Als kunst geen papieren in orde brengt, wat dan wel?

Transcriptie

1 Als kunst geen papieren in orde brengt, wat dan wel? Ik ontmoette Omar (18) enkele maanden geleden in een lokaaltje in Brussel. Hij gaf er een getuigenis over zijn vlucht uit Syrië aan een groep leerlingen uit het zesde middelbaar. Schuchter en tenger, maar met een kracht in zich die de aanwezigen tot stilte maande. Eén zin grifte zich in mijn geheugen: Ik wil kunst studeren. Ik kon maar niet begrijpen hoe iemand in de schoonheid van kunst kon blijven geloven nadat de lelijkheid van de oorlog hem op de vlucht deed slaan. Ik zocht hem op en hij vertelde me over die droom van hem. Een paar weken later sprak ik Els Rochette, artistiek leider bij Globe Aroma, die probeert vluchtelingen op weg te helpen naar die droom. Omar Abdelhak woont in Namen. Daar verblijft hij in een opvangcentrum tot zijn erkenning als vluchteling is goedgekeurd. Hij ontvluchtte samen met zijn moeder en zus de oorlog in Syrië. Zijn vader en broer bleven achter. De eerste zat vast in de gevangenis, de tweede in het leger. Hun eerste stop was Turkije. Daar besefte hij dat hij maar één kans had voor een toekomst: de oversteek naar het Europese vasteland wagen. Zijn moeder en zus bleven in Turkije en hij reisde alleen naar Griekenland. Na een jaar belandde hij in België via het relocatieplan van de EU. Hier kan hij al een paar maanden niets anders doen dan wachten. De stress die het wachten met zich meebrengt verhindert me te tekenen, gaat Omar van start. Tekenen is voor hem geen manier om wat hij meemaakte te verwerken. Wel integendeel. Ik teken wanneer ik dreig te vergeten. Wat er gebeurd is heeft me gemaakt tot wie ik vandaag ben. Wanneer ik dat dreig te vergeten, dan teken ik over de oorlog. Toch zijn het voornamelijk sketches en geen volwaardige tekeningen die Omar op dit moment maakt. Ik ben heel gevoelig aan wat er rondom me gebeurt. Wanneer ik in een stad loop, dan ben ik de hele tijd afgeleid door alles en iedereen om me heen. In Namen slaap ik in een kamer met verschillende anderen. Ik heb geprobeerd met een doek een tent rond mijn bed te maken, maar ik vind er de rust niet om te tekenen. Toch is tekenen iets wat levensnoodzakelijk is voor hem. Ik mis het heel erg op dit moment, brengt Omar zacht uit. Om dan met een glimlach te vervolgen: Ik teken om mezelf uit te drukken. Omar tekent altijd en overal. Zelfs op muren, lacht hij. Maar de onzekerheid maakt dat hij zich nu niet goed genoeg voelt om te tekenen: Mocht ik nu tekenen, het zou een lelijk werk worden. Bovendien voel ik het gewoon niet. Wanneer ik echt wil tekenen, dan voel ik dat ik mijn hand wil laten bewegen over papier. Of een ander medium. Tekenen is voor hem iets heel persoonlijks. Organisaties die hem de mogelijkheid bieden kunst te maken als vluchteling zou hij, mocht hij ze kennen, enkel bezoeken om sociale redenen, om mensen te leren kennen. Maar niet om kunst te maken. Dat doe ik alleen.

