Brazilië een land van tegenstellingen
|
|
- Esther Verhoeven
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Brazilië een land van tegenstellingen Presentatie voor de Stichting Sociaal en Cultureel Werk in Holten maandag 18 november A het moderne BRIC-land (voor de pauze) B het Brazilië van de Indianen (na de pauze met fotopresentatie) Eerst het moderne BRIC-land. Ik ben al 4 jaar weg uit Brazilië, dus - ik zal geen cijfers en economische analyses geven, hoe Brazilië het nu doet. - Wel wil ik wat langere termijn kenmerken en trends aangeven, vooral op economisch terrein (economische belangenbehartiging was en is immers de hoofdtaak van de ambassade). - Ik wil beginnen niet met: hoe kijkt de wereld tegen Brazilië aan?, Maar: hoe kijkt Brazilië tegen de wereld aan? 1 het BRIC-land Brazilië en de wereld. Hoe ziet BRAZILIE zichzelf? Goldman Sachs rapport introduceert term BRIC voor 4 opkomende markten. - Brazilië keek er vreemd tegen aan. Het heeft weinig gemeen met andere BRIC s (politiek, economisch). Soms zijn er zelfs fricties (China over goedkope textiel import) - Topconferenties geïnitieerd door Rusland leverden dan ook weinig op. - Toch was en is BRIC-status belangrijk voor Brazilië. Het is de erkenning van zijn status als opkomende economische macht. - Dit versterkte Brazilië s zelfvertrouwen en paste goed in beeld dat Brazilië graag van zich zelf heeft, n.l. als Kampioen voor de kleinere en middelgrote ontwikkelingslanden (m.n. in Afrika en LA) - bijv. in de Wereld Handels Organisatie (woordvoerder van de G-77), bij klimaatonderhandelingen, n.a.v. de financiële crisis kwam naast de G-8 ook de G-20 - Brazilië eiste dan ook meer stemrecht voor ontwikkelingslanden (lees: voor zichzelf ) in Wereld Bank en IMF. - stelde zijn kandidatuur voor Permanent Lid van de Veiligheidsraad van de VN (met Duitsland, India en Japan). - successen zijn tot nu toe bescheiden (m.n. door weerstand van andere landen in die organisaties om te hervormen, in IMF en WB bijv. van Nederland; in VNVR van VS, China) - Ik vroeg wel eens: De wens meer invloed en stemrecht te hebben, is begrijpelijk. 1
2 Maar wat gaat Brazilië daar dan mee doen? Welke inzet kunnen we verwachten? Is Brazilië dan ook bereid meer verantwoordelijkheid te nemen voor mondiale problemen (bijv. deelname aan vredesoperaties, schuldverlichting voor armste landen, toezegging om CO2-uitstoot t verminderen?) Ik kreeg dan geen of een ontwijkend inhoudelijk antwoord. - Maar dat neemt niet weg: Brazilië wil een speler op het wereldtoneel zijn en vindt erkenning daarvan terecht. - tegenover VS ziet Brazilië zich als belangrijke partner van VS in Latijns-Amerika: - m.n. politiek als bemiddelaar tussen VS en linkse regimes in LA (Venezuela, Bolivia, Ecuador, Peru en Paraguay) - er zijn geen fricties met VS over uitvoer grondstoffen en landbouwproducten naar derde landen (de wereldvraag is groot genoeg) - wel fricties over VS-subsidies aan biobrandstoffen en katoen, die de Braziliaanse export naar de VS belemmeren. - er is nu wat ruis door internet-aftappraktijken van NSA (afzeggen bezoek president Rousseff) - Brazilië ziet de EU niet of nauwelijks als politieke of economische eenheid - is geïnteresseerd in handel met grote lidstaten (Dui, FR, VK, IT) - in culturele banden met Portugal (taal) en in mindere mate DUI en IT (immigranten) - ziet NL vnl. als invoerhaven voor zijn producten naar de rest van Europa (ertsen, soja, vlees, vruchtensappen, biobrandstoffen) - de rest van de EU telt voor Brazilië eigenlijk helemaal niet. China is voor Brazilië - belangrijke afzetmarkt voor delfstoffen (ijzererts) en landbouwproducten (soja!), - maar troeft Brazilië op de wereldmarkt af m.b.t. goedkope industrieproducten - en bedreigt zelfs de binnenlandse Braziliaanse markt m.b.t. textiel en sportschoenen Vaak wordt er in Latijns-Amerika hoog opgegeven over de regionale samenwerking, m.n. in MERCOSUL. Maar die blijkt in de praktijk meer verbaal, dan inhoudelijk, zeker als het gaat om een gezamenlijk onderhandelingsstandpunt over handelsvraagstukken te bepalen. Hoe staat dat zelfverzekerde Brazilië er nu binnenlands voor? (Eerst: sterke punten, enkele kenmerken van economische beleid en zwakke punten Tenslotte: kansrijke sectoren voor Nederland, en milieu). 2
3 2 Wat zijn sterke punten van Brazilië? 1 natuur: vruchtbare grond, warm klimaat, veel regen, - enorme landbouwproductie en nog groter potentieel: rundvlees, pluimvee, soja, mais, rijst, katoen, rietsuiker (voor biobrandstof), tropisch fruit (sappen). 2 delfstoffen: metalen, aardolie (Brazilië is zelfvoorzienend), gas. Toekomst wellicht: zeldzame metalen (voor computers, vliegtuigindustrie e.d.)! Maar Brazilië is niet alleen een land van export van grondstoffen, zoals zo veel OS-landen Het heeft zeer hoogwaardige technologische capaciteiten 3 landbouwkundig onderzoek. Het overheidsinstituut EMBRAPA is gespecialiseerd in tropische landbouw. Heeft veel connecties met Wageningen. EMBRAPA is erin geslaagd om veel landbouwproducten uit het gematigde Zuiden geschikt te maken voor verbouw in de tropische delen van het land. Een voor Europa wat gevoelig aspect zijn experimenten met genetisch gemodificeerde organismen. 4 - oliewinning in de diepe zee. Dat gebeurt in de zeebodem in meter diep water. Recentelijk is daar olie-exploratie onder zoutlagen op meter diepte bij gekomen, zgn. pre-sal, (d.w.z. door m water en dan m door basalt en zoutlagen). Staatsbedrijf PETROBRAS is enige ter wereld die grote kennis en ervaring heeft op dit terrein, op afstand gevolgd door Shell. 5 vliegtuigbouw. Staatsbedrijf EMBRAER is de derde vliegtuigproducent ter wereld na Boeing en Airbus. Het is gespecialiseerd in vliegtuigen voor de middelgrote afstand (KLM cityhoppers) 6 gezondheidszorg (voor wie het kan betalen). Veel vooraanstaande artsen zijn in Amerika opgeleid. Het is het land met de meeste plastische chirurgie. 7 Er zijn grote binnenlandse industriële en dienstensectoren, opgezet met lokaal of buitenlands kapitaal 3
