Tweede Kamer der Staten-Generaal

Transcriptie

1 Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar Behoeftestelling vervanging F-16 Nr. 56 LIJST VAN VRAGEN EN ANTWOORDEN Vastgesteld 31 oktober 2006 De commissie voor Rijksuitgaven 1 heeft een aantal vragen voorgelegd aan de staatssecretaris van Defensie over het Production, Sustainment and Follow-on Development Memorandum of Understanding en het rapport van de Algemene Rekenkamer inzake Monitoring verwerving Joint Strike Fighter; Stand van zaken september 2006 (Kamerstukken , nrs. 51 en 53). De staatssecretaris heeft deze vragen beantwoord bij brief van 30 oktober Vragen en antwoorden zijn hierna afgedrukt. De voorzitter van de commissie, B. M. de Vries De waarnemend griffier van de commissie, Noordsij 1 Samenstelling: Leden: Crone (PvdA), Bakker (D66), ondervoorzitter, Rouvoet (CU), De Vries (VVD), voorzitter, De Haan (CDA), Atsma (CDA), Vendrik (GL), Halsema (GL), Kant (SP), Blok (VVD), Ten Hoopen (CDA), De Pater-van der Meer (CDA), Rambocus (CDA), Gerkens (SP), Van Vroonhoven-Kok (CDA), De Nerée tot Babberich (CDA), Aptroot (VVD), Blom (PvdA), Douma (PvdA), Stuurman (PvdA), Heemskerk (PvdA), Hermans (LPF), Van Dam (PvdA), Schippers (VVD), Nijs (VVD), Vacature (algemeen) en Vacature (LPF). Plv. leden: Fierens (PvdA), Dittrich (D66), Van der Vlies (SGP), Van Egerschot (VVD), Mosterd (CDA), Kortenhorst (CDA), Van Gent (GL), Duyvendak (GL), Vacature (algemeen), Dezentjé Hamming (VVD), Schreijer-Pierik (CDA), Ferrier (CDA), Omtzigt (CDA), Vergeer (SP), De Vries (CDA), Mastwijk (CDA), De Krom (VVD), Smeets (PvdA), Vacature (algemeen), Smits (PvdA), Boelhouwer (PvdA), Varela (LPF), Kalsbeek (PvdA), Van Beek (VVD), Hofstra (VVD), Noorman-den Uyl (PvdA) en Vacature (LPF). KST tkkst ISSN Sdu Uitgevers s-gravenhage 2006 Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 56 1

2 1,2en3 De in het rapport gebruikte cijfers ten aanzien van de Nederlandse bijdrage aan de ontwikkeling van de JSF zijn onduidelijk. De Rekenkamer spreekt over 310 miljoen dollar plus 320 miljoen dollar aan opdrachten in de LRIP-fase. Het ministerie spreekt in haar reactie over 700 miljoen dollar totaal. Kan de regering een toelichting geven op beide getallen? Wat is het verschil in orders in de SDD-fase en de LRIP-fase? Mogen deze bedragen worden opgeteld en vergeleken met de 800 miljoen dollar die werd verwacht? In de reactie van de minister wordt op pagina 24 van het rapport gesteld dat nu 700 miljoen dollar aan orders door het Nederlandse bedrijfsleven is gegund. De eerdere geschetste omzetverwachting wordt haalbaar geacht. Verwacht de regering nog meer orders dan thans reeds vergeven zijn? De totale waarde van de Nederlandse industriële participatie neemt nog toe. De Rekenkamer heeft in haar onderzoek gebruik gemaakt van omzetgegevens uit mei Op het moment van de reactie van het de Minister van Defensie was de totale omzet gegroeid naar ruim $ 700 miljoen. Inmiddels bedraagt het totale ordervolume ruim $ 720 miljoen. Het gaat om $ 346 miljoen aan SDD-opdrachten en $ 375 miljoen aan LRIP-opdrachten. Het gaat daarbij respectievelijk om opdrachten voor de ontwikkeling van de JSF en opdrachten in de aanloopfase van de productie van de JSF. Het is de verwachting dat de totaalbedragen in beide fasen nog zullen oplopen, in het bijzonder in de LRIP-fase. Ook in de latere Full Rate Production fase en de Follow-on Development en Sustainment fase zullen Nederlandse bedrijven naar verwachting grote omzetten behalen. In 2003 en 2004 is verschillende malen met de Kamer overlegd over de door Lockheed Martin in 2002 geïndiceerde omzet in de SDD-fase van $ 800 miljoen. Tegen het einde van 2003 bleek dat Lockheed Martin al het werk tijdens de SDD-fase meerekende, dus ook LRIP. Dit is aan uw Kamer gemeld in antwoord op vragen van de leden Timmermans en Blom (Aanhangsel van de handelingen Vergaderjaar , nr. 469). In de brief van 25 juni 2004 (Vergaderjaar , , nr. 21) is bevestigd dat Lockheed Martin ook na veelvuldig overleg bleef vasthouden aan deze opstelling. Van belang voor de business case zijn de uiteindelijke productieopdrachten die de Nederlandse industrie zal verwerven. De intentieverklaring (Letter of Intent) die voorligt met Lockheed Martin (vertrouwelijk ter inzage bij de griffie van de Tweede Kamer), voorziet in de inschakeling van de Nederlandse industrie in de PSFD-fase van het programma. Deze intentieverklaring geeft geen aanleiding tot bijstelling van de in 2002 geschetste omzetverwachting voor de productiefase. Zie tevens het antwoord op de vragen 10 tot en met 12 en 33. 4en37 Welke risico s loopt Nederland als het gaat om overschrijdingen in de ontwikkelingskosten? In het rapport van de Rekenkamer wordt vermeld dat de kostenoverschrijding thans reeds 23% is. Welke deel van de overschrijdingen komt ten laste van Nederland? De Rekenkamer constateert een aanzienlijke kostenstijging (23% sinds de start van de SDD-fase) en een gebrek aan inzicht in de kostenontwikkeling. Waarom acht de regering verdere deelname aan de ontwikkelingsfase, gezien deze financiële onzekerheden, verantwoord? In hoeverre kunnen toekomstige kostenstijgingen worden opgevangen? Hoe kan de regering in dit licht stellen dat het geïnvesteerde bedrag zeker zal worden terugverdiend? Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 56 2

3 Nederland heeft het risico van overschrijdingen van de ontwikkelingskosten afgedekt door de Nederlandse bijdrage aan de SDD-fase te maximeren op $ 800 miljoen. Een stijging van de ontwikkelingskosten in de SDD leidt dus niet tot verhoging van de Nederlandse bijdrage aan de SDD-fase. Nederland heeft dan ook geen bijdrage geleverd aan de kostenoverschrijdingen tot dusver; de Verenigde Staten hebben deze volledig voor hun rekening genomen. Er is geen aanleiding om deze benadering in de resterende periode van de SDD-fase te wijzigen. 5 Bent u van oordeel dat de stijging van de verwachte verwervingskosten van 10 miljard gulden (4,5 miljard euro) in 1999 naar 5,5 miljard euro (prijspeil 2005) erg hoog is? Indien neen, waarom niet? Ten tijde van de formele behoeftestelling in 1998 is op grond van de destijds beschikbare informatie een schatting gemaakt van het projectbudget voor de vervanging van de F-16. Op grond van recente, gedetailleerdere informatie over de kosten bedraagt de schatting thans 5,5 miljard in prijspeil Het betreft de projectuitgaven, dus niet de exploitatie-uitgaven. De prijsstijgingen kunnen voor een belangrijk deel worden toegeschreven aan de toename van de kosten van materiaal en personeel in de Verenigde Staten in de afgelopen zeven jaar. 6 Over hoeveel conceptversies van het PSFD MoU hebt u tot dusver onderhandeld en wanneer zijn de onderhandelingen begonnen? De beraadslagingen over het PSFD MoU zijn in september 2003 begonnen met informele technische besprekingen, gevolgd door formele technische besprekingen en, ten slotte, formele onderhandelingen. De laatste formele onderhandelingsronde is in juni 2006 gehouden. Daarna is in de deelnemende landen de finale stafbehandeling begonnen. De laatste bespreking waarin de landen hun finale commentaren hebben kunnen leveren was op 26 september In totaal zijn dertien formele conceptversies verschenen, die hebben geresulteerd in de definitieve versie. 7en8 Tot wanneer kan er nog onderhandeld worden over de voorwaarden van het PSFD MoU? Waarom kan er niet langer worden onderhandeld? Bent u van oordeel dat deze deadline tot ondertekening van het MoU in uw nadeel kan werken ten einde zo gunstig mogelijke voorwaarden te verkrijgen? In formele zin kan er worden onderhandeld totdat een MoU wordt getekend. Aangezien het een multilaterale MoU tussen negen landen betreft, is echter afgesproken de tekst van het MoU vanaf 27 september 2006 te bevriezen, om de besluitvorming in de deelnemende landen te kunnen baseren op dezelfde versie. Het kabinet is van oordeel dat deze werkwijze het onderhandelingsresultaat niet negatief heeft beïnvloed. 9en21 Bent u bereid de Kamer jaarlijks te informeren over de uitgaven die in het kader van dit MoU worden gemaakt en bent u bereid de Kamer instemmingsrecht te verlenen in geval van het doorbreken van het kostenplafond? Bent u bereid in de verslaggeving aan de Kamer apart aan te geven welke werkzaamheden nog tot de SDD-fase behoren (behoorden) en welke werkzaamheden tot de volgende fase JSF? Indien niet, waarom niet? Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 56 3

4 22 Bent u bereid in de verslaggeving aan de Kamer aparte financiële overzichten op te nemen voor de kosten en baten van de SDD en de kosten en baten van de volgende fase (LRIP)? Indien niet, waarom niet? Informatie over de activiteiten en uitgaven in het kader van het SDD MoU en de PSFD MoU zal deel uitmaken van de jaarlijkse rapportage in het kader van de Procedureregeling Grote Projecten. De afgelopen jaren was dit niet anders met de rapportages over het SDD MoU. In de rapportages wordt, voor zover van toepassing, een onderscheid gemaakt tussen de SDD-opdrachten en de LRIP-opdrachten. In toekomstige rapportages zullen ook de kosten van de deelneming aan de PSFD-fase worden opgenomen. De Kamer wordt bovendien via de begroting geïnformeerd over de ontwikkeling van de kosten. 10, 11 en 12 Deelt de regering de conclusie van de Algemene Rekenkamer dat de verwachte orders voor de SDD-fase indicatief zijn voor het aantal te verwachten orders in de productiefase? Indien neen, waarom niet? Zo ja, is daarom de conclusie gerechtvaardigd dat met minder dan 50% SDD omzet als verwacht, mogelijk ook uiteindelijke omzet minder dan 50% zijn van het eerder verwachte, ofwel 3,1 in plaats van 8 miljard US dollar? Indien nee, waarom niet? Zo ja, is het dan gerechtvaardigd vraagtekens te plaatsen bij de haalbaarheid van het business case scenario? Indien nee, waarom niet? Er is geen lineair verband tussen de omvang van het SDD-werk en de waarde van de toekomstige productiecontracten. Deelneming in de ontwikkelingsfase (SDD-werk) verschaft Nederlandse bedrijven wel een goede uitgangspositie om ook in de productiefase orders te verwerven. Dit is ook vermeld in de Jaarrapportage vervanging F-16 over 2005 (vergaderjaar , , nr. 42). Op grond van verworven SDD-contracten krijgen bedrijven de mogelijkheid te offreren op daaruit voortvloeiende productiecontracten. Zij hebben dan vaak al een uitstekende relatie opgebouwd met de relevante Amerikaanse (en Britse) bedrijven. Hierdoor zijn ze in een goede positie om in de productiefase in aanmerking te komen voor second source werkzaamheden 1. Het leveren van een industriële bijdrage aan SDD-werk is echter geen garantie, maar ook geen voorwaarde voor participatie in de productiefase. Van belang voor de business case zijn de productieopdrachten die de Nederlandse industrie zal verwerven. De intentieverklaringen die nu ter tekening voorliggen met de hoofdaannemers (Lockheed Martin, Pratt & Whitney en het Fighter Engine Team) geven geen aanleiding om de omzetindicaties uit 2002 bij te stellen. De afspraken betreffen een invulling van de verwachtingen, maar geen garanties. Het Nederlandse bedrijfsleven zal namelijk concurrerend moeten zijn en best value moeten blijven bieden om de kansen werkelijk te verzilveren. Zie tevens het antwoord op de vragen 1 tot en met 3 en Kunt u aangeven waarom u drie testtoestellen denkt te bestellen en bijvoorbeeld geen vier of twee? Wie gaat deze toestellen testen? 1 In de productiefase zullen Amerikaanse en Britse partijen vanwege de toenemende productie en daarom de toenemende omvang van de werkpakketten genoodzaakt zijn werk uit te besteden bij een second source. De Amerikaanse overheid heeft te kennen gegeven dat de zogenoemde Initial Operational Test and Evaluation (IOT&E) activiteiten open staan voor PSFD-partners die met ten minste twee testvliegtuigen willen meedoen. Om gedurende deze periode voortdurend de inzetbaarheid van Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 56 4

5 twee toestellen te kunnen garanderen de toestellen moeten worden onderhouden en storingen moeten worden verholpen is een derde nodig. Nederlandse vliegers en onderhoudspersoneel zullen aan de beproevingen deelnemen. Voorzien is dat twee van de drie testtoestellen na afloop van de IOT&E worden toegevoegd aan de operationele Nederlandse JSF-vloot. Eén testtoestel blijft dan in de Verenigde Staten voor deelname aan follow-on development beproevingen, die tijdens de gehele levensduur van het vliegtuig zullen doorgaan. Ten overvloede wordt opgemerkt dat met de ondertekening van het PSFD MoU geen toestellen worden besteld. 14 Welke bedragen neemt u op in de lange termijn verwachting voor deze testtoestellen? Kunt u indicatief aangeven welke bedragen in de komende jaren in de begroting worden opgenomen voor de uiteindelijk aan te schaffen toestellen? Voor de aanschaf van drie toestellen ten behoeve van het test- en evaluatieprogramma is thans 317 miljoen gereserveerd in de jaren Zie voorts het antwoord op vraag , 16 en 26 Wat zijn naar uw oordeel de reële risico s voor Nederland van het feit dat de Amerikaanse overheid prijsinformatie niet wil vrijgeven? Zijn er naar uw opvatting andere methoden om tot een validering van de uiteindelijke kostprijs te komen? Zo ja, welke? Volgens de Rekenkamer is het op dit moment niet mogelijk de uiteindelijke kostprijs te valideren. Tevens geeft de Rekenkamer aan dat pas ten tijde van de bestelling van de eerste toestellen de prijs bekend zal zijn en dat ook pas dan een prijsvergelijking met andere toestellen kan worden gemaakt. Waarop baseert de Regering in dit licht de uitspraak dat de JSF het beste toestel voor beste prijs is? Zowel de leverancier als de Amerikaanse overheid en Amerikaanse auditinstellingen zoals de Government Accountability Office (GAO) stellen informatie over de prijs beschikbaar. Het verkrijgen van informatie vormt op zichzelf dus geen risico. Met behulp van deze informatie kan de JSF met alternatieven worden vergeleken. Informatie op basis waarvan de prijsinformatie kan worden gevalideerd kan worden uitgewisseld tussen de nationale Rekenkamers die daarover onderlinge afspraken kunnen maken. De Amerikaanse rekenkamer kan vaststellen of de kostprijs voor de Amerikaanse vliegtuigen juist is. Door de kostprijzen van de Amerikaanse vliegtuigen met die van de andere partners te vergelijken ontstaat een redelijk beeld van de betrouwbaarheid van de kostprijs van de Nederlandse vliegtuigen, zonder dat de opbouw van de kostprijs in detail hoeft te worden gevalideerd. 17 Is het juist dat het ministerie van Defensie geen informatie aan de eigen auditdienst heeft verstrekt ter onderbouwing van de kosten van de deelname aan het PSFD MoU (586 miljoen dollar)? De kosten van het PSFD MoU zijn op basis van conservatieve schattingen berekend. Hoewel die schatting niet in detail kan worden onderbouwd, vormt ze op dit moment wel het kostenplafond. Het MoU en de financiële uitvoeringsregeling het zogenoemde Financial Management Procedures Document bevatten definities van alle kostenposten. Dat document geeft een goed beeld van de producten en de diensten waarop de gezamenlijke Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 56 5

6 MoU-kosten betrekking hebben. Al deze informatie is beschikbaar gesteld aan de eigen auditdienst. 18, 19, 20, 23, 27 en 28 Kunt u een garantie geven dat sprake is van een onoverschrijdbaar kostenplafond in het MoU? Indien neen, waarom niet en wat is dan de waarde van een kostenplafond? Wat is de betekenis van «amendering van het MoU»? Gaat het hierbij in feite om heropening van de gehele onderhandeling over het MoU na vertrek van een partner? Indien neen, wat dan wel? Wat zijn de rechten van de deelnemers in de periode dat het MoU nog niet is geamendeerd? In hoeverre kan met zekerheid worden gesteld dat de mogelijk tegenvallende productieaantallen, het afvallen van participanten en tegenvallende royalty s grotere kosten voor de staat met zich meebrengt? In hoeverre kan de staat zich hiertegen beschermen? De Rekenkamer ziet de kostenplafonds als een financieel risico. Indien de uitgaven boven het gestelde kostenplafond dreigen uit te komen dient het MoU via een politiek besluit geamendeerd te worden om zo de kostenplafonds bij te stellen, aldus de Rekenkamer. Deelt de regering de conclusie dat de kostenplafonds niet voldoende hard, noch afdwingbaar zijn? Acht de regering het risico aanvaardbaar dat kostenplafonds sneller worden bereikt (en mogelijk aangepast) indien deelnemers uit het MoU stappen? Welke redenatie ligt hieraan ten grondslag? Zoals gemeld in de brief van 29 september jl. over de ondertekening van het PFSD MoU (Kamerstuk , nr. 47) kunnen de kostenplafonds voor Nederland in het MoU worden overschreden. Een plafond is inderdaad niet absoluut; het is een mechanisme om kostenstijgingen te beheersen. Het is dus voor elk partnerland een instrument om zich te beschermen tegen kostenstijgingen waarmee het niet expliciet heeft ingestemd. Overschrijding kan het gevolg zijn van autonome kostenstijgingen binnen het programma, maar ook van het besluit van een partnerland om uit te stappen. Om een kostenplafond te kunnen aanpassen moet het MoU worden geamendeerd en daarvoor is politieke instemming van alle partnerlanden vereist. Het is denkbaar dat uiteindelijk wordt besloten het plafond niet te verhogen en bepaalde eisen te laten vallen. Indien het kostenplafond wordt gewijzigd, staat elk partnerland voor de afweging mee te gaan betalen aan de stijging of uit het MoU te stappen. In het laatste geval wordt de kostenverdeelsleutel aangepast. Dit alles gebeurt in goed overleg tussen de partners en zonder dat de onderhandelingen moeten worden heropend, aangezien de te volgen procedures reeds zijn beschreven in het MoU. Als één of meer partnerlanden hun kostenplafond bereiken en het MoU nog niet is geamendeerd, neemt het hoogste orgaan, de JSF Executive Steering Board, een besluit over het al dan niet opschorten van de uitvoering van werkzaamheden voor de desbetreffende partner(s). Nederland betaalt geen royalty s omdat het de ontwikkelingskosten reeds als partnerland heeft voldaan. Elk partnerland beslist autonoom of het exportlanden vrijstelling van royalty s verleent. 21 Bent u bereid in de verslaggeving aan de Kamer apart aan te geven welke werkzaamheden nog tot de SDD-fase behoren (behoorden) en welke werkzaamheden tot de volgende fase JSF? Indien niet, waarom niet? Zie het antwoord op vraag 9. Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 56 6

7 22 Bent u bereid in de verslaggeving aan de Kamer aparte financiële overzichten op te nemen voor de kosten en baten van de SDD en de kosten en baten van de volgende fase (LRIP)? Indien niet, waarom niet? Zie het antwoord op vraag In hoeverre kan met zekerheid worden gesteld dat de mogelijk tegenvallende productieaantallen, het afvallen van participanten en tegenvallende royalty s grotere kosten voor de staat met zich meebrengt? In hoeverre kan de staat zich hiertegen beschermen? Zie het antwoord op vraag , 25, 32, 34 en 35 Wordt de stelling onderschreven dat als er geen of minder royalty s betaald gaan worden, de bijdrage van het Nederlandse bedrijfsleven met 150 miljoen