2 Bij Globe Aroma staat net het samen kunst maken voorop. Als Open Kunstenhuis in Brussel brengen ze vluchtelingen, nieuwkomers en Brusselaars samen in diverse kunstprojecten, of het nu theater, muziek of textielbewerking is. Voor Els Rochette weegt het sociale aspect even zwaar door als het artistieke: Ik ben hier dertien jaar geleden aan de slag gegaan omdat ik vanuit mijn vorige job als straathoekwerker voor jongerenprostituees ervaren had dat het maken van kunst voor die kwetsbare mensen een bijzondere meerwaarde had. Het bood ze de mogelijkheid trots te zijn op zichzelf, even uit de eenzaamheid te stappen en de zware bagage die ze op hun rug droegen voor een ogenblik naast zich neer te zetten. Globe Aroma doet iets gelijkaardigs. Kunst brengt geen papieren in orde, maar geeft mensen de kracht verder te gaan op de lange weg van wachten, stress en onzekerheid. Co- creatieve projecten zorgen ervoor dat vluchtelingen zich verbonden voelen: Kunst is hun gemeenschappelijk interessepunt. Van daaruit bouwen ze een netwerk op. Zo zorgen we er steeds voor dat de deelnemers aan onze projecten eerst samen eten alvorens ze aan een workshop beginnen. Samen eten werkt verbindend. Vluchtelingen hebben in eerste instantie nood aan contact met anderen en aan een plaats om zich thuis te voelen. Kunst zit vanbinnen Omars eerste herinnering aan kunst was meteen ook het moment waarop hij wist dat hij niet anders meer zou kunnen dan tekenen. Het is hetzelfde gevoel dat ik vandaag nog steeds heb wanneer ik teken. Ik was elf jaar oud en ik had een leerkracht die ons liet tekenen. Iets wat niet zo vaak gebeurde in Syrië. Aan kunst werd niet zo veel belang gehecht. Ik moest een aarden pot natekenen en tot mijn grote verbazing lukte me dat. Wat ik toen vanbinnen voelde, was onbeschrijfelijk. Ik kon alleen maar glimlachen. Dat heb ik vandaag nog steeds. Bij zijn aankomst in Turkije volgde hij lessen bij een kunstenaar. Hij gaf op een bepaald moment ook zelf tekenles aan kinderen. Ik weet dat het heel moeilijk is te leven van kunst, maar dat wil ik ook niet. Ik wil geen kunst maken om er geld aan te verdienen. Ik wil er wel les over geven. Dat is de weg die ik uit wil. Bij Globe Aroma lag de focus oorspronkelijk op vluchtelingen- kunstenaars, maar vandaag staat de werking open voor iedereen, ook voor vluchtelingen die niet noodzakelijk iets afweten van kunst. Zo is er de Cultuurlijn, waarbij bewoners van het Klein Kasteeltje en nieuwkomers die begeleid worden door het Brussels onthaalbureau voor inburgering (Bon) iedere maand kunnen kiezen uit een aantal culturele activiteiten. Voorts zijn er co- creatieprojecten zoals TXT, waarbij textiel en tekst tot een creatief huwelijk verweven worden. TXT is bovendien een eerste in een reeks projecten waarbij Globe Aroma probeert meer vrouwelijke kunstenaars te bereiken. We gaan binnenkort samenzitten met een aantal vrouwen om te kijken hoe wij onze methodieken om hen te bereiken kunnen

3 aanpassen, zegt Els Rochette, want we merken dat het moeilijk is vrouwen te laten deelnemen aan onze projecten. Geen geluk zonder ongeluk De oorlog heeft Omars idee om kunst te studeren niet aangetast. Wel integendeel. Er bestaat geen geluk zonder ongeluk. En geluk komt voort uit schoonheid. Dus waarom zou hij niet meer in schoonheid en in kunst geloven, kaatst hij de bal terug. Hij heeft een doel voor ogen. Ik wil van de wereld een betere plaats maken door mijn stempel achter te laten. Iedereen laat een stempel achter, alleen is kunst mijn manier om dat te doen. Maar Omar doet dat ook nog op een andere manier. Als vrijwilliger geeft hij getuigenissen voor de Brusselse organisatie School Zonder Racisme. Ik vertel Vlaamse leerlingen mijn verhaal. In het begin vond ik dat heel moeilijk. Ik wist niet waarom ze in mij geïnteresseerd zouden moeten zijn. Bovendien doet het nog steeds pijn mijn verhaal te vertellen. Maar ik wil het doen omdat ik vind dat het geweten moet zijn wat er gebeurt in Syrië. Kunst zit dan misschien wel in zijn bloed, hetzelfde kan niet gezegd worden over zijn DNA. Ik ben de enige in mijn familie die zich bezighoudt met kunst en het ook wil gaan studeren. Mijn familie zit vol ingenieurs. Het is op zich ook gek kunst te willen maken in een land als Syrië. Je kan er niet van leven. Toch staat zijn moeder volledig achter zijn keuze. Toen ze zag hoeveel plezier ik had bij het maken van kunst, wist ze dat ik geen andere keuze had dan mijn hart te volgen. Het is geen toeval, stelt Omar, dat vele vluchtelingen kunstenaars zijn. Ik ontmoette in ieder geval al verschillende kunstenaars die op de vlucht zijn. Zij hebben hetzelfde idee als ik: ik wil geen wapen hanteren, ik wil een verfborstel hanteren. Bovendien stroken hun ideeën vaak niet met die van de overheid van hun land van herkomst. Nu het tekenen moeilijker gaat, heeft Omar zich op een andere liefde gegooid: de muziek. In Syrië rapte ik wel eens. Daarnaast hield ik veel van typische instrumenten zoals de ud een peervormig snaarinstrument en de ney een soort fluit. Maar in Griekenland leerde ik bij een gezin waar ik mocht verblijven heel andere muziek kennen: rockmuziek. Daarom besliste ik met het beetje geld dat ik in Griekenland had kunnen verdienen een gitaar te kopen. En dus leert Omar zichzelf dezer dagen gitaar spelen door naar YouTube- filmpjes te kijken. Ook bij Globe Aroma staat die mix van oosterse en westerse kunst centraal. Vluchtelingen krijgen de kans wat ze meebrengen uit hun cultuur te delen met anderen. En zo te leren van elkaar en van Belgische kunstenaars.