4 Voordat ik op de zwakke punten kom, eerst 3 enkele belangrijke kenmerken van economische beleid (Zonder oordeel sterk of zwak. Het zijn politieke keuzen van Brazilië, maar wel van belang voor buitenlandse exporteurs en investeerders) 1 Tijdens de militaire dictatuur ( ): een beleid van import-substitutie. Niet meer, maar nog altijd wel: een beleid van protectie van de eigen industrie en de eigen dienstverlenende sector. - Door de grote eigen markt kon Brazilië veel buitenlandse bedrijven dwingen om te investeren in productie in Brazilië, i.p.v. te exporteren naar Brazilië. - Zo worden vrijwel alle auto s en motorrijtuigen lokaal gemaakt door gemiddeld 35% invoerrechten op auto s te heffen. Ook elektronica wordt grotendeels lokaal geproduceerd. - De grote oliereserves voor de kust worden grotendeels geëxploiteerd door het olie- en gasbedrijf PETROBRAS, dat geheel onder staatscontrole staat. - En als er zgn. blokken op zee worden geveild, waarop ook buitenlandse maatschappijen mogen bieden, geldt vaak dat PETROBRAS in de exploitatie een 30% aandeel moet hebben. - Voor de bouw van boorplatforms en schepen voor de olie-industrie geldt zelfs een verplichting om deze in Brazilië te bouwen met een local content van 70%. - Dit heeft geleid tot een grote opleving van de scheepsbouw (met ca. 40 werven), terwijl de scheepsbouw in de jaren 80 vrijwel non-existent was. - Voor Nederlandse bedrijven in de scheepsbouw en offshore betekent dit, dat er goede kansen zijn voor toeleveringsbedrijven, maar dat samenwerking met een lokale Braziliaanse partner vrijwel altijd noodzakelijk is. - N.B. als vraag te groot is, zijn soms uitzonderingen mogelijk, bijv. order voor IHC van EUR 1 miljard! - Een maatregel voor industrie en handel uit 2010 (Brasil Maior) stelt, dat bij overheidsaanbestedingen Braziliaanse bedrijven de voorkeur krijgen, ook al bieden zij tot 25% hoger dan buitenlandse bedrijven. Een soort Buy Brazil Act naar voorbeeld van de VS. - Ook het kopen of huren van landbouwgrond door buitenlanders of Braziliaanse maatschappijen met buitenlands kapitaal wordt beperkt. Deze mogen niet meer dan ¼ van de grond in eenzelfde gemeente kopen of huren. 4
5 2 naast deze protectie van de eigen markt, er is veel staatsinvloed op het bedrijfsleven, - o.a. door deelnemingen van de staatsontwikkelingsbank BNDES, - diverse grote banken zijn staatsbanken, - PETROBRAS heeft niet alleen een bijna-monopolie op olie- en gaswinning, het bezit alle raffinaderijen en ca. 60% van de benzinestations. 3 - Er is een gedetailleerde arbeidswetgeving met een grote mate van bescherming voor de werknemers. Deze dateert al uit de tijd van de corporatistische staat van President/dictator Getulio Vargas in de jaren 30, en is gebleven onder de militaire dictatuur, de liberalere presidenten daarna en zeker ook onder de sociaal-democratische regering van President Lula. - Dat betekent niet, dat ontslag van werknemers met een arbeidscontract voor onbepaalde tijd onmogelijk is, maar het is wel duur. - En als een werkgever zich niet strikt aan de arbeidswetgeving houdt, kan dit leiden tot processen tegen de werkgever (Brazilianen zijn mondig). 4 Groot land: leidt tot grote verschillen in welvaart en inkomen tussen de regio s. Daardoor ook grote verschillen in de kracht van de vakbonden en in de organisatiegraad. Dat heeft ertoe geleid, dat er geen landelijke cao s zijn (ook geen landelijke bedrijfs-cao s van bijv. Philips of Unilever). Cao s worden per bedrijfstak per regio overeen gekomen. 5 - Er zijn zoals in zo vele landen export processing zones met speciale belastingfaciliteiten voor de uitvoer. Aandacht: Zona Franca de Manaus in de staat Amazonas, die belastingfaciliteiten heeft ook voor de verkoop op de Braziliaanse markt. In feite gaat ca. 80% van de productie van de zone naar het Zuid-Oosten van Brazilië (Sao Paulo en Rio de Janeiro). Dat leidt daar uiteraard tot weerstand. Toch is die zone van groot belang, a - om economische activiteiten aan te trekken voor de stad Manaus in het oerwoud, b - om uitzaaiing van industrieën over het hele kwetsbare Amazone-gebied te voorkomen. 6 Een belangrijk sociaal programma is: Bolsa Familia - soort bijstandsuitkering aan 12 miljoen arme gezinnen, met bijzondere kenmerken: - wordt uitgekeerd aan de vrouw in het gezin (niet aan de man) - voorwaarden: kinderen naar school en - kinderen moeten worden ingeënt - publieke controle op fraude: alle uitkeringsgerechtigden staan op internet 5
6 4 wat zijn zwakke punten van Brazilië? 1 - er is een grote bureaucratie met veel overheidscontrole op het particuliere bedrijfsleven. Hetzelfde geldt voor de banken, die onder straffe controle van de Nationale Bank staan. - Dit betekent o.a. dat voor het opzetten van een bedrijf veel tijd en veel vergunningen vereist zijn. Voor het opzetten van een bedrijf zijn ongeveer 115 (werk)dagen vereist. In Nederland zijn dat 15 dagen. - In de Index of Economic Freedom 2010 van de Amerikaanse Heritage Foundation staat Brazilië op de 113 e plaats (Nederland is 15 e ) 2 de concurrentiekracht op de wereldmarkt is nog gering. Op de zgn. Global Competitiveness Ranking van het World Economic Forum staat Brazilië 53e, na China (26) en Zuid-Afrika (50), maar voor India (56) en Rusland (66). Nederland staat 7 e Kenmerkend: er is een grote uitvoer van grondstoffen, m.n. ijzererts, maar die worden vaak onbewerkt uitgevoerd 3 er is een zeer gedetailleerde grondwet met veel economische en sociale bepalingen - begrijpelijk als reactie op de militaire dictatuur (terugkeer dictatuur voorkomen) - maar geeft veel rigiditeit. Wijziging vereist 3/5 e meerderheid in Huis en Senaat 4 Voorts is er een zeer gecompliceerd belastingsysteem, met wel 25 verschillende belastingen. Dit levert veel papierwerk op voor bedrijven, maar natuurlijk ook goede zaken voor belastingconsulenten. 5 er is veel corruptie, vooral bij overheidsaanbestedingen. - Dat wordt in de hand gewerkt, doordat er ca gekozen volksvertegenwoordigers en overheidsfunctionarissen zijn op federaal, deelstatelijk en gemeentelijk niveau! - Een factor die dit nog verder compliceert, is de partij-politieke krachtenverdeling. Links is er de Arbeiderspartij (van presidenten Lula en Rousseff) Rechts is er de Sociaal-Democratische Partij. Maar de bijna onvermijdelijke coalitiepartner voor deze beide is de centrumpartij PMDB, die vooral bestaat uit lokale politici, die het normaal vinden dat een gekozen politicus wat bijverdient middels corruptie. - Dat leidde o.a. tot het Mensalao-schandaal. Illegaal verkregen fondsen van de Arbeiderspartij werden gebruikt voor maandelijkse uitkeringen aan parlementsleden van andere partijen in ruil voor politieke steun aan regeringsvoorstellen. (Nooit bewezen, dat president Lula daarvan wist) 6
