveer twee keer zo betrouwbaar zal zijn als de F-16 en dat er dus minder onderhoud aan nodig is. De onderhoudsfaciliteiten moeten, zo is de bedoeling, voor alle partners op verschillende locaties worden samengebracht. Een onderhoudsfaciliteit in Nederland, voor bijvoorbeeld de motoren, moet dus ook werkzaamheden aan de JSF toestellen van de VS die in de regio gestationeerd zijn kunnen uitvoeren, zodat deze niet nodeloos naar de VS terug hoeven vliegen hiervoor. Momenteel wordt, mede door Nederland gefinancierd, onderzoek gedaan naar de best mogelijk regionale en nationale locaties voor dit soort werkzaamheden. Het training systeem voorziet in een geïntegreerd centrum waar zowel piloten als onderhoudspersoneel, vanuit alle partnerlanden, voor alledrie de JSF-varianten, kunnen worden getraind. Ook is het de bedoeling dat in missiegebieden door uitgezonden personeel kan worden getraind. Voor de piloten worden drie verschillende trainingsprogramma s ontwikkeld: een eerste waarbij een nieuwe piloot zijn initiale vliegersopleiding op de JSF volgt, een tweede om F-16 piloten om te scholen en een derde soort opfris-cursus voor piloten die een tijd niet op de JSF hebben gevlogen. 1 Onderhoud, reparatie en controle. 2 Autonome logistiek en wereldwijd onderhoud. Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 46 7

8 Program Members Standing Committee for Defense of the Dutch Parliament Aug 27th Aug 30th 2006 NOTE: all times are local Sunday, 27 August: 1145 Arrival Rotterdam Airport 1240 Departure 1700 Arrival at Andrews Air Force Base (AFB) 1730 Depart to hotel, Georgetown Inn Working dinner hosted by P-CdP at hotel Monday, 28 August: Location: Washington, DC 0700 Departure hotel Arrival/Inprocessing at Government Accountability Office (GAO) Meeting with: Director Acquisition Source and Management, Michael Sullivan Visit to the Vietnam and WWII memorials Meeting with principal military advisors to U.S. Senator John McCain and Senator Warner Working lunch at the National Defense University, Ft. McNair Meeting with Honorable Gordon England, Deputy Secretary of Defense, Pentagon 3E664 (Confirmed) AT&L Briefing, Pentagon 3D1019 (Not Confirmed) Joint Staff Briefing, «Joint Force Application / Battle Space Awareness: Manned & Unmanned Systems,» Pentagon 3D1019 TBD Hotel Cocktails/Dinner at Clyde s of Gallery Place 707 7th Street, Washington, DC (open to all NL and US participants in today s program) Tuesday, 29 August (part 1): Location: Lockheed Martin Fighter Demonstration Center, Crystal Square II, Arlington V.A Departure hotel (checking out; luggage in the ) Arrival FDC, coffee, welcome Introduction and Briefing on LM Corporate/Aero (coordination topics with LMFW) Mr. XXX LM Briefing on the overall JSF Program followed by Q&A Bgen C.R. Davis Briefing on the international aspects of the JSF Program followed by Q&A Mr. Jon Schreiber Briefing on cost versus fixed price contracting Mr. Randy Cohen Briefing F-135, Pratt & Whitney, Q&A Mr. Bill Goustic Briefing F-136, Fighter Engine Team (GE & Rolls Royce), Q&A Mr. Tom Hartman Break Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 46 8

9 Netherlands Participation in JSF (NL-only session) Col Madelein Spit JSF Air System Requirements, system capabilities (NL-only session) LtCol Bert de Smit Working lunch, possibility to tour the facility, view mock-ups, simulator 1400 Leave for Andrews Air force Base Note 1: Depending on the interaction between speakers and audience, the program may run ahead of schedule. In that case, a break between the JSF Program updates and the Engine Primes would be appropriate. If we run behind, the working lunch can be held during the NL-only briefings. Note 2: The above version of the schedule for the second day of the visit is pending several confirmations and should still be considered as a draft. Tuesday, 29 August (Part 2): Location: Fort Worth, Texas 1630 Arrive Lockheed Martin Aeronautics Company Building 85 (Transient Flight Operations) 1640 LM Aero Transportation (14-pax) from Bldg 85 to The Hilton Hotel 1830 Cocktails / Dinner at The Petroleum Club Attire: Business Guests; Tom Burbage (host), Ralph Heath, Dan Crowley, Rob Weiss, Bob Bolz, Ed Linhart, Don Searles, Joanne Puglisi, Dana Pierce, Jim Latham Wednesday, 30 August Location: Fort Worth, Texas 0830 LM Aero transportation (14-pax) from the Hilton Hotel to LM Aero Bldg 200 Lobby 0850 Arrive LM Aero Photo Op Conference Room AC Welcome and Introductions Tom Burbage 0910 Guest Comments TBD 0915 LM Aero Overview TBD 0930 F-35 Lightning II Program Overview Tom Burbage 1015 Break 1030 Training Joanne Puglisi 1115 ALGS Don Searles 1145 F-35 Manufacturing Operations Overview Ed Linhart 1215 Break / Depart for Luncheon Executive Conference Center (ECC) 1230 Luncheon 1330 Facility Tour (includes ALGS Operations Center) Photo Op 1430 Transportation from CFF to Bldg 214 (2 VIP minibuses) 1440 Simulation Facility TBD 1525 Transportation from Bldg 214 to AA-1 (location TBD) (2) VIP buses 1530 AA-1 Tour Photo Op Bob Boykin Kevin McGagin Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 46 9

10 1600 Transportation return to Bldg 200 Lobby Conference Room AC Wrap-up Discussions 1615 Meet with Dutch industry and intern working in Fort Worth 1715 Transportation (14-pax) from Bldg 200 Lobby to Bldg 85, Transient Flight Operations 1730 Depart LM Aero Arrival Rotterdam Airport Thursday 31 August +/ Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr