De ethische dualiteit van de Rechtvaardige

Transcriptie

1 08 De ethische dualiteit van de Rechtvaardige Oorlogstheorie 1 Zijn combattanten die deelnemen aan een onrechtvaardige oorlog mee verantwoordelijk voor het immorele karakter van die oorlog? De klassieke theorie van de Rechtvaardige Oorlog stelt dat er een strikte scheiding moet bestaan tussen het jus ad bellum en het jus in bello, maar volgens heel wat ethici is dat onmogelijk. Wat volgt is een analyse van wat de Amerikaanse filosoof Jeff McMahan hierover zegt. Hij stelt dat een combattant die vecht in een onrechtvaardige oorlog onmogelijk de principes van het jus in bello kan respecteren. Aansluitend gaan we na of de ethische dualiteit ondanks het paradoxale karakter ervan toch geen verdedigbare stelling vormt. Het beslechten van geschillen tussen politieke entiteiten met militair geweld is vermoedelijk zo oud als het menselijke samenleven zelf. Tegelijkertijd kan worden vastgesteld dat ondanks de schijnbare onvermijdelijkheid van oorlogen de mens altijd geprobeerd heeft om het destructieve karakter ervan aan banden te leggen. In de Westerse beschaving is de zogenaamde Theorie van de Rechtvaardige Oorlog ongetwijfeld het beste voorbeeld van dit streven. Het gaat om een ethisch-normatieve theorie die stelt wanneer en op welke wijze het aanvaardbaar is om oorlog te voeren. Het geheel van de principes dat aangeeft wanneer het gerechtvaardigd is om geweld te hanteren, staat bekend als het jus ad bellum. Zo moet een politieke gemeenschap niet enkel beschikken over een rechtvaardige zaak (bijvoorbeeld verdediging tegen een agressie), maar moet ze ook bewogen zijn door goede intenties. Verder moet militair geweld een laatste redmiddel zijn en moet er een redelijke kans bestaan dat de rechtvaardige zaak kan gerealiseerd worden met geweld. Daarbij mag de proportionaliteitsvereiste niet uit het oog verloren 1 is doctor in de politieke wetenschappen en is als docent verbonden aan het Departement Gedragswetenschappen Leerstoel Filosofie van de Koninklijke Militaire School in Brussel. 115

2 Internationaal Humanitair Recht in de kijker 2008 worden. Tenslotte moet diegene die zijn toevlucht neemt tot geweld, zich de vraag stellen of hij wel de geëigende instantie is om daarover te beslissen. Naast het jus ad bellum omvat de Rechtvaardige Oorlogstheorie ook het jus in bello. Dat zijn de regels waaraan men zich moet houden tijdens de vijandelijkheden. Zo mogen non-combattanten onder geen beding het voorwerp uitmaken van militaire acties. Daarnaast moet het militaire nut van een actie opwegen tegen de schade die ermee gepaard gaat. Eén van de basispremissen van de Rechtvaardige Oorlogstheorie is de strikte scheiding tussen het jus ad bellum en het jus in bello. De Amerikaanse filosoof Michael Walzer, ongetwijfeld een van de belangrijkste hedendaagse verdedigers van de Theorie, stelt het als volgt: War is always judged twice, first with reference to the reasons states have for fighting, secondly with reference to the means they adopt. The first kind of judgement is adjectival in character: we say that a particular war is just or unjust. The second is adverbial: we say that the war is being fought justly or unjustly. 2 Voor Walzer is het oordeel over het jus ad bellum logisch onafhankelijk van de beoordeling van het jus in bello. Een onrechtvaardige oorlog (bijvoorbeeld een agressieoorlog) kan perfect volgens de principes van het jus in bello gevoerd worden en omgekeerd. Tegelijkertijd erkent Walzer dat deze morele dualiteit een van de meest problematische aspecten vormt van de Theorie van de Rechtvaardige Oorlog. Hoe kan een immorele activiteit op een rechtvaardige wijze gevoerd worden? In dit artikel is het precies de bedoeling om nader in te gaan op deze toch wel fundamentele kritiek. Eerst wordt nagegaan waarom deelname aan een onrechtvaardige oorlog zo problematisch is. Daarbij zullen we focussen op de argumentatie van de Amerikaanse filosoof Jeff McMahan. Vervolgens bekijken we waarom, ondanks de fundamentele kritiek, toch gepleit kan worden voor het behoud van de traditionele oorlogsethiek. Tot slot gaan we kort na wat de positie van het internationaal humanitair recht ten aanzien van deze problematiek is. 2 Michael WALZER, Just and Unjust Wars; A Moral Argument With Historical Illustrations, New York, Basic Books, 2000, p

3 Een onmogelijke combinatie Zoals eerder gezegd houdt de ethische dualiteit van de Theorie van de Rechtvaardige Oorlog een fundamentele filosofische contradictie in. Zo is het volgens de theorie mogelijk dat een immorele activiteit, zoals een agressieoorlog, toch op een rechtvaardige wijze gevoerd wordt. Voor de tegenstanders van de traditionele oorlogsethiek is dat echter klinkklare onzin. Het is niet omdat men zich bij een immorele handeling houdt aan bepaalde regels, dat het immorele karakter van die activiteit zomaar verdwijnt. Een gewapende bankovervaller die een bepaalde erecode in acht neemt bijvoorbeeld om nooit onschuldige omstanders in gevaar te brengen is en blijft een misdadiger. Als die bankovervaller een politieagent doodt uit zelfverdediging, dan is en blijft dat een moord. Hetzelfde geldt voor een combattant die deelneemt aan een agressieoorlog. Het is een illusie om te geloven dat hij vanuit moreel oogpunt niets fout doet, zolang hij of zij zich maar houdt aan de jus in bello-bepalingen. Deze positie wordt op een bijzonder scherpe en rigoureuze wijze verdedigd door de Amerikaanse filosoof Jeff McMahan. In zijn artikel The Ethics of Killing in War 3 stelt McMahan onomwonden dat het voor een combattant die deelneemt aan een onrechtvaardige oorlog onmogelijk is om de bepalingen van het jus in bello na te leven, zelfs als hij of zij dat zou willen. Hij noemt deze combattanten onrechtvaardige combattanten, terwijl combattanten die deelnemen aan een rechtvaardige oorlog rechtvaardige combattanten zijn. Een begin van verklaring ligt bij het discriminatieprincipe. Volgens de Theorie van de Rechtvaardige Oorlog stellen zowel rechtvaardige als onrechtvaardige combattanten geen onaanvaardbare oorlogshandelingen als ze enkel vijandelijke combattanten viseren (en uiteraard in de veronderstelling dat ze ook de andere in bello-principes respecteren). Daar is McMahan het duidelijk niet mee eens: enkel de rechtvaardige combattanten, zo stelt hij, hebben het recht om de tegenstander aan te vallen met dodelijk geweld. Onrechtvaardige combattanten beschikken niet over dat recht (enkele uitzonderlijke gevallen niet te na gesproken). 3 Jeff MCMAHAN, The Ethics of Killing in War, in Ethics, 114, n 4, juli 2004, p

4 Internationaal Humanitair Recht in de kijker 2008 Waarom dat zo is, kan geïllustreerd worden met een morele analogie. 4 Stel dat persoon A een niet-geprovoceerde aanval uitvoert tegen persoon B. Aangezien B niets gedaan heeft om zijn recht om niet aangevallen te worden te verliezen, heeft hij ook het recht om noodzakelijk en proportioneel geweld te hanteren tegen A om zijn leven te verdedigen. Omdat A er als autonoom moreel agent voor gekozen heeft om B opzettelijk te schaden A is moreel schuldig verliest A zijn recht om niet aangevallen te worden. Uit dit geval van individuele zelfverdediging blijkt duidelijk dat de relatie tussen A en B er een is van morele asymmetrie. Een vergelijkbare relatie van morele asymmetrie is ook aanwezig als staat A een agressieoorlog begint tegen staat B. Die heeft het recht om zich te verdedigen, terwijl A door de begane morele fout zijn recht verliest om niet te worden aangevallen. Het is belangrijk om te weten dat deze morele analogie in de Rechtvaardige Oorlogstheorie niet wordt doorgetrokken wordt tot op het niveau van de individuele combattanten. Asymmetrie Volgens de Theorie van de Rechtvaardige Oorlog bestaat er een morele symmetrie of gelijkheid tussen de combattanten van de oorlogvoerende partijen. De combattanten aan beide zijden van de frontlijn beschikken over dezelfde rechten en plichten. McMahan ziet echter geen reden waarom de zelfverdedigingsargumentatie niet zou worden doorgetrokken tot op het niveau van de individuele combattanten. In zijn redenering is de relatie tussen de combattanten van A en B er een van morele asymmetrie of ongelijkheid. De onrechtvaardige combattanten van A verliezen hun recht om niet te worden aangevallen, terwijl de rechtvaardige combattanten van B dat behouden. Concreet hebben de combattanten van B het recht om de combattanten van A aan te vallen, maar omgekeerd niet. 4 Jeff MCMAHAN, The Ethics of Killing in War, p ; zie ook Jeff MCMAHAN, On the Moral Equality of Combatants, in The Journal of Political Philosophy, 14, n 4, 2006, p. 379; Carl CEULEMANS, Oorlog, morele verantwoordelijkheid en het doden van combattanten, in Ethiek & Maatschappij, 11, n 2, 2008, p

5 Met andere woorden: de combattanten van A kunnen het discriminatieprincipe niet respecteren, omdat ze simpelweg niet het recht hebben om wie dan ook combattanten en non-combattanten aan te vallen. Ook over het tweede in bello-principe laat McMahan weinig twijfel bestaan. Een onrechtvaardige combattant kan onmogelijk het principe van de proportionaliteit naleven. McMahan maakt dit duidelijk aan de hand van wat hij het parallelargument noemt. 5 Wanneer we het jus ad bellum bekijken, dan wordt het al snel duidelijk dat het principe van de rechtvaardige zaak het belangrijkste is. Dat heeft onder meer te maken met het feit dat geen enkel ander principe onafhankelijk van de rechtvaardige zaak kan worden geformuleerd. Het principe dat bijvoorbeeld stelt dat men moet beschikken over juiste intenties, is pas zinvol wanneer men vooraf weet wat men moet willen (=rechtvaardige zaak) om juiste intenties te hebben. Ook de redelijke kans op succes, het proportionaliteitsprincipe en de laatste toevlucht zijn in belangrijke mate verbonden met dat van de rechtvaardige zaak. McMahan ontwikkelt een gelijkaardige argumentatie voor de in bello-proportionaliteit: ook dit principe kan niet los worden gezien van de rechtvaardige zaak. Een oorlogshandeling is pas proportioneel als het militaire nut van die handeling opweegt tegen de vermoedelijke schade. Als we weten dat het nut van een militaire actie niets anders is dan de mate waarin ze bijdraagt tot het oorlogsdoel, hoeft ze geen positieve waarde te hebben in de proportionaliteitsafweging. Militair nut is namelijk pas positief als de actie bijdraagt tot het realiseren van een ethisch verantwoord oorlogsobjectief of rechtvaardige zaak. Omdat elke militaire actie van een onrechtvaardige combattant bijdraagt tot het realiseren van een ethisch verwerpelijke oorlogsdoelstelling bijvoorbeeld etnische zuiveringen kan hij onmogelijk voldoen aan de in bello-proportionaliteit. Het militaire nut van zijn acties is namelijk altijd negatief, en kan bijgevolg geen positief tegengewicht vormen voor de schade ervan. 5 Jeff MCMAHAN, The Ethics of Killing in War, p

6 Internationaal Humanitair Recht in de kijker 2008 Vaarwel, dualiteit? De Theorie van de Rechtvaardige Oorlog is het resultaat van een eeuwenlange ethische reflectie over vraagstukken van oorlog en vrede. Als die gecumuleerde wijsheid ervan uitgaat dat combattanten die deelnemen aan een onrechtvaardige oorlog niets fouts doen zolang ze zich houden aan de bepalingen van het jus in bello, dan moeten daar goede redenen voor bestaan. Eén van de belangrijkste verklaringen voor het vasthouden aan de ethische dualiteit ligt bij de ontstaansgeschiedenis van de Theorie zelf. Voor het jus ad bellum en het jus in bello rond het einde van de Middeleeuwen samengevoegd werden tot de klassieke Rechtvaardige Oorlogstheorie, hadden beide componenten al een eigen geschiedenis achter de rug. 6 Het jus ad bellum kreeg vorm als een religieuze doctrine. Voor theologen en canonisten was oorlog in essentie een kwaad dat zoveel mogelijk vermeden moest worden. Enkel in uitzonderlijke omstandigheden was het gebruik van militair geweld gerechtvaardigd. Die omstandigheden waren vastgelegd in de principes van het jus ad bellum. Thomas van Aquino vermeldt in zijn Summa Theologica bijvoorbeeld de ad bellum-principes van legitieme autoriteit, rechtvaardige zaak en goede intenties. 7 Het jus in bello had een eerder seculiere voorgeschiedenis. Belangrijk was vooral de rol van de zogenaamde ridderethos, een soort zelfregulerende erecode van een geprivilegieerde strijdersklasse. Bij de jus in bello-traditie ging men er niet vanuit dat oorlog een kwaad was, maar eerder een gereglementeerde en nobele activiteit voor de exclusieve klasse van deugdzame strijders. 8 Hoewel het jus ad bellum en het jus in bello een fundamenteel andere visie hebben op de aard van oorlog, is hun samenvoeging volgens David Rodin vanuit pragmatisch oogpunt een bijzonder geslaagde zet. 9 Het laat namelijk 6 James Turner JOHNSON, Ideology, Reason, and the Limitations of War; Religious and Secular Concepts , Princeton, Princeton University Press, 1975, p Thomas D AQUIN, Somme Théologique. II-II, Q.40, Paris, CERF, 1985, p James Turner JOHNSON, Ideology, Reason, and the Limitation of War, p David RODIN, War & Self-Defense, Oxford, Clarendon Press, 2002, p

7 toe om het oorlogsgeweld te onderwerpen aan een dubbele beperking. Met het jus ad bellum wordt een rem ingebouwd op politiek vlak, waarbij het de bedoeling is om het aantal oorlogen zoveel mogelijk te beperken. Bij de oorlogen die dan toch gevoerd worden, probeert het jus in bello het oorlogsgeweld zelf aan banden te leggen, ongeacht de vraag of het wel een rechtvaardige oorlog is. Tegenstanders van de Rechtvaardige Oorlogstheorie zouden zeker aanvoeren dat hun eigen ethisch gecorrigeerde oorlogsethiek er beter in slaagt het oorlogsgeweld aan banden te leggen. Onrechtvaardige combattanten mogen, gezien hun betrokkenheid bij een niet-legitieme oorlog, simpelweg geen geweld gebruiken. Theoretisch gezien valt er voor dat argument zeker iets te zeggen, maar in de praktijk zou niemand zich in dat scenario nog houden aan de in bello-bepalingen. McMahan gaat er namelijk nogal gemakkelijk vanuit dat het onderscheid tussen een rechtvaardige en een onrechtvaardige oorlog duidelijk is. In de praktijk vinden beide parijen gewoonlijk dat zij als enige een rechtvaardige oorlog voeren. Vanuit het perspectief van de ethische dualiteit is dat niet meteen een probleem. Combattanten van de verschillende partijen beschikken namelijk over gelijke rechten en plichten, en beschouwen elkaar als leden van dezelfde combattantenklasse. Het besef dat ze een gelijkaardige militaire opleiding hebben gekregen en dezelfde soort taak met gelijkaardige risico s uitvoeren, creëert als het ware een professionele verbondenheid. Die heeft ongetwijfeld een matigend effect op de mate waarin geweld wordt gebruikt. Als we de ethische dualiteit verwerpen, dan is de vijandige combattant niet langer iemand met dezelfde rechten en plichten, maar een crimineel die koste wat het kost gestopt moet worden. Bovendien zal een combattant die beseft dat hij na de vijandelijkheden zal behandeld worden als een misdadiger, niet snel geneigd zijn om zich over te geven en alles in het werk stellen om een nederlaag te vermijden. 10 Meteen is duidelijk dat het wegvallen van de onderlinge professionele verbondenheid ook het einde kan betekenen van de neiging tot matiging in het gebruik van geweld. 11 Naast deze pragmatische argumentatie kan de ethische dualiteit van de Rechtvaardige Oorlogstheorie ook verdedigd worden vanuit een institutio- 10 Alex J. BELLAMY, Just Wars; From Cicero to Iraq, Cambridge, Polity Press, 2006, p Larry MAY, War Crimes and Just War, Cambridge, Cambridge University Press, 2008, p

8 Internationaal Humanitair Recht in de kijker 2008 neel perspectief. Daarvoor keren we terug naar het voorbeeld van de gewetensvolle bankovervaller. Of zo iemand zich houdt aan zijn erecode of niet, luidde de redenering, doet niet echt terzake. Het plegen van een overval is en blijft een crimineel feit. De vraag is echter of de analogie tussen de onrechtvaardige combattant en de bankovervaller wel opgaat. In tegenstelling tot een individuele criminele activiteit zoals een bankoverval, is het voeren van een oorlog een publieke activiteit met een zekere institutionele verantwoordelijkheidsverdeling. Zij die beslissen over het gebruik van geweld (politici) zijn niet degenen die het geweld ook effectief uitoefenen op het terrein (militairen). Beide categorieën hebben in dat opzicht een zeer specifieke verantwoordelijkheid. Politieke besluitvormers moeten bijvoorbeeld nagaan of het gebruik van publiek geweld het algemeen belang wel dient. Militairen moeten van hun kant de politieke beslissingen met de nodige zin voor professionalisme uitvoeren. Om publieke goederen zoals veiligheid, orde en vrede op een adequate manier te kunnen leveren, moet elk van de betrokken publieke agenten doen waarvoor hij of zij verantwoordelijk is. Niets meer en niets minder. Als elke militair zijn of haar deelname aan een operatie mocht laten afhangen van een persoonlijke ethische evaluatie, ontstaat er vroeg of laat een onwerkbare situatie. Dat is zeker het geval wanneer, zoals bij de strijdkrachten, de kwaliteit van de geleverde dienstverlening sterk afhangt van de onderlinge samenwerking en coördinatie. Maar wat als een rechtvaardig politiek regime beslist om een onrechtvaardige oorlog te beginnen? 12 Moeten militairen zich dan nog altijd houden aan de vereisten van de publieke taakverdeling ( My country right or wrong )? Volgens McMahan zou het in ieder geval oneerlijk zijn om onschuldige personen waartegen een onrechtvaardige oorlog gevoerd wordt de prijs te laten betalen voor het niet behoorlijk functioneren van onze eigen democratische instellingen. 13 Het zou dan ook logisch zijn wanneer combattanten hun verantwoordelijkheid zouden opnemen, bijvoorbeeld door te weigeren om aan die oorlog deel te nemen. Hoewel er vanuit rechtvaardigheids- 12 Zie ook Carl CEULEMANS, The Moral Equality of Combatants, in Parameters, US Army College Quarterly, 37, n 4, Winter , p Jeff MCMAHAN, The Ethics of Killing in War, p

9 perspectief heel wat te zeggen valt voor een dergelijk standpunt, kunnen er toch enkele kanttekeningen bij geplaatst worden. Vooreerst is er een epistemologisch bezwaar. Behalve hogere officieren beschikken de meeste militairen niet over de kennis of de informatie om zich een correct beeld te vormen van het legitieme karakter van de oorlog. Bovendien staat elke publieke agent militair of burger onder zware sociale en politieke druk wanneer zijn politieke gemeenschap betrokken raakt bij een conflict. Militairen wordt van bij het begin van hun opleiding ingeprent dat militaire gehoorzaamheid 14 en loyaliteit tegenover de eigen samenleving primordiale militaire deugden zijn. Beslissen om niet deel te nemen aan wat men in eer en geweten beschouwt als een immorele oorlog, vergt heel wat moed en overtuiging. Niet zelden zal men geconfronteerd worden met onbegrip, dreiging met sancties, isolement en uitsluiting uit de onmiddellijke professionele omgeving. Overheden zullen trouwens altijd proberen te voorkomen dat het zover komt. Aan de hand van allerhande propaganda- en manipulatietechnieken wordt de burger ervan overtuigd dat de oorlog legitiem en rechtvaardig is. Dat ook democratieën niet geheel immuun zijn voor dit soort praktijken, bleek in de aanloop naar de recente oorlog tegen Irak (2003). De regering- Bush liet geen enkel middel ongebruikt om de eigen bevolking en de wereld ervan te overtuigen dat er wel degelijk massavernietigingswapens aanwezig waren in Irak. Wat moeten we uit dit alles besluiten? Doen combattanten iets fout door deel te nemen aan een onrechtvaardige oorlog? Op grond van een objectieve rechtvaardigheidsanalyse kan je dat moeilijk ontkennen. Ongeacht de graad van dwang, manipulatie of indoctrinatie blijft het feit dat ze objectief gezien deelnemen aan een immorele activiteit. De eerder aangehaalde argumenten kunnen in het beste geval onrechtvaardige combattanten verontschuldigen voor hun deelname. Gerechtvaardigd kan zo n deelname niet zijn. 14 Zie ook Carl CEULEMANS & Guy VAN DAMME, The Soldier and the State; An Analysis of Samuel Huntington s View on Military Obedience Toward Political Authority, in Professional Ethics. A Multidisciplinary Journal, 10, n. 2, 3 & 4, zomer, herfst & winter 2002, p

10 Internationaal Humanitair Recht in de kijker 2008 Concreet betekent het dat de morele fout van een onrechtvaardige oorlog de meeste onrechtvaardige combattanten niet persoonlijk mag en kan aangerekend worden. Net zomin als rechtvaardige combattanten, kan het overgrote deel van de onrechtvaardige combattanten niet beschouwd worden als criminelen, voor zover ze uiteraard de bepalingen van het jus in bello respecteren. Maar wat dan met McMahans stelling dat onrechtvaardige combattanten het jus in bello niet kunnen naleven? Volgens mij gaat het hier om een enigszins misleidende uitlating. Onrechtvaardige combattanten kunnen wel degelijk het discriminatieprincipe respecteren en rekening houden met proportionaliteitsoverwegingen. Hoewel het uiteraard beter zou zijn als ze helemaal geen militaire handelingen stelden, is het vanuit pragmatische overwegingen toch beter om alle oorlogshandelingen te onderwerpen aan het jus in bello. Het zou niemand ten goede komen als onrechtvaardige combattanten zich ook nog eens te buiten zouden gaan aan allerhande schendingen van het jus in bello. De argumenten ter ondersteuning van de ethische dualiteit moeten in essentie begrepen worden binnen de context van conflicten tussen staten. De vraag is wat de regels zijn als de combattanten geen deel uitmaken van een regulier leger. Wat als bijvoorbeeld lokale verzetsstrijders de strijd aanbinden met regeringstroepen met de bedoeling om het regime omver te werpen? Blijft het principe van de ethische dualiteit ook in die context van toepassing? Hebben verzetsstrijders net als regeringssoldaten het recht om enkel afgerekend te worden op hun gedrag tijdens de vijandelijkheden (jus in bello), en niet voor de al dan niet rechtvaardige zaak waarvoor ze vechten (jus ad bellum)? Hoewel het hier gaat om een bijzonder complex vraagstuk, kunnen binnen het bestek van dit artikel toch enkele bedenkingen geformuleerd worden. De basisfilosofie van de Theorie van de Rechtvaardige Oorlog bestaat erin om het geweld tussen politieke entiteiten aan banden te leggen. Een van de middelen is de stelling dat enkel een legitieme autoriteit mag beslissen over het gebruik van militair geweld. In de huidige internationale context 124

11 wordt die status toegekend aan staten (individuele of collectieve zelfverdediging) en de VN-Veiligheidsraad (handhaving van de internationale vrede en veiligheid). De bescherming van reguliere strijdkrachten tegen een jus ad bellum-aansprakelijkheid wordt grotendeels gerechtvaardigd op basis van de institutionele verantwoordelijkheidsverdeling. Van reguliere combattanten kan je aannemen dat ze ervan overtuigd zijn te functioneren binnen een legitiem geweldskader dat van een staat of de internationale gemeenschap, en het is precies die veronderstelling die hen beschermt tegen een jus ad bellum-aansprakelijkheid. Dat is veel minder het geval voor niet-reguliere combattanten. In de eerste plaats zijn de leden van een verzetsbeweging meestal zeer nauw betrokken bij de politieke besluitvorming, waardoor het argument van de taakverdeling veel minder speelt. Verder weten ze maar al te goed dat ze functioneren binnen wat algemeen aanzien wordt als een niet-legitiem geweldskader. Het is precies door zijn bewustere betrokkenheid bij het jus ad bellum dat de bescherming van een niet-reguliere combattant tegen de jus ad bellumaansprakelijkheid moeilijker ligt. Net zoals de medeplichtige aan een bankoverval zich moeilijk kan distantiëren van het criminele karakter van die overval, zo kan een niet-reguliere combattant maar moeilijk zijn betrokkenheid bij de politieke zaak van de verzetsbeweging ontkennen. Daarbij is het belangrijk op te merken dat de afwezigheid van een bescherming tegen een jus ad bellum-aansprakelijkheid niet impliceert dat niet-reguliere combattanten automatisch onrechtvaardige combattanten zijn. Theoretici van de Rechtvaardige Oorlog, zoals Thomas van Aquino 15 en Hugo Grotius 16, erkennen wel degelijk het recht op verzet tegen een publieke overheid. Bijgevolg kunnen verzetsstrijders in bepaalde omstandigheden wel degelijk beschouwd worden als rechtvaardige combattanten. 15 Thomas van Aquino heeft het in dit verband over een tiranniek regime, dat zich in eerste instantie laat leiden door eigenbelang. Zie Thomas D AQUIN, Somme Théologique, Deel 3 (II- II), Q 41, Paris, CERF, 1985, p Grotius stelt bijvoorbeeld dat een vorst die de belangen van zijn volk niet naar behoren dient, door datzelfde volk met geweld verstoten mag worden, en zo nodig zelfs terechtgesteld mag worden. Zie Hugo de GROOT, Het Recht van Oorlog en Vrede. Boek I, Hoofdstuk IV, 8, Baarn, Ambo, 1993, p

12 Internationaal Humanitair Recht in de kijker 2008 Hoewel een bescherming tegen een jus ad bellum-aansprakelijkheid voor niet-reguliere combattanten minder gemakkelijk te rechtvaardigen valt, mag ze zeker niet uitgesloten worden. Men zou er bijvoorbeeld kunnen voor pleiten om de leden van een gewapende verzetsbeweging enkel ter verantwoording te roepen naarmate het functioneren van hun beweging meer lijkt op dat van reguliere strijdkrachten. Vanuit praktische overwegingen zou zo n optie zeker te verkiezen zijn. Het bestraffen van alle leden van een omvangrijke verzetsbeweging die op steun van de bevolking kan rekenen, zou niet alleen moeilijk realiseerbaar zijn. Het zou bovendien het verzoenings- en herstelproces zeker niet ten goede komen. Tot slot is het ontbreken van een professionele verbondenheid tussen reguliere en niet-reguliere combattanten een belangrijke factor in het problematische karakter van de bescherming van niet-reguliere combattanten tegen een jus ad bellum-aansprakelijkheid. Het is precies de neiging tot criminalisering van de tegenstander die ernstige risico s inhoudt voor de manier waarop conflicten - en interne conflicten in het bijzonder - uitgevochten worden. 17 Combattanten in het internationaal humanitair recht Net zoals de Rechtvaardige Oorlogstheorie gaat ook het internationaal humanitair recht (IHR) uit van een scheiding tussen het jus ad bellum en het jus in bello. Zo wordt in de Preambule van het Eerste Aanvullende Protocol van 1977 duidelijk gesteld dat de bepalingen van de Verdragen van Genève van 12 augustus 1949 en van dit Protocol ten volle dienen te worden toegepast in alle omstandigheden, op alle personen die door deze akten worden beschermd, zonder enig nadelig onderscheid gebaseerd op de aard of de oorsprong van het gewapend conflict of op de motieven van of toegeschreven aan de Partijen bij het conflict. 17 Binnen de jus in bello-traditie is een dergelijke vaststelling trouwens niet ongewoon. Tijdens de middeleeuwen waren het de ridders die zich beschouwden als een exclusieve strijdersklasse. Wie niet behoorde tot die klasse, maar desondanks toch de wapens opnam, moest tijdens de vijandelijkheden niet rekenen op enige vorm van mededogen. De hoffelijkheid en ridderlijkheid tijdens het gevecht waren enkel voorbehouden aan wie behoorde tot de geprivilegieerde groep van strijders. De achterliggende filosofie was niet zozeer het feit dat de tegenstander uitdrukkelijk geïdentificeerd werd met het jus ad bellum-aspect van de oorlog, maar eerder dat die niet-ridderlijke tegenstander een ernstige inbreuk pleegde op de heersende orde van de middeleeuwse samenleving. Zie James Turner JOHNSON, Just War Tradition and Restraint of War; A Moral and Historical Inquiry, Princeton, Princeton University Press, 1984, p

13 Dat ook het IHR de combattanten van alle oorlogvoerende partijen op voet van gelijkheid behandelt, hoeft niet te verbazen. Het IHR is in feite niets anders dan de juridische formalisering van de jus in bello-traditie. Dat de bepalingen los staan van het jus ad bellum, kan voor een belangrijk deel historisch verklaard worden. Toen in de loop van de 16 de 17 de eeuw de universele normatieve orde van de Republica Christiana desintegreerde, pleitten seculiere denkers zoals Grotius voor de invoering van een internationale rechtsorde, gebaseerd op het Natuurrecht. Deze rechtsorde moest de nieuwe matigende factor vormen in een door godsdienstoorlogen verscheurde internationale gemeenschap. 18 In eerste instantie kende hun streven weinig succes. De dominantie van het soevereiniteitsdenken in de 18 de 19 de eeuw had namelijk als gevolg dat staten hun compétence de guerre niet langer aan allerhande ethische beperkingen wilden onderwerpen. Oorlog werd losgekoppeld van rechtvaardigheidsoverwegingen en evolueerde zo tot een louter amoreel instrument ten dienste van het staatsbelang. Toen staten in de loop van de 19 de eeuw dan toch beperkingen aanvaardden, hadden die betrekking op de manier waarop oorlog werd gevoerd. Meer zelfs, voor staten kon er pas sprake zijn van in bello-regels wanneer ze ad bellum als volledig soeverein werden erkend. 19 Dat inzicht is van wezenlijk belang om de dualiteit van het IHR te begrijpen. Het feit dat het IHR los van elke ad bellum-rechtvaardigheidsopvatting werd ontwikkeld, bracht vanzelf de morele en juridische gelijkheid van de betrokken combattanten met zich mee. Zonder een gedeelde rechtvaardigheidsopvatting kan er namelijk geen sprake zijn van rechtvaardige en onrechtvaardige oorlogen, en ook niet van rechtvaardige en onrechtvaardige combattanten. De latere introductie van het jus ad bellum in het internationaal recht in de loop van de 20 ste eeuw zou aan de gelijkheid van combattanten niet veel meer veranderen. Met het IHR wilden staten in de eerste plaats het destructieve karakter van gewapende conflicten aan banden leggen. En dat 18 Ian CLARK, Waging War; A Philosophical Introduction, Oxford, Clarendon Press, 1990, p Ian CLARK, Waging War, p

14 Internationaal Humanitair Recht in de kijker 2008 kan het best bereikt worden wanneer de oorlogshandelingen van alle betrokken partijen onderworpen worden aan het IHR. Bovendien is het begrijpelijk dat staten geen vragende partij zijn voor regels die (1) a priori niet uitsluiten dat de eigen combattanten als criminelen bestempeld en behandeld worden, als zou blijken dat ze deelnamen aan een onrechtvaardige oorlog, en (2) de combattanten ertoe zouden aanzetten om de legitimiteit van de eigen ad bellum-beslissingen in vraag te stellen. Besluit Voor Walzer is de ethische dualiteit van de Rechtvaardige Oorlogstheorie een onderdeel van wat hij de morele realiteit van de oorlog noemt. 20 Dat is het geheel van waarden, normen en principes dat zich in de loop der eeuwen heeft ontwikkeld, en op basis waarvan we onze ethische oordelen vormen over oorlogen en oorlogshandelingen. Om de doelmatigheid van dergelijke internationale rechtsregels te verzekeren, moeten ze nauw aansluiten bij die gedeelde morele realiteit van de oorlog. Regels worden nu eenmaal beter nageleefd als de achterliggende waarden ook goed geïnternaliseerd zijn. Dat is duidelijk het geval voor de scheiding van het jus ad bellum en het jus in bello: zowel bij de Rechtvaardige Oorlogstheorie als bij het IHR vinden we een vergelijkbare normatieve dualiteit terug. Met zijn stelling dat het jus ad bellum en het jus in bello niet onafhankelijk van elkaar kunnen gezien worden, probeert McMahan the deep morality of war te doorgronden. Dat is een alternatieve kijk op de oorlogsethiek, die vanuit rechtvaardigheidsoogpunt coherenter wil zijn dat de traditionele Theorie van de Rechtvaardige Oorlog. Stellen dat een onrechtvaardige combattant de proportionaliteitsvereiste niet kan respecteren omdat zijn oorlogsinspanningen bijdragen tot het realiseren van een ethisch verwerpelijk oorlogsobjectief, vermijdt inderdaad de traditionele paradox. Het probleem is echter dat deze diepe oorlogsethiek niet altijd aansluit bij de bepalingen van het IHR. Waar een rechtvaardige combattant volgens het IHR zonder bezwaren kan worden geviseerd, is dat niet zo bij McMahans alternatieve oorlogsethiek. Op de vraag welk systeem dan gevolgd 128

15 moet worden, geeft McMahan een onduidelijk antwoord. Enerzijds geeft hij toe dat het neutrale IHR duidelijk zijn verdiensten heeft, met name een inperking van het destructieve karakter van oorlog. Anderzijds pleit hij voor een evaluatie en bijsturing van het IHR op basis van de door hem voorgestelde oorlogsethiek. Hij beseft echter maar al te goed dat zo n bijsturing niet voor de hand ligt: Yet it is dangerous to tamper with rules that already command a high degree of allegiance. The stakes are too high to allow for much experimentation with alternatives. 21 Is de diepe oorlogsethiek dan een louter academische vingeroefening? Mc- Mahan vindt van niet. Als er iets mee bereikt kan worden, dan is het wel de individuele ad bellum-responsabilisering van combattanten. Net zoals combattanten zich vragen moeten stellen bij de in bello-legitimiteit van bevelen, zo moet de diepe oorlogsethiek hen een zekere ad bellum-verantwoordelijkheid bijbrengen. Het is echter de vraag of politici bereid zullen zijn om zo n kritische ingesteldheid op ad bellum-niveau bij de eigen militairen aan te moedigen. 20 Michael WALZER, Just and Unjust Wars, p Jeff MCMAHAN, The Ethics of Killing in War, p