7 - Weliswaar staat daar tegenover, dat er een volstrekt vrije pers is. En bij schandalen, of zelfs vermeende schandalen, worden man-en-paard genoemd en foto s afgedrukt, maar veel effect op de corruptie heeft het niet. - Bij de rechterlijke macht is er overigens minder corruptie, dan in sommige Oost-Europese landen. Waarschuwing: Nederlandse bedrijven die zich in het buitenland schuldig maken aan corruptie zijn in Nederland strafbaar. En Nederlandse overheidsfunctionarissen, die daarvan kennis krijgen, zijn verplicht deze bedrijven in Nederland aan te geven. 6 voorts is er veel en grote criminaliteit - Brazilië is een doorvoerland (geen productieland) voor cocaïne - problemen concentreren zich in de sloppenwijken (favela s) in de grote steden, waar de politie niet durft te komen, behalve in pantserwagens. - anekdote Nederlandse handelsdelegatie op weg naar scheepswerf bij Rio de Janeiro. En Tom-Tom die weg door favela s aangeeft. 7 Minder probleem, maar toch voor investeerders vermeldenswaard: Brazilië heeft met bijna geen enkel land een Investering Beschermings Overeenkomst (IBO), ook niet met Nederland. - IBO s zouden meer bescherming geven aan buitenlandse ondernemingen, dan de Braziliaanse wet geeft aan Braziliaanse ondernemingen, m.n. wat betreft nationalisatie/compensatie, - IBO s voorzien i.g.v. conflicten tussen het gastland en een buitenlandse onderneming veelal in arbitrage door een internationaal hof van arbitrage, bijv. bij de Wereldbank in Washington. Brazilië wenst zich echter niet te onderwerpen aan buitenlandse jurisdictie in dit soort gevallen. De consequentie hiervan is, dat geschillen tussen de Braziliaanse overheid en buitenlandse ondernemingen moeten worden beslecht door Braziliaanse rechtbanken. 8 In juni (2013) plotseling massale demonstraties en protesten tegen: Eerst verhoging van openbaar-vervoer-tarieven, vervolgens tegen corruptie, slecht onderwijs, geld verspillen voor WK-voetbal en OS. Begin van Braziliaans equivalent van Arabische lente (of herfst?). Ik denk van niet. Lijkt eerder revolution of the rising expectations. Een opkomende middenstand ziet dat het beter gaat, maar het gaat niet snel genoeg. Maar het protest had geen georganiseerde structuur en geen politieke richting. Het was als de occupy beweging : een protest waar de politieke leiders rekening mee moeten houden, maar die zelf geen politiek alternatief biedt. 7
8 5 kansrijke sectoren voor Nederland 1 transport en logistiek: multi-modaal vervoer, masterplan voor 40 havens, binnenvaart, achterlandverbindingen 2 industriële toelevering voor de offshore olie- en gaswinning en scheepvaart (short-list PETROBRAS). Holland Marine House in Rio de Janeiro Samenwerking met Braziliaans bedrijf essentieel (i.v.m. local content vereisten) 3 luchtvaart-infrastructuur: Inspelen op de privatisering van aanleg, onderhoud en exploitatie van vliegvelden. 4 milieutechnologie / afvalmanagement: scheiding van afval, afvalverwerking, compostering, recycling, waterzuivering, luchtverontreiniging) 5 waterbeheer 6 WK-voetbal 2014 in 12 steden, OS 2016 in Rio de Janeiro Lokale infrastructuur (vervoer vliegveld-stadion, hotels, beveiliging) In mindere mate: 6 landbouw: - zaadveredeling (uitgangsmateriaal) - agro-industrie: bijv. machines voor de voedselverwerkende industrie - biobrandstoffen twijfelachtig (groeiende kritiek in Europa, concurrentie uit andere bronnen) Bij investeringen in landbouwbedrijven is risico betrokken te raken bij: - illegale ontbossing, - corruptie, - witwassen van maffiageld, - gedwongen arbeid in afgelegen gebieden (m.n. de staat Pará). 7 diensten????? (financiële diensten, verzekering, telecom, vervoer/cabotage, pakketpost?) Er is in Brazilië veel angst voor concurrentie, veel protectie, veel overheidscontrole op deze terreinen. 8
9 Vaak wordt er gezegd, en het doet het ook goed in speeches, dat Nederland de 2 e buitenlandse investeerder in Brazilië is na de VS (en in sommige jaren zelfs de 1 e buitenlandse investeerder). Deze cijfers zijn afkomstig van de Braziliaanse Centrale Bank. Daarbij moet wel worden gezegd, dat de Centrale Bank uitsluitend naar de formele juridische herkomst van de buitenlandse investering kijkt en niet naar de herkomst van het bedrijf, dat de uiteindelijke bedrijfs-economische controle over de investering heeft. Carrefour is een Nederlandse investering in Brazilië Zoals u bekend is Nederland een geliefd land bij buitenlandse bedrijven vanwege zijn gunstige, stabiele en betrouwbare belastingklimaat, om van hier uit hun buitenlandse deelnemingen en investeringen te regelen. Zo waren de PETROBRAS raffinaderijen in Bolivia een Nederlandse investering (totdat ze door Bolivia onteigend werden) In Nederland hecht men zeer aan Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO), ook (of juist vooral) van Nederlandse bedrijven in het buitenland: - geen corruptie, geen kinderarbeid, goede en veilige arbeidsomstandigheden, - positie van de vrouw op de werkvloer - inspraak van werknemers bijv. via een ondernemingsraad (stakeholdermanagement), - oog voor de milieu-gevolgen van de eigen productie, zuinig energiegebruik enz., - samengevat met de woorden people, planet, profit. In Brazilië wordt MVO wel vertaald met Corporate Social Responsibility (CRO), maar daar verstaat men er iets heel anders onder. I.h.a. houdt CRO in, dat - een bedrijf bijdraagt aan de ontwikkeling van de gemeenschap in de plaats waar het een vestiging heeft, - bijv. bijdragen aan een schooltje, zwembad, kinderopvang, voetbalclub, tehuis voor ouderen enz. Het is goed dit verschil voor ogen te houden. 5 - milieu Milieu-vraagstukken zijn voor Brazilië zeer belangrijk en zeer omstreden, m.n. ontbossing in Amazone. Strijd tussen a - milieu-activisten, NGO s (binnen- en buitenlands), indianen, enerzijds b - landeigenaren (land in jaren 70 verkregen onder militaire dictatuur, maar worden nu geconfronteerd met zgn. reserva legal van 80, 35 of 20%), - inwoners van kleine plaatsen (werkgelegenheid), - werklozen (kappen illegaal stukken oerwoud), 9
10 Regering zit er tussenin: wil ontbossing tegengaan, maar ook economische ontwikkeling stimuleren (Programma voor Versnelling van de Groei PAC). Tegengaan ontbossing lukt niet goed door volgende: - grondeigenaren mogen delen van hun terrein ontbossen (in Amazone 20%, Cerrado 65%, rest van land 80%). Ontbossing is dus gedeeltelijk legaal! - politieke druk op lokaal niveau (grondeigenaren zitten in gemeenteraad), - onvoldoende controle en vaak onmogelijkheid van controle door overheid, - corruptie, - maffia (witwassen van drugsgeld). - onduidelijkheid over grondeigendom tussen federale overheid en deelstaten, - gebrekkig kadaster of zelfs afwezigheid ervan (omschrijving stukje oerwoud van een Nederlandse) - aanleg van wegen bijv. van Mato Grosso naar Santarem voor soja export Lokale controle door slachthuizen, banken en supermarkten op rundvlees uit illegaal ontboste gebieden is twijfelachtig. Is gedetailleerd rapport van Greenpeace uit 2009 Slaughtering the Amazone. Soja moratorium van de eigen soja-verwerkende industrie kan effect hebben, indien strikt toegepast. Bij ontbossing is veeteelt de grootste drijvende kracht. Houtwinning is een bijproduct. Volgorde is vaak: bos in brand, veeteelt tussen de verbrande stammen en stronken, na 10 jaar stronken uit de grond, dan landbouw (soja, mais enz.) Wij hebben 200 km. door dichte rook gereden in Parà. Biobrandstoffen: bio-ethanol (voor benzine) uit suikerriet, bio-diesel uit soja Bio-ethanol uit suikerriet heeft een lange geschiedenis: - Begonnen in jaren 70 n.a.v. de oliecrisis toen. Om de invoer van benzine te beperken, werden auto s gebouwd, die geheel reden op ethanol (in Brazilië alcool genaamd). - Maar de olieprijs daalde weer en de suikerprijs steeg. Daarom werd er geen ethanol meer geproduceerd, maar suiker en de ethanol-auto s stonden stil. - Vervolgens kwam bijmengen in benzine. In Brazilië is nu 20-25% bijmengen verplicht. De regering bepaalt van dag tot dag het verplichte bijmengpercentage. - Daarnaast is er de flex-car ontwikkeld, die op ieder mengsel kan rijden van 100% benzine tot 100% ethanol. Vrijwel alle Braziliaanse auto s zijn nu flex-cars. Er is daardoor een nauwe relatie tussen prijs van aardolie (benzine) en van suiker, die bepaalt of de consument ethanol zal tanken, of benzine met 20-25% ethanol. 10
11 Bio-diesel wordt geproduceerd uit soja. Kritiek op biobrandstoffen uit eetbare plantendelen (suikerriet, soja) m.n. van NGO s: - zij zijn een directe concurrent voor de voedselproductie - Daarom onderzoek naar de biobrandstoffen uit niet-eetbare bestanddelen van planten (zgn 2 e generatie: niet uit suikers, maar uit cellulose, bijv. uit takken, bladeren, enz. ) - Ook daarop is kritiek, nl. dat grootschalige productie van biobrandstoffen uit niet-eetbare bestanddelen evenzeer een concurrentie met de voedselvoorziening vormt, omdat landbouwgrond voor biobrandstoffen niet gebruikt kan worden voor voedselproductie. - dan is er nog de kritiek, dat biobrandstoffen een bedreiging vormen voor het tropisch regenwoud. Ik heb enige kenmerken en trends aangegeven van het moderne Brazilië met zijn sterke en zwakke punten. Maar Brazilië is een Land van tegenstellingen. Tegenover geavanceerde industrieën bestaan er niet alleen sloppenwijken. Er is ook: - subsistence farming in het Noord-Oosten van afstammelingen van negerslaven, die in hutjes van stro wonen, niet over schoon drinkwater beschikken en zichzelf nauwelijks in leven kunnen houden. - En zijn er indianen in de Amazone, die nog in het stenen tijdperk leven, die geen Portugees spreken en in wier taal je niet verder kan tellen dan tot drie. Dat is voor na de pauze. 11
Samenvatting Aardrijkskunde hoofdstuk 1 paragraaf 2,3,4,7,8
Samenvatting Aardrijkskunde hoofdstuk 1 paragraaf 2,3,4,7,8 Samenvatting door V. 1226 woorden 30 oktober 2016 7,1 21 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Par. 1.2 Er zijn 2 manieren om
Nadere informatieSamenvatting Aardrijkskunde Paragraaf 1.1 t/m , 1.8
Samenvatting Aardrijkskunde Paragraaf 1.1 t/m 1.4 + 1.7, 1.8 Samenvatting door K. 958 woorden 9 november 2013 6,5 13 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Samenvatting aardrijkskunde paragraaf
Nadere informatie4,6. Samenvatting door L. 989 woorden 30 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde
Samenvatting door L. 989 woorden 30 november 2016 4,6 5 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde SAMENVATTING AK HOOFDSTUK 1. VWO 2. Primaire sector: landbouw, visserij, mijnbouw, jacht. Secundaire sector: industrie,
Nadere informatieBeleggen in de toekomst. de kansen van beleggen in klimaat en milieu
Beleggen in de toekomst de kansen van beleggen in klimaat en milieu Angst voor de gevolgen? Stijging van de zeespiegel Hollandse Delta, 6 miljoen Randstedelingen op de vlucht. Bedreiging van het Eco-systeem
Nadere informatieArm en Rijk. Hoofdstuk 2: Arm en rijk in de Verenigde Staten
Arm en Rijk Hoofdstuk 2: Arm en rijk in de Verenigde Staten 2.1 Rijk en arm in de Verenigde Staten De rijke Verenigde Staten Je kunt op verschillende manieren aantonen dat de VS een rijk land is. Het BNP
Nadere informatiePresentatie HISWA. Marktentree Brazilië. >> Als het gaat om internationaal ondernemen en samenwerken
Presentatie HISWA Marktentree Brazilië 2 NL EVD Internationaal stimuleert internationaal en een positieve beeldvorming van Nederland in het buitenland. 3 Kerntaken Stimuleren en ondersteunen van Nederlandse
Nadere informatieDe kloof wordt breder. Boekverslag door H woorden 15 februari keer beoordeeld. Aardrijkskunde
Boekverslag door H. 1034 woorden 15 februari 2007 6.6 80 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Hoofdstuk 2 het Noorden tegenover het Zuiden 2 Noord- Zuidverhoudingen 2.1 De kloof wordt
Nadere informatieSamenvatting Economie Hoofdstuk 8 Over de grens?
Samenvatting Economie Hoofdstuk 8 Over de grens? 8.1 Waarom handel met het buitenland? Importeren = het kopen van goederen en diensten uit het buitenland. Waarom? -Goedkoper of van betere kwaliteit -Bepaalde
Nadere informatieeen wereld apart Vanuit aardrijkskundige (= geografische) invalshoek
een wereld apart Vanuit aardrijkskundige (= geografische) invalshoek Wat is aardrijkskunde op zoek naar een verklaring voor de ruimtelijke verschijnselen aan het aardoppervlak. Beschrijvende vragen: bodem
Nadere informatiePLANTAGELANDBOUW IN LATIJNS-AMERIKA
PLANTAGELANDBOUW IN LATIJNS-AMERIKA 0 Lesschema 1 WAT IS PLANTAGELANDBOUW? 1.1 Bestudeer de afbeeldingen en satellietbeelden van plantages 1.2 Input, proces en output 2 WAAR DOET MEN AAN PLANTAGELANDBOUW?
Nadere informatie1. Kaartbeeld van de wereld 1
Beeldvorming Brazilië 1. Kaartbeeld van de wereld 1 Hieronder staan 20 landen die je bekend moeten zijn vanuit de aardrijkskundelessen en de media. Verenigde Staten Zuid-Afrika Argentinië Thailand Turkije
Nadere informatieStatistisch Magazine Internationale economische ontwikkelingen in de periode 2010 tot en met 2012
Internationale economische ontwikkelingen in de periode 2010 tot en met 2012 Inleiding Lorette Ford De economische ontwikkeling van een land kan door middel van drie belangrijke economische indicatoren
Nadere informatieBrazilië en de Grondstoffenbonanza. KNAG Lezing -19-6-2014 Dr. Wouter Jacobs University of Antwerp Ghent University GOLLS Research Network
Brazilië en de Grondstoffenbonanza KNAG Lezing -19-6-2014 Dr. Wouter Jacobs University of Antwerp Ghent University GOLLS Research Network De Opstelling 2009 Brazilië 2013 De Feiten Inwoners: 202 miljoen
Nadere informatieBrazilië Fabian Mobach 19-03-2014
Brazilië Fabian Mobach 19-03-2014 Inhoudsopgave: Hoofdstuk 1: informatie over Brazilië. blz.4 Hoofdstuk 2: Geschiedenis. blz.5 Hoofdstuk 3: Bevolking. blz.6 Hoofdstuk 4: Cultuur. blz.7 Hoofdstuk 5: Sport.
Nadere informatieMinas Gerais - de handelsbalans van 2015 & de handel met Nederland in 2016.
Minas Gerais - de handelsbalans van 2015 & de handel met Nederland in. Inleiding Minas Gerais is met 20 miljoen inwoners de tweede Braziliaanse deelstaat. Minas heeft het lands derde grootste BNP, met
Nadere informatieECONOMIE. Begrippenlijst H8 VMBO-T2. PINCODE 5 e editie vmbo-kgt onderbouw. Bewerkt door D.R. Hendriks. Sint Ursula Scholengemeenschap, Horn
ECONOMIE VMBO-T2 Begrippenlijst H8 PINCODE 5 e editie vmbo-kgt onderbouw Bewerkt door D.R. Hendriks Sint Ursula Scholengemeenschap, Horn Versie 1 2013-2014 Hoofdstuk 8 Eerlijke handel? Paragraaf 8.1 Waar
Nadere informatieVreugdenhil Yachts. presents: Brazil and the YACHT INDUSTRY
1 Vreugdenhil Yachts presents: Brazil and the YACHT INDUSTRY Onderdelen Brazilië Algemeen São Paulo Jachtindustrie Vreugdenhil Yachts Brazilië algemeen Yachting in BRIC-landen China: Yachting is verspreid
Nadere informatieNigeria. 1. Bevolking en welvaart in Nigeria 2. Voedselvoorziening in Nigeria 3. Nigeria in de wereldeconomie 4. Gezond in Nigeria
Nigeria 1. Bevolking en welvaart in Nigeria 2. Voedselvoorziening in Nigeria 3. Nigeria in de wereldeconomie 4. Gezond in Nigeria Marèl Smit & Anne Jekel H3T3 1.Bevolking en welvaart in Nigeria Nigeria
Nadere informatieInternationale varkensvleesmarkt 2012-2013
Internationale varkensvleesmarkt 212-213 In december 212 vond de jaarlijkse conferentie van de GIRA Meat Club plaats. GIRA is een marktonderzoeksbureau, dat aan het einde van elk jaar een inschatting maakt
Nadere informatieCare IS klantbijeenkomst. Hotel Van der Valk oktober 2015
Care IS klantbijeenkomst Hotel Van der Valk oktober 2015 Welkom Wij heten u van harte welkom in Van der Valk Hotel 2 Programma 19.00 uur Ontvangst 19.30 uur Opening 19.40 uur Chinese groeivertraging 20.00
Nadere informatieWE FEED THE WORLD. Achtergronden bij. Een film van Erwin Wagenhofer, Oostenrijk, 2005 www.wefeedtheworld.nl
Achtergronden bij WE FEED THE WORLD Een film van Erwin Wagenhofer, Oostenrijk, 2005 www.wefeedtheworld.nl Meer weten over We feed the world? Zelf bijdragen aan een mens-, dier- en milieuvriendelijke landbouw?
Nadere informatieLesbrief Voor de docent Voor de leerling Inhoud Inleiding De Nigeriaanse olie-industrie in beeld Opdracht 1 Aardolie in Nigeria Niveau
Voor de docent Inhoud In 214 en 215 maakte de olieprijs in de een vrije val: in juli 214 kostte een vat olie nog ruim 1 dollar, in januari 215 nog maar 47 dollar. De prijs is sindsdien wel weer iets gestegen,
Nadere informatieZakendoen met Angola (AO) en Mozambique (MZ) Achtergronden, kansen, belemmeringen en hoe te opereren
Zakendoen met Angola (AO) en Mozambique (MZ) Achtergronden, kansen, belemmeringen en hoe te opereren Atlantico Business Development (ABD) Consultancy met focus op Portugeestalig Afrika (AO, CV, MZ) Nieuwssite
Nadere informatieExamen economie thema 2 deel 1 Theorie thema 2: Produceren voor de wereldmarkt
Examen economie thema 2 deel 1 Theorie thema 2: Produceren voor de wereldmarkt Door: F. De Smyter en P. Holvoet 1. Geef een correcte omschrijving van de volgende economische begrippen: a) Globalisering:.
Nadere informatieInternationale handel visproducten
Internationale handel visproducten Marktmonitor ontwikkelingen 27-211 en prognose voor 212 Januari 213 Belangrijkste trends 27-211 Ontwikkelingen export De Nederlandse visverwerkende industrie speelt een
Nadere informatieAntwoorden Economie Handel
Antwoorden Economie Handel Antwoorden door een scholier 973 woorden 14 april 2004 4,8 61 keer beoordeeld Vak Economie Begrippen: Open Economie: Bijvoorbeeld: Nederland exporteert veel goederen en diensten
Nadere informatieVLP Werkstuk Ontbossing van de aarde
VLP Werkstuk Ontbossing van de aarde naam: Oliebol groep: 7 Inhoud inleiding Illegale houtkap sojateeld Palmolie Wat is ontbossing? Ontbossing in tropische regenwouden Wetten en regels hebben geen zin
Nadere informatieChina: Kansen en Knelpunten voor de Technologische Industrie
China: Kansen en Knelpunten voor de Technologische Industrie Aanleiding China is een land met veel kansen voor het Nederlandse bedrijfsleven. Ondanks de mogelijkheden is het een lastige markt om in te
Nadere informatiePraktische opdracht Economie Wat voor rol heeft de opkomende economie van China in de wereldeconomie?
Praktische opdracht Economie Wat voor rol heeft de opkomende economie van China in de wereldeconomie? Praktische-opdracht door een scholier 2129 woorden 18 juni 2006 6,5 45 keer beoordeeld Vak Economie
Nadere informatieVraag & Aanbod Dag van de Maakindustrie
Vraag & Aanbod Dag van de Maakindustrie Workshop Internationaal Ondernemen Micha van Lin, Hoofd Internationaal Ondernemen Patrick Walison, Adviseur Internationaal Ondernemen 6-12-2011 1 FME-CWM Werkgeversorganisatie
Nadere informatieTotaal 2,0 11,0 27,8 33,9 44,2 52,6 59,2 67, ,4 102,1 114,3 125,0 134,0 7,2% LIS Consult, 24 februari /- t.o.v.
1a. Wereldwijd areaal genetisch gemodificeerde gewassen naar gewas 1996 9 (in mln. ha.) 1996 1997 1998 1999 1 2 3 4 5 6 7 8 9 % +/- t.o.v. 8 Soja,4 5,1 14,5 21,6 25,8 33,3 36,5 41,4 48,4 54,4 58,6 58,6
Nadere informatieDuurzame Ontwikkeling Nederland Suriname Drs. Hendrik Comvalius Directeur stichting d ONS Den Haag, 12 december 2008 http://www.stdons.nl Geschiedenis 1987: Our Common Future van de World Commission on
Nadere informatieECONOMISCHE ONTWIKKELINGEN
VOORWOORD Een nieuwsbrief maken is toch een hele opgave als er eigenlijk weinig nieuws te melden valt. Wij verkeren momenteel in een fase waar veel werk op de achtergrond gebeurd. De vergunningprocedure
Nadere informatieExport-update Noord- en Zuid-Amerika - juli 2014
Export-update Noord- en Zuid-Amerika - juli 2014 1. Samenvatting en conclusies De Nederlandse uitvoerwaarde is in 2013 met 1,0% gestegen t.o.v. dezelfde periode in 2012 tot 433,8 miljard euro. De bescheiden
Nadere informatieEindexamen aardrijkskunde havo 2003-I
Politiek en ruimte Opgave 6 bron 9 In de periode 2000-2006 zal de Europese Unie financiële steun voor sociaal-economische ontwikkeling toekennen aan twee soorten regio s: de regio s met een ontwikkelingsachterstand
Nadere informatieCHINA NU Tekst: Maaike Okano-Heijmans en Frans-Paul van der Putten. Economie
Economie CHINA NU Tekst: Maaike Okano-Heijmans en Frans-Paul van der Putten China als investeerder in Europa Chinese investeringen in Europa nemen snel in omvang toe. Volvo Cars is tegenwoordig eigendom
Nadere informatieGoede tijden, slechte tijden. Soms zit het mee, soms zit het tegen
Slides en video s op www.jooplengkeek.nl Goede tijden, slechte tijden Soms zit het mee, soms zit het tegen 1 De toegevoegde waarde De toegevoegde waarde is de verkoopprijs van een product min de ingekochte
Nadere informatieHoofdstuk 27 Landenrisico
Hoofdstuk 7 Landenrisico Open vragen 7. Het IMF verdeelt de wereldeconomie in industrielanden, opkomende industrielanden en ontwikkelingslanden. Binnen de opkomende industrielanden en ontwikkelingslanden
Nadere informatieSectorwerkstuk Aardrijkskunde Kleding- en schoenenindustrie
Sectorwerkstuk Aardrijkskunde Kleding- en scho Sectorwerkstuk door een scholier 2750 woorden 27 juni 2006 6,6 216 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Inleiding Ik heb gekozen voor het onderwerp de kleding
Nadere informatieINDONESIË. Sociaaleconomische positie en ontwikkelingen
INDONESIË Sociaaleconomische positie en ontwikkelingen Structuur [1/2] De kandidaat kan gebiedskenmerken van een ontwikkelingsland beschrijven en analyseren. Het betreft: a. sociaal-geografische en fysisch-geografische
Nadere informatie3.2 De omvang van de werkgelegenheid
3.2 De omvang van de werkgelegenheid Particuliere bedrijven en overheidsbedrijven nemen mensen in dienst. Collectieve sector = Semicollectieve sector = De overheden op landelijk, provinciaal en lokaal
Nadere informatieDe importen van Latijns-Amerika en het Caribische gebied (LAC),
De importen van Latijns-Amerika en het Caribische gebied (LAC), - Inleiding Joyce Mahabali De internationale handel is de handel tussen landen. Hiervan is sprake wanneer landen bepaalde goederen en diensten
Nadere informatieE85 rijdende flexifuel auto uitstoot ten gevolge van de aanwezigheid van benzine in de brandstof.
Energielabel auto Personenwagens moeten voorzien zijn van een zogenaamd energielabel. Deze maatregel is ingesteld om de consument de mogelijkheid te geven om op eenvoudige wijze het energieverbruik van
Nadere informatieIntroductie. Figuur 1 De actie van Coca Cola
Inhoud Introductie... 2 Maatschappelijk verantwoord ondernemen... 3 Duurzaamheid... 4 Maatschappelijk betrokken ondernemen... 5 Het verschil tussen MVO en MBO... 6 Bronnelijst... 7 MBO... 7 MVO... 7 Introductie
Nadere informatieVertegenwoordigers van de WTO Europese Unie voor tegen een beetje voor Landbouw: Exportsubsidies afschaffen
Rol als voorzitter Elke werkgroep heeft een voorzitter. Als voorzitter ben je partijdig voor de EU en VS en laat je de inbreng/mening van de ontwikkelingslanden niet zo erg mee tellen. Jouw voorbereiding
Nadere informatieToerisme in perspectief. NBTC Holland Marketing Afdeling Onderzoek
Toerisme in perspectief NBTC Holland Marketing Afdeling Onderzoek Inleiding In dit rapport wordt op hoofdlijnen een beeld geschetst van trends en ontwikkelingen in het (internationaal) toerisme en de factoren
Nadere informatieLes Crisis in de olie
LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Les Crisis in de olie Werkblad Les Crisis in de olie Werkblad Op zondag 4 november 1973 bestonden er nog geen inline- skates. Hadden ze wel bestaan, dan had je die dag heerlijk
Nadere informatieKoopkrachtpariteit en Gini-coëfficiënt in China: hoe je tegelijkertijd arm én rijk kunt zijn.
Koopkrachtpariteit en Gini-coëfficiënt in China: hoe je tegelijkertijd arm én rijk kunt zijn. 1. De Wereldbank berichtte onlangs dat de Chinese economie binnen afzienbare tijd de grootste economie van
Nadere informatieLeiden is een typische studentenstad en heeft dus veel kamerbewoners.
EC 01. EEN KAMER HUREN IN LEIDEN. Leiden is een typische studentenstad en heeft dus veel kamerbewoners. Vermoedelijk blijft het aanbod van kamers achter bij de vraag, waardoor er gemakkelijk prijsopdrijving
Nadere informatieHoeveel manieren worden er gebruikt bij aardrijkskunde om de welvaart in een land te meten?
Samenvatting door L. 815 woorden 10 december 2013 4,7 74 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Hoeveel manieren worden er gebruikt bij aardrijkskunde om de welvaart in een land te meten?
Nadere informatieToerisme in perspectief. NBTC Holland Marketing Afdeling Research
Toerisme in perspectief NBTC Holland Marketing Afdeling Research Inleiding In dit rapport wordt op hoofdlijnen een beeld geschetst van trends en ontwikkelingen in het (internationaal) toerisme en de factoren
Nadere informatieA SOLIDARITEIT IN CENTRAAL AMERIKA
A SOLIDARITEIT IN CENTRAAL AMERIKA VOEDSELZEKKERHEID GARANDEREN Voedselzekerheid garanderen voor families in het zuiden, is één van de doelstellingen van de werknemers uit de voedingsnijverheid. De solidariteitsprojecten
Nadere informatieEindexamen maatschappijleer vwo 2003-II
Opgave 1 Armoede en werk 1 Het proefschrift bespreekt de effecten van het door twee achtereenvolgende kabinetten-kok gevoerde werkgelegenheidsbeleid. / De titel van het proefschrift heeft betrekking op
Nadere informatieAantekening Aardrijkskunde Hoofdstuk 1: Globalisering
Aantekening Aardrijkskunde Hoofdstuk 1: Global Aantekening door F. 617 woorden 6 maart 2013 5,9 5 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Hoofdstuk 1: Wereldglobal 2,3 Global: Global verandert
Nadere informatieOp ontdekkingstocht naar aardolie
O p o n t d e k k i n g s t o c h t n a a r a a r d o l i e Op ontdekkingstocht naar aardolie Miljoenen jaren geleden De mens heeft in de loop van de tijd vele vormen van energie gebruikt: spierkracht,
Nadere informatieZuidoost Brazilië vmbo-kgt34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 25 August 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/82629 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein. Wikiwijsleermiddelenplein
Nadere informatieIntroductie Presentatie aan Bewonersorganisatie. Milieu en Kortenbos Wat kunnen we zelf doen
Introductie Presentatie aan Bewonersorganisatie Milieu en Kortenbos Wat kunnen we zelf doen Wie ben ik? Mijn naam is Graham Degens Ik heb >30 jaar in de olie industrie gewerkt, om olie en gas optimaal
Nadere informatieKoper flink in de lift
Publicatiedatum CBS-website: 9 juli 7 Koper flink in de lift Wiel Packbier Centraal Bureau voor de Statistiek Koper flink in de lift Wiel Packbier Samenvatting Mede door de toegenomen vraag naar koper,
Nadere informatieDocentenvel opdracht 19 (campagne voor een duurzame wereld en een samenwerkend Europa)
Docentenvel opdracht 19 (campagne voor een duurzame wereld en een samenwerkend Europa) Lees ter voorbereiding onderstaande teksten. Het milieu De Europese Unie werkt aan de bescherming en verbetering van
Nadere informatieEnquête Internationalisering Rapportage Persbericht januari 2011
Enquête Internationalisering Rapportage Persbericht januari 2011 Auteurs: P. M. Walison MSc, Trainee Internationaal Ondernemen Dhr. P. van Kuijen, Sectormanager Zoetermeer, 24 januari 2011 Hoewel aan de
Nadere informatieF Lees bron 1 en beantwoord daarna opdracht 1.