euro daalt tot 40 miljoen? Als de bestaande contracten op dit punt niet eenduidig zijn, is het dan niet raadzaam dat terzake een nieuwe overeenkomst wordt opgesteld? De Rekenkamer concludeert ten eerste dat de opdrachten in de SDD-fase grotendeels vergeven zijn en dat de kans klein is dat het Nederlandse bedrijfsleven nog opdrachten binnenhaalt. Ten tweede blijkt uit het rapport dat in de SDD-fase niet de verwachtte 800 miljoen dollar, maar slechts 310 miljoen dollar aan opdrachten is binnengehaald. Tenslotte concludeert de Rekenkamer dat de verwachte orders voor de SDD-fase indicatief zijn voor het bedrijfsleven belemmerend kan werken voor het binnenhalen van orders. Waarop baseert de regering in dit licht de overtuiging dat iedere geïnvesteerde euro zal worden terugverdiend? Wat is volgens de regering het minimum aantal toestellen dat nodig is om de geïnvesteerde kosten terug te verdienen? De Rekenkamer vraagt zich af of de juiste doorberekening van de kosten over de verschillende fasen van het programma gegarandeerd is en of Nederland op basis van de juiste administratie een correcte afdracht van het bedrijfsleven zal ontvangen. Welke garanties kan de regering hierover geven? In aanvulling op de antwoorden op de vragen 1 tot en met 3, 10 tot en met 12 en 33, waarin is gesteld dat er geen redenen zijn de productieomzetverwachting uit 2002 te veranderen, volgt hier een toelichting de business case, het tekort en de wijze waarop dat wordt gedicht. In 2002 is in de berekening van de business case het uitgangspunt gehanteerd dat meedoen aan de SDD-fase de belastingbetaler niet meer mag kosten dan als de JSF van de plank zou worden gekocht. De berekening, op basis van 4500 toestellen, leverde een financieel tekort op dat met een toezegging van de Nederlandse industrie in de Medefinancieringsovereenkomst is gedicht. Over de verhouding tussen aantallen toestellen en de omzetverwachting bent u onlangs opnieuw geïnformeerd met de vertrouwelijke brief over de intentieverklaring (zie het antwoord op vraag 3). Deze toezegging behelst de afdracht aan de Staat van een nader te berekenen percentage van de te realiseren JSF-gerelateerde productieomzet. In 2002 is dit percentage vooralsnog vastgesteld op 3,5. Afgesproken is het afdrachtpercentage voor de periode 1 juli 2008 tot en met 31 december 2052 opnieuw vast te stellen door de business case in 2008 opnieuw te berekenen. Op grond van de dan beschikbare informatie over onder meer de royaltyontvangsten en de productieaantallen, zal het Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 56 7

8 uiteindelijke financiële tekort worden berekend. Minder royalty s zullen dan overigens leiden tot een groter tekort. Het risico voor de Staat van wijzigingen in de uitgangspunten is met deze afspraken tot 1 juli 2008 overgedragen aan de industrie. Het in 2008 te berekenen, nieuwe afdrachtpercentage zal vanaf dat moment gelden «for better and for worse». In de medefinancieringsovereenkomst is tevens overeengekomen dat de Staat deskundigen kan aanwijzen om de omzetten te controleren die voortkomen uit productiecontracten bij de Nederlandse industrie. Dit is van belang omdat over deze omzetten een afdrachtpercentage zal worden berekend. 26 Volgens de Rekenkamer is het op dit moment niet mogelijk de uiteindelijke kostprijs te valideren. Tevens geeft de Rekenkamer aan dat pas ten tijde van de bestelling van de eerste toestellen de prijs bekend zal zijn en dat ook pas dan een prijsvergelijking met andere toestellen kan worden gemaakt. Waarop baseert de Regering in dit licht de uitspraak dat de JSF het beste toestel voor beste prijs is? Zie het antwoord op vraag De Rekenkamer ziet de kostenplafonds als een financieel risico. Indien de uitgaven boven het gestelde kostenplafond dreigen uit te komen dient het MoU via een politiek besluit geamendeerd