4 Kunst is het enige juiste Wat de toekomst brengt, weet Omar niet. Op dit moment kan ik niet echt een toekomst zien. Ik wacht op mijn papieren en dan zal ik op zoek gaan naar een verblijfplaats en naar werk. Dan ga ik Nederlands studeren. Pas daarna hoop ik aan mijn studies kunst te kunnen beginnen. Een kunstenaar wil hij zichzelf op dit moment niet noemen. Een kunstenaar maakt werken en studeert. Een kunstenaar is een genie. Dat ben ik niet. Maar mocht iemand blij worden van een werk dat ik maak, ik zou gelukkig zijn. Want kunst is communicatie voor hem. Het overstijgt grenzen en mensen. Hetzelfde benadrukt Els Rochette. Als mensen blij zijn, dan zijn wij blij. Dan is ons doel als organisatie bereikt. Dat blij zijn heeft ook te maken met het feit dat wij onze projecten kunnen tonen aan een publiek dat blanker is dan onze deelnemers. De infrastructuur, administratieve ondersteuning en artistieke knowhow van de Brusselse kunstenhuizen waarmee we samenwerken is voor ons van groot belang. Wij fungeren als de verbindende factor tussen de kunstensector en de sector van inburgering. Dat maakt dat wanneer onze voorstellingen gespeeld worden in het Kaaitheater er een zeer gemengd publiek in de zaal zit, van regelmatige theaterbezoekers tot een meer gekleurd publiek. Daarin schuilt ook de meerwaarde voor onze partners. Zij vragen zich immers voortdurend af hoe ze het Brusselse publiek in hun zalen kunnen krijgen. Bij Globe Aroma krijgen ze zowel kunstenaars met naambekendheid in hun land van herkomst over de vloer als amateurs die zich graag voor het eerst aan een bepaalde kunsttak willen wijden. Die niveauverschillen zijn soms een moeilijke oefening. Niet alle kunstenaars vinden het fijn dat hun werken op een tentoonstelling getoond worden naast de werken van beginners. Wij vinden de kwaliteit van de kunstwerken belangrijk, maar we proberen tegelijkertijd ook een kans te geven aan amateurs. Deelnemers brengen ook vaak nieuwe mensen mee. En dat kan. Wij zorgen dat we geen gesloten groepen krijgen. Om die reden werken we niet met een vast theatergezelschap, maar zorgen we ieder jaar voor een mix van oude en nieuwe mensen. De anciens geven de nieuwkomers vertrouwen en tegelijkertijd blijven we openstaan voor iedereen. Leven en geven Hierbij is de keuze van de kunstenaar die een project begeleidt bij Globe Aroma cruciaal voor het slagen van het project. Als kunstenaar moet je in staat zijn je open te stellen voor inbreng vanuit de groep. De vluchtelingen leren en geven. Dat betekent niet dat de kunstenaar geen idee heeft over waar die naartoe wil, maar een vaststaand concept werkt niet. De kunstenaar moet de deelnemers kunnen verbinden tot een groep. Het is de interactie tussen de kunstenaar en de groep die het meest waardevol is. Daar getuige van te mogen zijn, heeft me al veel geleerd. Persoonlijke contacten zijn zo

5 mooi. Ook al maakt net dit het moeilijk wanneer mensen plots, na een aantal jaren hier, te horen krijgen dat ze ons land moeten verlaten of verhuizen naar een andere stad. Je leert er door relativeren en bovenal maar dat blijft een constante en bewuste denkoefening probeer je hierdoor je eigen denk- en waardenkader wat vaker achterwege te laten, besluit Els Rochette. Het is moeilijk niet onder de indruk te zijn van de positiviteit en de goedlachsheid waarmee Omar praat over zijn jonge leven en de rol van kunst erin. Hoe dat kan na wat hij meemaakte en nog steeds doormaakt? Het is heel eenvoudig. Positief zijn redt mijn leven. Ik apprecieer de kleine dingen van het leven. Wanneer ik me goed voel, dan wil ik dat ten volle tonen. Het is ook die veerkracht en het optimisme van de meeste vluchtelingen dat Els Rochette doorheen al die jaren het meest verbaasd heeft en blijft verbazen. Ondanks de onzekerheid volgt Omar zijn hart. Dat geldt ook voor de reden waarom hij kunst wil maken. Omdat dat het enige juiste is voor me. Joke Beyl