Antwoordmodel: Expert Overheidsbeleid Het crisisteam is samengesteld. Jij bent als expert overheidsbeleid ingevlogen om vast te stellen wat de overheid doet om ruimtelijk ongelijkheid te verminderen. De
Nadere informatieB8-0360/37. Anja Hazekamp, Curzio Maltese, Eleonora Forenza, Barbara Spinelli namens de GUE/NGL-Fractie
27.4.2015 B8-0360/37 37 Overweging A A. overwegende dat "Voedsel voor de planeet, energie voor het leven" het thema van de expo 2015 in Milaan is en dat dit evenement een forse impuls kan geven aan het
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Module 3, Welvaart in Amerika en Nederland
Samenvatting Geschiedenis Module 3, Welvaart in Amerika en Nederland Samenvatting door een scholier 583 woorden 8 februari 2005 4,7 21 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Module 3, aantekeningen.
Nadere informatieNederlands CSE GL en TL
Examen VMBO-GL en TL 2012 tijdvak 2 maandag 18 juni 13.30-15.30 uur Nederlands CSE GL en TL Bij dit examen horen een bijlage en een uitwerkbijlage. Beantwoord alle vragen en maak alle opdrachten in de
Nadere informatieHet Regenwoud in Amazonië
Het Regenwoud in Amazonië A. Situering B. Klimaat en vegetatie Warm en altijd nat. Tropisch regenwoud 1. Kenmerken van het tropisch woud Woudreuzen: 40 m hoog en kunnen vrij van de zon en lucht genieten.
Nadere informatieHoofdstuk 3. 3.1 De grens over. www.jooplengkeek.nl. Wat is export? Wat is import? Vraag1
www.jooplengkeek.nl 3.1 De grens over Hoofdstuk 3 Wat is export? Wat is import? Vraag1 1 Vraag 2 a) 1) (Meer) personeel in het hotel. 2) Meer werk bij leveranciers, bijvoorbeeld bij een bakker die brood
Nadere informatieBeursdagboek 12 September 2013.
Beursdagboek 12 September 2013. De Amerikanen lieten tijdens de herdenking van 9-11 de markten voor de derde achtereenvolgende dag fors stijgen. Gisterenavond Tijd 22:10 uur. Zoals ik al schreef in mijn
Nadere informatieToerisme in perspectief. NBTC Holland Marketing Afdeling Research
Toerisme in perspectief NBTC Holland Marketing Afdeling Research Inleiding In dit rapport wordt op hoofdlijnen een beeld geschetst van trends en ontwikkelingen in het (internationaal) toerisme en de factoren
Nadere informatieHoe (slecht) gaat het met de conjunctuur? Edwin De Boeck Fedustria 13 oktober 2011
Hoe (slecht) gaat het met de conjunctuur? Edwin De Boeck Fedustria 3 oktober Grote Recessie was geen Grote Depressie Wereldhandel Aandelenmarkt 9 8 7 8 VS - S&P-5 vergelijking met crash 99 Wereld industriële
Nadere informatieVisie op Windenergie en solar Update 2014
Visie op Windenergie en solar Update 2014 De vooruitzichten voor hernieuwbare energie zijn gunstig Succes hangt sterk af van de beschikbaarheid van subsidies Naast kansen in Nederland kan de sector profiteren
Nadere informatieNee, want de voorraden lopen juist terug in Indonesië.
Plusles Energiebronnen in Indonesië Module 2 Bronnen van energie Hoofdstuk 6 Energie, milieu en ruimte in Brazilië Indonesië is een groot eilandenrijk in Zuidoost-Azië. Het land bestaat uit meer dan 17.000
Nadere informatieInternationale handel H7 1. Internationale handel. Waarom importeren: 25-2-2013. Waar komt het vandaan?
Internationale handel H7 1 Waar komt het vandaan? Economie voor het vmbo (tot 8,35 m.) Internationale handel Importeren = invoeren (betalen) Exporteren = uitvoeren (verdienen) Waarom importeren: Meer keuze
Nadere informatie6,2. Werkstuk door een scholier 1726 woorden 7 januari keer beoordeeld. 10 kenmerken over de mate van ontwikkeling van een land:
Werkstuk door een scholier 1726 woorden 7 januari 2003 6,2 191 keer beoordeeld Vak Economie 10 kenmerken over de mate van ontwikkeling van een land: 1. BNP uitgedrukt in US Dollars per inwoners. 2. Geboortecijfer
Nadere informatieQuinoa: Ondanks problemen in Peru wereldhandel op peil gebleven
TONS Factsheet Quinoa, januari 2018 FACTSHEET QUINOA fruitvegfacts@gmail.com Fruit & Vegetable Facts; Jan Kees Boon; +31654687684; Quinoa: Ondanks problemen in Peru wereldhandel op peil gebleven Bolivia
Nadere informatie4,3. Werkstuk door een scholier 2417 woorden 3 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde. 1. Wat zijn de kenmerken van onderontwikkeling?