te worden om zo de kostenplafonds bij te stellen, aldus de Rekenkamer. Deelt de regering de conclusie dat de kostenplafonds niet voldoende hard, noch afdwingbaar zijn? Zie het antwoord op vraag Acht de regering het risico aanvaardbaar dat kostenplafonds sneller worden bereikt (en mogelijk aangepast) indien deelnemers uit het MoU stappen? Welke redenatie ligt hieraan ten grondslag? Zie het antwoord op vraag De Rekenkamer concludeert dat het niet bestaan van een not to exceed prijs een financieel risico in zich draagt dat ten tijde van de besluitvorming over het MoU nog niet expliciet kan worden gemaakt. Waarop baseert de regering de conclusie dat dit een aanvaardbaar risico is? Aan het vroegtijdig overeenkomen van een maximale («not to exceed») prijs kleeft een groot nadeel. Als een fabrikant een maximale prijs moet afgeven voor vliegtuigen die pas jaren later in productie worden genomen, zal hij alle onzekerheden en alle risico s willen afdekken. Dit leidt tot grote marges op de stuksprijs en bovendien resteren er vervolgens voor de leverancier weinig prikkels om de prijs te drukken. Deze overwegingen zijn voor de Amerikaanse overheid aanleiding geweest om de combinatie van cost plus incentive fees en fixed prices per bestelling te prefereren boven een not to exceed prijs. De eerste jaren, als partners toestellen voor deelneming aan het test- en evaluatieprogramma bestellen, worden nog geen vaste prijzen gehanteerd en worden kostenstijgingen nog in rekening gebracht. Van meet af aan worden al wel fabrikanten beloond die kostenbeheersende maatre- Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 56 8

9 gelen treffen («cost plus incentive fee») Vanaf 2010 zal er bovendien sprake zijn van contracten met vaste prijzen (fixed price). Zoals bekend is het niet de bedoeling alle Nederlandse toestellen in één keer te bestellen, maar in verschillende bestellingen. Tot aan elk bestelmoment zal er dan ook enige onzekerheid bestaan over de prijs van de desbetreffende vliegtuigen. Per bestelling staat de stuksprijs wel vast. 30 Is de indruk van de Rekenkamer juist dat in 2002 door de regering richting de Kamer niet gewezen is op de mogelijkheid dat er in de doorontwikkelingsfase nog ontwikkelingskosten zouden worden betaald? Is de regering van mening dat de Kamer in deze juist is geïnformeerd? Op de vragen 16 en 266 over de vervanging van de F-16 (Kamerstuk , nr. 9 van 7 maart 2002) is geantwoord dat een betere spreiding van de betaling wordt bereikt door de ontwikkelingskosten reeds gedurende de ontwikkeling te voldoen in plaats van later, als onderdeel van de totale vliegtuigprijs. Er is niet geantwoord of gesuggereerd dat deelneming aan de doorontwikkelingsfase, bijvoorbeeld als het gaat om de block updates van de JSF, kosteloos zou zijn. 31 De Rekenkamer concludeert dat de directe causale relatie tussen deelname aan de JSF en de omzet c.q. spin off nauwelijks hard aan te tonen is. Waarop baseert de regering dan dat de JSF het toestel met de beste prijs is? De constatering «beste toestel voor de beste prijs» berust op de vergelijking van de kosten en de capaciteiten van de JSF met die van alternatieven. Dit oordeel berust niet op de omzet voor de Nederlandse industrie. 32 De Rekenkamer concludeert ten eerste dat de opdrachten in de SDD-fase grotendeels vergeven zijn en dat de kans klein is dat het Nederlandse bedrijfsleven nog opdrachten binnenhaalt. Ten tweede blijkt uit het rapport dat in de SDD-fase niet de verwachtte 800 miljoen dollar, maar slechts 310 miljoen dollar aan opdrachten is binnengehaald. Tenslotte concludeert de Rekenkamer dat de verwachte orders voor de SDD-fase indicatief zijn voor het bedrijfsleven belemmerend kan werken voor het binnenhalen van orders. Waarop baseert de regering in dit licht de overtuiging dat iedere geïnvesteerde euro zal worden