Werkstuk door een scholier 2417 woorden 3 november 2004 4,3 19 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde 1. Wat zijn de kenmerken van onderontwikkeling? Vaak hebben mensen in een onderontwikkeld land ( of ontwikkelingslanden/de
Nadere informatieToets_Hfdst10_BronnenVanEnergie
Toets_Hfdst10_BronnenVanEnergie Vragen Samengesteld door: visign@hetnet.nl Datum: 31-1-2017 Tijd: 11:10 Samenstelling: Geowijzer Vraag: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19,
Nadere informatieDatum 20 januari 2009 Betreft Beantwoording kamervragen over de gevolgen van de expansie van de productie van biobrandstoffen
VROM verandert en krijgt een nieuwe huisstijl. Kijk voor meer informatie op www.vrom.nl > Retouradres Postbus 30945 2500 GX Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018
Nadere informatieCleantech Markt Nederland 2008
Cleantech Markt Nederland 2008 Baken Adviesgroep November 2008 Laurens van Graafeiland 06 285 65 175 1 Definitie en drivers van cleantech 1.1. Inleiding Cleantech is een nieuwe markt. Sinds 2000 heeft
Nadere informatieBrazilië: een nieuwe, kansrijke speler op het wereldtoneel. Brazilië
Brazilië: een nieuwe, kansrijke speler op het wereldtoneel Generaties Brazilianen is geleerd dat hun land het land van de toekomst is - en deze belofte lijkt nu waargemaakt te worden. Brazilië beschikt
Nadere informatieGIS LEIDT TOT ENERGIE
GIS LEIDT TOT ENERGIE Jack Verouden Chief Surveyor Shell International Copyright of Royal Dutch Shell plc 1 ROYAL DUTCH SHELL - PROFIEL Wij zijn actief in meer dan 90 landen Wereldwijd, hebben we meer
Nadere informatieOp de vlucht. 1) Waarom vlucht men eigenlijk? Er zijn vele redenen; politieke vervolging, marteling, oorlog of burgeroorlog zijn enkele voorbeelden!
Op de vlucht 1) Waarom vlucht men eigenlijk? Er zijn vele redenen; politieke vervolging, marteling, oorlog of burgeroorlog zijn enkele voorbeelden! 2) Waar komen de vluchtelingen vandaan? Syrië Sinds in
Nadere informatieEconomie in 2015 Kans of kater?
Economie in 2015 Kans of kater? Nico Klene Economisch Bureau Doorwerth 6 november 2014 Wat verwacht ú: - kans? - kater? 2 Opbouw - Buitenland: mondiale groei houdt aan - Nederland 3 VS: groei weer omhoog
Nadere informatieH1: Economie gaat over..
H1: Economie gaat over.. 1: Belangen Geld is voor de economie een smeermiddel, door het gebruik van geld kunnen we handelen, sparen en goederen prijzen. Belangengroep Belang = Ze komen op voor belangen
Nadere informatieGROEI TECHNOLOGIEBEDRIJVEN STAGNEERT IN 2012
GROEI TECHNOLOGIEBEDRIJVEN STAGNEERT IN 2012 Thema s Productie Werkgelegenheid Investeringen Uitdagingen en risicofactoren Conclusies 2 Industriële omzet van de technologische industrie (2008 = 100) Eerder
Nadere informatieInleiding Ab van Marrewijk, directeur Wematrans
Inleiding Ab van Marrewijk, directeur Wematrans Mij is gevraagd iets te vertellen over onze pogingen om rendement in de bedrijfsvoering te verbinden met duurzaamheid. Dat is vooral een kwestie om met boerenverstand
Nadere informatie9,2. Antwoorden door een scholier 1786 woorden 1 april keer beoordeeld. Aardrijkskunde. Oefentoets hoofdstuk 3
Antwoorden door een scholier 1786 woorden 1 april 2011 9,2 4 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Oefentoets hoofdstuk 3 Globalisering in steden: grootstedelijke gebieden in de VS 1 Bekijk bron 7. De bron
Nadere informatieHet waren weekjes weer wel: 38 en 39
aug. okt. dec. feb. april juni aug. aug. okt. dec. feb. april juni aug. aug. okt. dec. feb. april juni aug. Het waren weekjes weer wel: 38 en 39. De nieuwe macrocijfers.5..5. -.5 -. -.5 -. -.5 % -.6 -.6.
Nadere informatieMakers van biodiesel en bioethanol
De Standaard Makers van biodiesel en bioethanol verzuipen donderdag 12 maart 2009 Auteur: BRUSSEL - Verscheidene biodiesel- en bioethanolbedrijven dreigen over de kop te gaan. Hun installaties draaien
Nadere informatieDe agrarische handel van Nederland in 2012
De agrarische handel van Nederland in 2012 1. Opvallende ontwikkelingen Totale wereldhandel in agrarische producten groeit voor tweede opeenvolgende jaar met ruim 10% Nederlandse agrarische export groeit
Nadere informatieDe Staat van Nederland Innovatieland: een gouden ei? Walter Manshanden
De Staat van Nederland Innovatieland: een gouden ei? Walter Manshanden Van der Zee, F., W. Manshanden, F. Bekkers, T. van der Horst ea (2012). De Staat van Nederland Innovatieland 2012. Amsterdam: AUP
Nadere informatie6,4. Praktische-opdracht door een scholier 2064 woorden 24 juni keer beoordeeld. Maatschappijleer
Praktische-opdracht door een scholier 2064 woorden 24 juni 2004 6,4 68 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Inleiding Om het vak maatschappijleer af te sluiten, moest ik nog een PO maken. Deze moest gaan
Nadere informatieDe moeilijke weg van opkomende markten
De moeilijke weg van opkomende markten India en China lijken zich op een relatief veelbelovende weg te bevinden, terwijl Brazilië en Rusland voor enorme uitdagingen staan. Toch werden ooit alle vier de
Nadere informatieSamenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 3.4 t/m 3.6
Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 3.4 t/m 3.6 Samenvatting door S. 1381 woorden 8 april 2014 6,9 6 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo 3.4 India Shining? De olifant staat erop India staat
Nadere informatieKlimaatverandering en onze voedselzekerheid
Klimaatverandering en onze voedselzekerheid Prof. Dr. Martin Kropff Rector Magnificus Wageningen University Vice-president Raad van Bestuur Wageningen UR Ons klimaat verandert Ons klimaat verandert Oplossingsrichtingen
Nadere informatieToerisme in perspectief. NBTC Holland Marketing Afdeling Research
Toerisme in perspectief NBTC Holland Marketing Afdeling Research Inleiding In dit rapport wordt op hoofdlijnen een beeld geschetst van trends en ontwikkelingen in het toerisme en de factoren die daarop
Nadere informatieOut of the box Over de grenzen. SIETAR Nederland Seminar. 14 juni 2014 INGE HEETVELT 23-06- 14. SIETAR Nederland - Out of the Box
Out of the box Over de grenzen SIETAR Nederland Seminar 14 juni 2014 INGE HEETVELT o De wereld stuitert en beweegt o De schijnzekerheid van cijfers o Het optimisme in Afrika o Ondernemers met lef & hart
Nadere informatieEconomie en melkproductie
Economie en melkproductie Productschap Zuivel onderwijsdag Pierre Berntsen Directeur Agrarische Bedrijven ABN AMRO 19 november 2013 Agenda Stand van de economie Beschikbaarheid van grondstoffen en zuivel
Nadere informatieENERGIEPRIORITEITEN VOOR EUROPA
ENERGIEPRIORITEITEN VOOR EUROPA Presentatie door de heer J.M. Barroso, Voorzitter van de Europese Commissie, voor de Europese Raad van 4 februari 2011 Inhoud 1 I. Waarom energiebeleid ertoe doet II. Waarom
Nadere informatieDe toekomst voorbereiden
Het milieu beschermen. Afdrukken dit document alleen indien nodig De toekomst voorbereiden Partner in duurzaam vertrouwen SPIE is Europees leider wat betreft diensten in de domeinen van elektriciteit,
Nadere informatieHieronder volgt een chronologisch overzicht van de ontwikkelingen van de handelsstromen. Verder in dit werkstuk
Werkstuk door een scholier 1433 woorden 1 november 2017 7 6 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Inhoudsopgave 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Inleiding; Wat zijn handelsstromen? Wat zijn kolonies? Chronologisch
Nadere informatie