terugverdiend? Zie het antwoord op vraag De ministeries van Defensie en Economische Zaken gaan uit van een omzet van 8 miljard dollar, waarbij uitgegaan wordt van 4500 te produceren toestellen. Waarop baseert de regering deze getallen? Het bedrag van $ 8 miljard betreft de productieomzetverwachting van Lockheed Martin in 2002 op basis van 6000 toestellen. Daarbij is niet inbegrepen de voorziene omzet bij de motorenleveranciers. Bij de berekening van de business case in 2002 zijn de omzetverwachtingen van de hoofdaannemers teruggerekend naar een destijds conservatieve schatting van 4500 te produceren toestellen. Het aantal van 4500 berust op gegevens van het Joint Strike Fighter Program Office van de Amerikaanse overheid. Inmiddels zijn de omzetverwachtingen bij de hoofdaannemers nader onderbouwd in drie intentieverklaringen. De onderhandelingen met Lockheed Martin zijn voltooid en met de motorenleveranciers bevinden de onderhandelingen zich in de eindfase. Op grond van deze intentieverkla- Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 56 9

10 ringen hebben wij geen reden de in 2002 geformuleerde omzetindicaties aan te passen. 34 Wat is volgens de regering het minimum aantal toestellen dat nodig is om de geïnvesteerde kosten terug te verdienen? Zie het antwoord op vraag De Rekenkamer vraagt zich af of de juiste doorberekening van de kosten over de verschillende fasen van het programma gegarandeerd is en of Nederland op basis van de juiste administratie een correcte afdracht van het bedrijfsleven zal ontvangen. Welke garanties kan de regering hierover geven? Zie het antwoord op vraag Waarop is het aantal van 85 aan te schaffen toestellen gebaseerd? Is het juist dat hierbij wordt uitgegaan van een bedrag van 5,5 miljard euro voor 85 toestellen, oftewel 64 miljoen euro per vliegtuig? Hoe verhoudt dit zich tot de geraamde aanschafprijs van 46,7 miljoen dollar (38,8 miljoen Euro)? Waarop baseert de regering dit bedrag? Hoe verhoudt zich dit tot de constatering van de Rekenkamer dat over de aanschafprijs nog geen duidelijkheid bestaat, mede omdat de onderbouwing van de ramingen niet zijn gecontroleerd? Het aantal van 85 vliegtuigen dat in een aanhangsel bij het PSFD MoU is opgenomen, is indicatief is voor de capaciteiten die Defensie vanaf het begin van de jaren 20 denkt nodig te hebben. Dit vooruitzicht berust mede op een studie die Defensie de afgelopen jaren heeft uitgevoerd. Op grond van recente kostenramingen van het Amerikaanse JSF Program Office en de leverancier is voor 85 vliegtuigen een investering van 5,5 miljard nodig. In dit bedrag is niet alleen rekening gehouden met de aanschaf van vliegtuigen met een gemiddelde stukprijs van (thans) $ 46,7 miljoen, maar ook met de aanschaf van de bijbehorende simulators, initiële reservedelen, infrastructuur, speciale gereedschappen, meet- en testapparatuur, documentatie, initiële opleidingen, transport alsmede de betaling van BTW (die vervolgens weer terugvloeit in de staatskas). Ook de gezamenlijke programmakosten die samenhangen met de ondertekening van het PSFD MoU zijn in dit bedrag inbegrepen. De totale investering omvat dus meer dan de vliegtuigprijs. Deze ramingen kunnen nog niet worden getoetst omdat de productie van vliegtuigen nog niet is begonnen en Nederland nog geen vliegtuigen heeft besteld. 37 De Rekenkamer constateert een aanzienlijke kostenstijging (23% sinds de start van de SDD-fase) en een gebrek aan inzicht in de kostenontwikkeling. Waarom acht de regering verdere deelname aan de ontwikkelingsfase, gezien deze financiële onzekerheden, verantwoord? In hoeverre kunnen toekomstige kostenstijgingen worden opgevangen? Hoe kan de regering in dit licht stellen dat het geïnvesteerde bedrag zeker zal worden terugverdiend? Zie het antwoord op vraag 4. Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr