Uitgelicht: Een mooier Haringvliet voor vogels en mensen Natuur dichtbij: Spuimonding-West en verder: de Kier, Muizenonderzoek op Tiengemeten, de

Transcriptie

1 Uitgelicht: Een mooier Haringvliet voor vogels en mensen Natuur dichtbij: Spuimonding-West en verder: de Kier, Muizenonderzoek op Tiengemeten, de bever en de duinhagedis

2 Inhoudsopgave Voorwoord 1 Activiteitenkalender 2 Activiteiten 2 De Woensdagtellers 2 Zeetrektellen 3 Winterroofvogeltelling Voorne-Putten Nieuwjaarswandeling 3 Ganzenexcursie. Zaterdag 20 januari Vuilruimactie Beningerslikken 3 Mededelingen 4 Vacatures 4 Van en over de werkgroepen 4 Planten 4 Vogels 4 Verslag Excursie-estafette 26 augustus Uitgelicht. Een mooier Haringvliet voor vogels en mensen 16 Natuurmonumenten en De Kier in de Haringvlietsluizen 18 Spuimonding-West, nieuwe natuur! 21 Muizenonderzoek op Tiengemeten, veranderingen sinds de herinrichting 29 Nationaal Park Biesbosch en Haringvliet 32 Ervaringen met de bever bij het Haringvliet 34 De Stadse Gorzen: internationale ontmoetingsplaats voor brandganzen 39 Veldlessen Natuurexpeditie Haringvliet 41 Samen voor de Aal op Voorne-Putten 42 Onder de loep. De duinhagedis 44 Beste leden, Het bestuur beschikt graag over uw correcte adres. Wij verzoeken u daarom wijzigingen via een mail door te geven aan: ledenadministratie@voorne.knnv.nl Wilt u ook adverteren in dit blad, neem dan contact op met Tom van Wanum: tomvanwanum@xs4all.nl

3 Voorwoord We hebben de herfstvakantie op Schiermonnikoog doorgebracht. Het was weer genieten. Koperwieken zaten dronken op de bessen van de duindoorns, rotganzen graasden op de zoute zeekraal, blauwe kiekendieven joegen boven de kwelders. Schiermonnikoog is een nationaal park, waar gepoogd wordt natuur en recreatie hand in hand te laten gaan. Zo n nationaal park ligt ook voor het Haringvliet in het verschiet, samen met het al bestaande Nationaal Park De Biesbosch. Er zijn grootse plannen voor zowel het vergroten van de natuurwaarden als het ontwikkelen van grootscheepse recreatie. Dit nummer van In de Branding staat in het teken van het Haringvliet. In 2018 gaat het er eindelijk van komen: het zo lang verwachte Kierbesluit treedt dan echt in werking. In 1971 werd het Haringvliet in het kader van de Deltawerken van zee afgesloten. Vanaf 2018 worden de Haringvlietsluizen op een kier gezet, en kunnen trekvissen zoals de zalm en zeeforel de sluizen passeren, richting hun paaigebieden. Zout water kan naar binnen stromen, waardoor het westelijk deel het Haringvliet gaat verzilten. In dit nummer staan we stil bij de veranderingen die dat voor natuur en recreatie met zich mee gaat brengen. Paul Rutten (Vogelbescherming) schetst wat er voor de vogels en mensen zal veranderen als het zoute water het Haringvliet in gaat stromen en er 13,5 miljoen euro wordt geïnvesteerd in het verbeteren en vergroten van de natuurgebieden en de bereikbaarheid van het gebied voor recreatie. Martijn Schiphouwer (RAVON) vertelt over de eerste resultaten van het onderzoek naar het instromen van aaltjes en driedoornige stekelbaarzen van zout naar zoet water. Wat zijn de barrières die zij moeten overwinnen? Joost de Kurver (stichting ARK) gaat in op de veldlessen over de natuur in het gebied die nu al worden gegeven aan de kinderen van de bovenbouw in het basisonderwijs. Peter Vermaas beschrijft de huidige en nieuwe natuurwaarden in de Spuimond West, waar de dijk met het Spui al weer een paar jaar geleden werd doorgestoken. De KNNV inventariseert al ruim 35 jaar de aangrenzende Beningerslikken, waar de afsluiting van het Haringvliet enorme gevolgen heeft gehad voor de avifauna en de flora. De gepubliceerde gegevens zijn een mooi vertrekpunt voor een vervolgonderzoek naar de veranderingen die na het Kierbesluit zullen optreden. Onze afdeling overweegt hier een integraal onderzoek uit te voeren naar de effecten van deze Kier. Ook op Tiengemeten veranderde er veel nadat het hele eiland aan de natuur werd teruggeven en het water naar binnen mocht stromen. Jan Alewijn Dijkhuizen beschrijft wat er met de muizenstand gebeurde. De noordse woelmuis deed zijn intree. Gerrit Heijbeek gaat in zijn bijdrage in op de zich uitbreidende beverstand, nadat dit ferme zoogdier in de Biesbosch werd uitgezet. De gorzen rondom het Haringvliet hebben ook een enorme, internationale, waarde voor de tienduizenden ganzen die deze gebieden in de winter bezoeken. In mijn eigen bijdrage beschrijf ik hoe in de winter de gorzen een belangrijke ontmoetingsplaats zijn voor de vele nationaliteiten aan ganzen, die hier gebroederlijk foerageren. Integratie avant la lettre. Ted Sluijter zet tot slot de plannen uiteen die Natuurmonumenten heeft met de vele miljoenen euro s die men kreeg van de Postcodeloterij om de natuurgebieden op Goeree-Overflakkee en de Hoekse Waard een flinke impuls te geven. Al met al levert deze editie een schat aan informatie op over de natuur in en rond het Haringvliet en de grote veranderingen die er vanaf 2018 in het Haringvliet zullen optreden. Theo Briggeman Voorzitter in de BRANDING

4 Activiteitenkalender datum wie wat tijd verzamelen Zaterdag IVN Slikken van de Heen P.Slikken van de Heen 4-11 Aanmelden! Vrijdag vwg Lezing over Schotland BC Tenellaplas Maandag pwg Determineren levend materiaal BC Tenellaplas Maandag pwg Determineren levend materiaal BC Tenellaplas Zaterdag IVN Breede water, snertwandeling 9.30 BC Tenellaplas 2-12 Vrijdag vwg Presentatie over het Kierbesluit BC Tenellaplas 8-12 Maandag pwg Determineren van mossen BC Tenellaplas Maandag pwg Determineren van mossen BC Tenellaplas Weekend 6, vwg Winterroofvogeltelling Zaterdag 6-1 Zondag 7-1 Maandag 8-1 Vrijdag 12-1 Maandag 15-1 Zaterdag 20-1 Maandag 29-1 Zaterdag 3-2 Maandag 5-2 Vrijdag 9-2 Maandag 12-2 Maandag 19-2 Zaterdag 24-2 IVN KNNV Voorne Nieuwjaarswandeling Groene Strand 9.30 P Aan Zee e.o. Nieuwjaarswandeling BC Tenellaplas pwg Determineren van mossen BC Tenellaplas vwg Presentatie over de Wet Natuurbescherming BC Tenellaplas pwg Determineren van mossen BC Tenellaplas vwg Ganzenexcursie Hoekse Waard, Pont Hekelingen Oude Land van Strijen vwg Foto's van planten BC Tenellaplas IVN Autoexcursie Brouwersdam en Schouwen 9.30 Carpool N57 Zwarte Dijk pwg Determineren van takken adhv winterkenmerken BC Tenellaplas vwg Presentatie over de trektelpost BC Tenellaplas Breskens pwg Determineren van mossen BC Tenellaplas pwg Determineren van mossen BC Tenellaplas KNNV Voorne Activiteiten Vuilruimen Beningerslikken 8.45 Splitsing Zeedijk / Ruigendijk De Woensdagtellers Een groep enthousiaste vogelaars gaat elke woensdag met de auto op pad om vogels te kijken. Belangstellenden kunnen gewoon naar de Carpoolplaats Zwarte dijk/n57 komen. Daar worden de excursiegangers ingedeeld in zo min mogelijk auto s. Verzamelen om 8:30 uur. in de BRANDING

5 Zeetrektellen Er wordt altijd gestart vanaf zonsopkomst, daarna duurt het zeetrektellen meestal 3 tot 4 uren (afhankelijk van actuele trek en het weer). Belangstellenden kunnen gewoon naar de trektelpost komen. Een verrekijker en/of telescoop zijn onmisbaar. Stel je kleding goed af op het weer en houdt er rekening mee dat je lang stil zit. Bij grote drukte is een klapstoeltje handig. Koffie of thee zijn ook niet onverstandig om mee te nemen. Winterroofvogeltelling Voorne-Putten 2018 In het weekend van 6 en 7 januari 2018 worden alle roofvogels op het eiland Voorne-Putten door de leden van de VWG geteld. Ook ons land krijgt in deze periode jaarlijks gasten uit voornamelijk noordelijk gelegen gebieden. Bij gemiddelde winters zullen veel Nederlandse roofvogels blijven hangen. Het eiland Voorne-Putten is net als de rest van Nederland opgedeeld in begrensde gebieden. Deels door sloten, dijken of eenvoudigweg door wegen. De gebieden zijn verdeeld onder een groot aantal leden. Lopend, fietsend of met de auto zullen de gebieden worden doorkruist en zullen alle roofvogels genoteerd worden. We zijn benieuwd hoe het dit jaar weer bijvoorbeeld weer met de kiekendieven zal zijn. Wordt nu eindelijk de zeearend weer gespot, krijgen we weer een topjaar voor de buizerd? Hoeveel torenvalken en sperwers krijgen we dit keer in beeld? Als u belangstelling heeft om een keer mee te gaan, dan kunt u contact opnemen via lunde06540@ upcmail.nl. Ik zal dan proberen om u in te delen bij één van de vaste tellers. Hans op den Dries Nieuwjaarswandeling Zondag 7 januari 2018 om uur De traditionele nieuwjaarswandeling is een uitgelezen kans om vrienden en bekenden een gelukkig 2018 toe te wensen. Er wordt gelijk ook van de gelegenheid gebruik gemaakt om naar bloeiende winterplanten te kijken. We verzamelen bij het Bezoekerscentrum Tenellaplas en drinken na afloop gezamenlijk een kop koffie. Uiteraard zal de voorzitter in zijn traditionele speech vooruitblikken op het komende jaar. Ganzenexcursie. Zaterdag 20 januari 2018, een ganzenexcursie o.l.v. Theo Briggeman en Tom van Wanum. Verzamelen: uur bij de pont van Hekelingen. Gedurende de winter worden de polders rond het Haringvliet door vele duizenden ganzen bezocht. We bezoeken vandaag de Korendlijkse Slikken, het Oude Land van Strijen en de grasgorzen in de buurt van Stad aan het Haringvliet. Met name de brandgans zullen we in grote getale gaan zien, maar ook de kolgans, grauwe gans, grote Canadese gans en rietgans zijn hier vaak aanwezig. Met een beetje geluk treffen we ook de fraaie roodhalsgans aan. Aan andere wintervogels besteden we natuurlijk ook aandacht. Er wordt met behulp van het ringen van ganzen onderzoek gedaan naar hun trekgedrag en het is altijd leuk om geringde exemplaren aan te treffen. Via internet kunnen we dan later de levensloop van deze ganzen opvragen. In het Oudeland van Strijen proberen we ook nog de bijzondere dwerggans te vinden. De excursie duurt de hele dag en denk aan warme kleding, eten en dranken! Graag aanmelden bij Tom van Wanum, tomvanwanum@xs4all.nl of Vuilruimactie Beningerslikken Zaterdag 24 februari 2018, verzamelen tussen en uur bij de splitsing Zeedijk/ Ruigendijk. Daarna trekken we het gebied in. Rond uur stoppen we. De KNNV afdeling Voorne organiseert de jaarlijkse vuilruimactie op de Beningerslikken. De eigenaar van dit gebied (Natuurmonumenten) zal zorg dragen voor een verantwoorde verwijdering van het verzamelde afval. Ofschoon we de laatste jaren het idee hebben dat de hoeveelheid vuil afneemt, wordt er door de rapers toch nog zo n 4 kuub zwerfvuil per keer uit het gebied verwijderd. Daarbij komen we van in de BRANDING

6 alles tegen. Het wassende water zorgt ervoor dat het afval uit het Haringvliet, opgestuwd door de wind over de vegetatie van de Beningerslikken drijft. Als in februari het waterpeil weer daalt, blijft het vuil in het riet en andere vegetatie hangen. Het meeste vuil zal dan ook in de rietstrook gevonden worden. Dit levert vaak een behoorlijke sleeppartij op van allerlei grote stukken afval en volgestouwde, mensgrote, zakken. Het is elke keer weer een hele prestatie die de vuilruimers leveren. Uiteindelijk houden wij er een zeer tevreden gevoel aan over en genieten we van een heerlijke bak koffie (zelf meenemen) met ontbijtkoek. Trek laarzen aan en zorg voor een paar gemakkelijke (werk)handschoenen en een oude werk- en/ of regenjas. Aanmelden is niet nodig. Hans op den Dries, Mededelingen Vacatures De redactie van ons tijdschrift In de Branding is op zoek naar: - Een corrector, dat wil zeggen iemand die de concept teksten voor ons tijdschrift controleert op de juiste spelling en zinsopbouw, aan de hand van bestaande richtlijnen. Het gaat om vier edities per jaar. Affiniteit met de Nederlandse taal is gewenst! - Een nieuw lid voor ons zeer enthousiaste team, in verband met de vacature die is ontstaan door het vertrek van Piet Mout. Het is niet per se de bedoeling dat het nieuwe redactielid zelf artikelen schrijft, al is dat natuurlijk altijd erg welkom. De redactie is verantwoordelijk voor de vormgeving van ons blad, het bedenken van thema s voor nieuwe edities en het aanzoeken van auteurs. We komen vier keer per jaar bijeen. - Tot slot zijn we op zoek naar één of meerdere redactieleden voor onze digitale Nieuwsbrief, waarin we in aanvulling op ons tijdschrift korte nieuwtjes, excursies en lezingen aan alle leden en belangstellenden toesturen. De Nieuwsbrief kent een eigen redactie en verschijnt keer per jaar. De eindredactie van de Nieuwsbrief en In de Branding is wel in handen van één vaste eindredacteur. Heeft u belangstelling, neem dan contact op met Tom van Wanum, onze huidige eindredacteur (tomvanwanum@xs4all.nl of ). Van en over de werkgroepen Planten Winterprogramma Plantenwerkgroep KNNV Voorne Gedurende het winterseizoen komt de plantenwerkgroep op maandagavond bijeen in het bezoekerscentrum Tenellaplas. Tijdens de bijeenkomsten komen diverse onderwerpen aan bod. Zolang het nog kan, brengen we met behulp van een flora bloeiende planten of grassen op naam, om zo onze kennis van wilde planten te vergroten. Onderstaand treft u een overzicht van de data en de onderwerpen aan. De deur van het bezoekerscentrum is rond uur open en we beginnen om uur. Belangstellenden zijn van harte welkom. Vogels Programma Vogelwerkgroep 10 november Lezing over Schotland door Theo Briggeman. Aanvang 20:45 uur Verslag van een kampeerreis naar Schotland, waarbij onder meer de vogeleilanden Farnes Islands en Handa Island werden bezocht. Papegaaikuikers, alken, zeekoeten, kuifaalscholvers, grote en kleine jagers broeden er massaal. Met de meeste soorten gaat het evenwel bergafwaarts, zoals onlangs weer bleek uit het boek The Seabird s Cry van Adam Nicolson. Verslag ook van bezoeken aan blauwzwarte lochs, diepe fjorden, witte zandstranden, steile munro s en desolate veengebieden. in de BRANDING

7 Een fascinerend land, waar het bijna altijd waait, het regelmatig regent, de zon ook schijnt en de Brexit het gesprek van de dag is. Op 8 december Presentatie over het Kierbesluit Haringvliet, door Vogelbescherming Nederland en Rijkswaterstaat. Aanvang 20:00 uur RWS zal een toelichting geven over de uitvoering van de Kier en VBN zal aandacht geven aan de gevolgen voor de vogels in het Haringvlietgebied. Vanuit die invalshoek kunnen we kijken naar vogelmonitoringsprojecten. Er wordt namelijk gewerkt aan een plan rond monitoring rondom en na de Kier. Hierbij zal de hulp van Vogelwerkgroepen worden gevraagd. Op 12 januari presentatie over de wet natuurbescherming, door Bas de Bruin van de Omgevingsdienst Zuid-Holland. Aanvang 20:45 Onderdelen van de presentatie: Wat zijn de taken van de OZHZ. Wat zijn de taken van het team groen, hoe zijn deze ontstaan. Inzoomen met name op de gebiedsbescherming Delta wateren (beheerplannen, toegangsbeperkingsbesluitgebieden, handhavingsplannen), welke instanties, wie is verantwoordelijk, voortgang proces Haringvliet (kierbesluit/droomfonds). Op 9 februari komt Pim Wolf ons van alles vertellen over de trektelpost Breskens. Deze presentatie zal een mooie inleiding zijn voor een excursie naar Breskens. Verslagen Verslag Excursie-estafette 26 augustus 2017 Door Hans op den Dries Het was een geweldige zonnige dag, met temperaturen tussen de 14 en 25 C. Er was veel belangstelling en deze was goed verdeeld over alle excursies. Het aantal bezoekers per excursie lag tussen de 18 en 28 personen. Opgeteld hebben er totaal over alle excursies 180 mensen aan de excursies deelgenomen. Daarvan waren er 50 gast. Dit geeft natuurlijk wel een vertekend beeld, omdat meerdere mensen met diverse excursies hebben meegelopen. Traditiegetrouw waren er door Marianne en Corrie weer enkele heerlijke taarten gemaakt. Deze taarten gingen er in als zoete koek. Bij de vogelexcursie werden we verrast door de mist, die redelijk lang bleef hangen. Hierdoor viel het zicht tegen en werden er in het begin weinig vogels gezien. Nadat de mist was opgetrokken, werd dit ruimschoots goedgemaakt. Als ik een paar vogelsoorten mag noemen, dan schieten de volgende zo even te binnen: Kleine en grote zilverreiger, oeverloper, bosruiter, witgat, kemphaan en watersnip, zeven eendensoorten, waaronder de zomertaling, vele zangertjes, waaronder de gele kwikstaart, blauwborst en kleine karekiet en tot slot nog in volle glorie een slechtvalk als rover in het gezelschap. En zeker niet te vergeten: de reuzenstern. Deze vogel liet zich een aantal keren goed bekijken. Verder hebben we bij de volgende excursies nog leuke vogelbijvangsten gehad als roodborsttapuit, paapje, enkele spechten, goudvink, boomklever, sperwer, buizerd, havik en visarend.tot slot zijn er in de late uren nog een houtsnip en bosuil gehoord. in de BRANDING

8 Excursie: vogels bij de Strypse Wetering Tijdens de beide muizenexcursies in het Schor (ochtend en avond) zijn er in muisvriendelijke inloopvallen enkele leuke soorten gevangen. Het zijn de bosmuis (14), de huisspitsmuis (7) en de dwergmuis (3). De laatste soort was voor mij een minder bekende soort. Deze muis is in staat in rietstengels te klimmen en dat hebben we even mooi kunnen bewonderen. We kregen een deskundige uitleg bij, met mooie verhalen. Excursie: muizen in de BRANDING

9 Excursie: muizen Het is tijd om even een uitstapje te maken naar het rijk van de planten en paddenstoelen. Ik wil hieronder even een paar leuke soorten noemen. Eerst de planten: dodemansvinger, pareltjesgras, reuzenzwenkgras, gewone raket, egelboterbloem, muursla en veldhondstong. Allemaal stuk voor stuk mooie en vermoedelijk veelzeggende namen, zonder dat ik weet wat ze zeggen. Daarvoor moeten we waarschijnlijk de geschiedenisboeken in. Excursie: planten in de BRANDING

10 Naast de planten is er dus ook naar de paddenstoelen gekeken. De soortenrijkdom was weliswaar niet erg groot, maar de soorten die we zagen waren wel mooi. Wat te denken van de giftige groene knolamaniet. Daarnaast zagen we onder andere de volgende soorten: berkenzwam, rossige kussentjeszwam, sparrenveertje (erg mooi en fragiel), elfenschermpje, parelhoenchampignon zwam, sombere fluweelboleet, vaaggegordelde melkzwam en als laatste een slijmerige prachtig gekleurde heksenboter. Naast de fraaie vormen die paddenstoelen kunnen hebben, hebben ze ook vaak bijzondere kenmerken zoals geur, smaak en kleur. Daarnaast dragen ze vaak mooie lange namen. Excursie: paddestoelen Nu weer terug naar de dierenwereld. Ook de libellen en de vlinders kwamen aan bod. Hiervoor zijn we s middags aan de overkant van de weg bij het Bezoekerscentrum het halfopen bos ingegaan. De open vlaktes worden omringd door hoge bomen en vele struiken. Hierdoor heeft de wind weinig vat op de vlaktes. De zon krijgt dan ook de kans om het gebied op te warmen en dat biedt dus de ideale omstandigheden voor deze lichtgewicht vliegers. Helaas was er geen libellen specialist beschikbaar, maar in de groep was best wel wat kennis aanwezig. Ook hebben we een aantal leuke vlindersoorten gezien. Hieronder even een korte opsomming. Vlinders: bont en bruin zandoogje, citroenvlinder, kleine vuurvlinder, hooibeestje, muntvlinder en icarusblauwtje. in de BRANDING

11 Excursie: vlinders Enkele vlinders werden op vakkundige wijze gevangen en voor een korte tijd in een loeppotje gedaan, zodat de groep de vlinder mooi kon bekijken. Libellen: bruinrode en bloedrode heidelibel, grote keizerlibel, gewone oeverlibel, lantaarntje, grote roodoogjuffer en de watersnuffel. Vooral de roodoogjuffers waren erg mooi te bewonderen. Ze zaten op waterplanten waar je ze met de verrekijker minutenlang kon bewonderen. Excursie: libellen in de BRANDING

12 Later in de middag was het tijd voor de waterbeestjes. Ook dit is een intrigerende wereld. Vooral de larven van haften, juffers en libellen hebben een prachtige vorm. Excursie: waterbeestjes Excursie: waterbeestjes Met de wetenschap dat daar dan later een totaal ander gevormd dier uitkomt, is dat eigenlijk niet te begrijpen. De roofkevers die veelvuldig in vele vormen en maten gevangen werden, waren wat lastiger op naam te brengen, maar bij de geelgerande waterkever lukte dat nog wel. Dit was echt een pracht en groot exemplaar. in de BRANDING

13 Daarnaast zijn er veel ruggenzwemmers en schaatsenrijders gevangen en uiteindelijk ook nog drie vissoorten, namelijk een grote silt, een voorn en meerdere baarsjes. Excursie: waterbeestjes Excursie: waterbeestjes Tijdens de avond excursies, na de tweede muizenronde, kwamen de vleermuizen en nachtvlinders aan bod. Wat de vleermuizen betreft is de soortenrijkdom ongeveer gelijk aan de muizen. Er zijn deze excursie vier soorten waargenomen. Dit is gebeurd met behulp van een batdetector. Het zijn de dwergvleermuis, laatvlieger, rosse vleermuis en watervleermuis. Dit is best een mooi resultaat. Vooral in de BRANDING

14 de watervleermuis is met vele exemplaren op de grote vijver aanwezig. Doordat de excursieleider de dieren zo nu en dan met een grote zaklamp beschijnt, krijgen we de gelegenheid om de drukke vliegbewegingen goed te bekijken. Het is een duistere wereld, maar super interessant en verbazingwekkend wat deze kleine zoogdieren voor techniek in huis hebben om aan voedsel te komen. Als laatste aandacht voor de nachtvlinders. Er waren in de heemtuin enkele bomen besmeurd met een zoet smeersel, twee vallen geplaatst en een laken gespannen. Vooral het laken trok veel bekijks. Nachtvlinders De bezoekers staan al krabbend en wapperend met hun handen naar het witte doek te kijken, als ware het een spannende film. Maar het gekrioel van al die kleine nachtdiertjes, als vlinders, torretjes, hoornaars, langpootmuggen en dergelijke geeft de mens naast het spannende beeld, ook het kriebelgevoel. Toch weerstaan ze dat gevoel, omdat de vormen en de kleuren van al deze nachtdiertjes de ogen van de mens aantrekken. Zo prachtig zijn bijvoorbeeld de geveerde antennes en de voelsprieten, de vleugels in alle vormen en maten, de kleuren van de diverse insecten. Ik ga niet alle soorten opnoemen, want dat zou te veel van het goede zijn (macro s 59, micro s 24 en bijvangst 3). Bij het volgende rijtje staat de Z voor zeldzaam) Hier enkele soorten macro s: witte eenstaart (Z), oranje wortelboorder, braamvlinder, egale bosrankspanner (Z), witte en bruine grijsbandspanner (en nog vele (dwerg)spanners), donker klaverblaadje, zwart en rood weeskind, karmozijnrood weeskind (vrij Z), vele uiltjes als bruine sikkeluil (Z) en gepijlde micro-uil (vrij Z). Even nog een paar micro s: tweevlekvedermot (Z), purpermot (Z), zuster-, kool-, essen- en vuurmot, pinguintje, mutsjeslichtmot en de parelmoermot. Tot slot wil ik de drie bijvangstsoorten nog even noemen, namelijk de grote spinnende watertor, het zuidelijk stipskopje (een sprinkhaan) en de roodpootschildwants (of ook wel de boswants). Allemaal stuk voor stuk weer prachtige namen en evenzo prachtige insecten. Of de namen inderdaad ook altijd wat zeggen over de vorm en of verschijning van de dier-, plantenen paddenstoelsoorten dat mag u zelf oordelen, maar dat de bedenkers van deze namen vindingrijk waren, dat mag gerust gezegd worden. in de BRANDING

15 Tussendoor zijn er diverse pauzes geweest en kon er lekker nagepraat worden onder het genot van koffie/thee en een stuk taart. We kunnen ook dit jaar weer terug kijken op een zeer geslaagde dag met veel mooie natuur en vele leuke momenten. Op naar volgend jaar, dan gaan we er weer net zo n mooie dag van maken. Alle excursieleiders bedankt. En uiteraard, zonder alle bezoekers was deze dag nooit zo geslaagd geweest, dus u ook bedankt! Totaallijst van de nachtvlinders Waarnemers: Kees van Rij, Ed & Mary van der Es en Peter Rooij (EIS 246). Bij de macro,s verwijzen de nrs naar de afbeeldingen in Nachtvlinders, uitgave 2015 (ISBN ). Wetenschappelijke naam NL naam aantal imago macro A B C D 330b Triodia sylvina oranje wortelboorder 2 x 337b Watsonella binaria gele eenstaart 1 x 337e Drepana curvatula bruine eenstaart 2 x 337g Cilix glaucata witte eenstaart 1 x 337h Thyatira batis braamvlinder 2 x 339f Cyclophora punctaria gestippelde oogspanner 1 x 340h Cyclophora linearia gele oogspanner 1 x 340o Idaea dimidiata vlekstipspanner 1 x 340t Idaea aversata grijze stipspanner 1 x 341g Xanthorhoe spadicearia bruine vierbandspanner 2 x 341h Xanthorhoe ferrugata vierbandspanner 1 x 342f Epirrhoe alternata gewone bandspanner x 343k Eulithis testata oranje agaatspanner 1 x 346c Horisme tersata egale bosrankspanner 1 x 349b Eupithecia absinthiata egale dwergspanner 1 x 349d Eupithecia assimilata hopdwergspanner 1 1 x 349f Eupithecia vulgata gewone dwergspanner 2 1 x 349g Eupithecia tripunctaria schermbloemdwergspanner 1 x 349j Eupithecia icterata oranje dwergspanner 1 x 353c Lomaspilis marginata gerande spanner 1 x 353d Ligdia adustata aangebrande spanner 1 x 353h Macaria alternata donker klaverblaadje x 354a Chiasmia clathrata klaverspanner 2 5 x 354i Opisthograptis luteolata hagedoornvlinder 1 x 354j Epione repandaria puntige zoomspanner 1 x 359b Peribatodes rhomboidaria taxusspikkelspanner 2 1 x in de BRANDING

16 361e Ectropis crepuscularia gewone spikkelspanner 1 x 363a Cabera pusaria witte grijsbandspanner 1 x 363b Cabera exanthemata bruine grijsbandspanner 1 x 363h Campamea margaritaria appeltak 1 2 x 369b Furcula furcula kleine hermelijnvlinder 1 x 369i Pheosia tremula brandvlerkvlinder 2 x 369j Ptilodon capucina kroonvgeltje 1 x 376a Catocala nupta rood weeskind 1 2 x 376d Catocala sponsa karmozijnrood weeskind 1 x 377m Laspeyria flexula bruine sikkeluil 1 x 377n Rivula sericealis stro-uiltje 1 2 x 378b Hypena prroboscidalis bruine snuituil 2 1 x 378g Schrankia costaestrigalis gepijlde micro-uil 1 x 378n Hermina tarsipennalis lijnsnuituil 1 x 378p Heminia grisealis boogsnuituil 2 x 379h Earias clorana kleine groenuil 1 x 380d Euxoa cursoria variabele worteluil 1 x 380f Agrotis vestigialis bonte worteluil x 381m Ochropleura plecta haarbos x 382c Noctua pronuba huismoeder x 382h Noctua janthe open-breedbandhuismoeder 1 x 384c Xestia c-nigrum zwarte-c-uil x 384k Xestia xantographa vierkantvlekuil 2 x 386c Lacanobia oleracea groente-uil 1 x 388d Mythimna albipuncta witstipgrasuil 1 x 393a Atethmia centrago essengouduil 1 x 395a Amphipyra pyramidea piramidevlinder 1 x 395e Mormo maura zwart weeskind 1 x 395l Phlogophora meticulosa agaatvlinder 1 2 x 397q Litoligia literosa duinhalmuiltje 6 1 x 398l Luperina testacea gewone grasuil 1 x 401e Hoplodrina ambigua zuidelijke stofuil x 403a Diachrysia chrysitis koperuil 1 1 x 403p Abrostola triplasia donker brandnetelkapje 1 x micro 209 Monopis monachella zustermot 1 x 213 Plutella xylostella koolmotje 1 x in de BRANDING

17 216 Prays fraxinella essenmot 1 x 218 Carcina quercana vuurmot 1 2 x 230 Stenoptilia bipunctidactyla tweevlekvedermot 1 x 233 Eupoecilia angustana gewoon smalsnuitje 1 x 240 Pandemis corylana hazelaarbladroller 1 x 241 Clepsis spectrana koolbladroller 1 x 241 Adoxophyes orana vruchtbladroller 1 x 243 Hedya salicella pinguintje 1 x 243 Celypha cespitana oranjegele lijnbladroller 1 x 243 Celipha lacunana brandnetelbladroller 3 x 249 Cydia splendana gewone spiegelmot 2 1 x 252 Acrobasis consociella eikentopspinselmot 1 x 252 Acrobasis advenella mutsjeslichtmot 2 x 254 Agriphila tristella variabele grasmot x 254 Crambus lathoniellus vroege grasmot 1 x 256 Cataclysta lemnata kroosvlindertje 2 2 x 256 Evergestis pallidata bonte valkmot 1 x 256 Schoenobius gigantella rietsnuitmot 1 x 257 Pyrausta purpuralis purpermot 1 x 257 Pyrausta despicata weegbreemot x 258 Udea prunalis grijze kruidenmot 1 x 259 Udea ferrugalis oranje kruidenmot 3 x 259 Pleuroptia ruralis parelmoermot 1 x bijvangst Pentatoma rufipes roodpootschildwants 2 x (boswants) Conocephalus fuscus zuidelijk spitskopje 2 x sprink- haan Hydrophylus piceus grote spinnende watertor 1 x Onderstaande soorten zijn aangetroffen op de smeer Noctua pronuba huismoeder 8 imago Amphypira pyramidea piramidevlinder 3 imago Phlogophera meticulosa agaatvlinder 1 imago Hoplodrina ambigua zuidelijke stofuil 1 imago Laconobia oleracea groente-uil 1 imago in de BRANDING

18 Mythimna l-album witte-l-uil 1 imago Catocala nupta rood weeskind 1 imago Agrotis ipsilon grote worteluil 1 imago Een mooier Haringvliet voor vogels en mensen door Paul Rutten (Vogelbescherming Nederland, projectleider Recreatie Droomfondsproject Haringvliet) Net achter de Haringvlietdam loop je het bijzondere natuurgebied in. Een vogelgebied dat jaren was afgesloten voor bezoekers, maar waarover vogelaars al heel lang enthousiast zijn. Je loopt een paar honderd meter door het struweel, met een enkel doorkijkje op een rietveld en een uitloper van het Haringvliet. De route doet je fluisteren, maar het geluid van vogels zwelt aan. Grote sterns zie je overvliegen, met visjes voor hun kroost. Het laatste stuk van de route neemt je mee door een soort tunnel. En dan opeens sta je in een unieke vogelkijkhut, vormgegeven als een kunstwerk. Buiten openbaart zich het Haringvliet. Het laat de grootsheid van het water zien, en het brakke water dat hier na een halve eeuw eindelijk weer stroomt. En natuurlijk zie je vogels. Je begint te kijken naar de lepelaars, maar ontdekt daarna tientallen andere vogels. Steltlopers, eenden, sterns, ganzen, zaagbekken, zeearenden en talloze andere soorten. Aanleiding De Haringvlietsluizen worden na jaren hermetische afsluiting in 2018 eindelijk op een kier gezet. Europese vismigratieafspraken zijn daarvoor de basis. Zes natuurorganisaties, waaronder het Wereld Natuur Fonds en Vogelbescherming Nederland, grijpen dit moment aan om het gebied een impuls te geven. Dat er binnenkort weer zout water het Haringvliet in stroomt, vinden we geweldig. Zo krijgen we een beetje dynamiek terug in onze deltanatuur, een waar walhalla voor vissen en vogels. Het project heet Droomfondsproject Haringvliet, want een omvangrijke bijdrage komt uit het Droomfonds van de Nationale Postcodeloterij. Die maakte de start van het project mogelijk (zie ook Maar ook de Provincie Zuid-Holland is enthousiast over onze doelstellingen en steunt daarom de kwaliteitsimpuls voor het Haringvlietgebied ook financieel. Vooral natuur Veruit het grootste deel van de beschikbare gelden gaat naar natuur: de aankoop van gronden, natuurontwikkeling die honderden hectaren dynamischer moet maken. Maar ook de aanleg van schelpdierbanken en de herintroductie van een iconische soort: de steur. Een vis die wel 3 meter lang kan worden zwom hier, in het Haringvliet, een dikke halve eeuw geleden nog gewoon rond. En die natuur is ons goedgezind: voor de zeearenden uit de Biesbosch zit het Haringvliet al in hun dagelijkse vliegroute. Op Tiengemeten nestelt zelfs een jong paartje. Ook de nieuwe visarenden weten het gebied inmiddels te vinden. De aantrekkingskracht die het Haringvliet op die vogels heeft, willen we ook graag voor mensen realiseren. in de BRANDING

19 Visarend Nieuwe filosofie De financiële bijdragen van verschillende partijen aan het Droomfondsproject Haringvliet hebben we juist ontvangen omdat mens én dier profiteren van herstel van de deltanatuur. Het Droomfondsproject is echt een integraal project. Zo houden we rekening met bereikbaarheid, leefbaarheid en zetten we ons in voor een florerende regionale economie door de recreatiemogelijkheden te versterken. Want bezoekers drinken graag een kopje koffie, gaan op excursie of boeken een overnachting. Die invalshoek verkennen we als natuurorganisaties, omdat we er vertrouwen in hebben dat als er meer mensen genieten van de natuur, er ook breder draagvlak ontstaat voor natuurherstel in het Haringvliet. Met het programma Rust voor Vogels, Ruimte voor Mensen werkt Vogelbescherming op die manier al met veel succes in het waddengebied ( Kijken, beschermen en genieten, zal ook het herstel van het Haringvliet meer draagvlak geven. Concrete investeringen En we pakken het grondig aan. De zes partners (Staatsbosbeheer, Sportvisserij Nederland, Ark Natuurontwikkeling, Natuurmonumenten, Wereld Natuur Fonds en Vogelbescherming) werken bijvoorbeeld mee aan de oprichting van Nationaal Park NLDelta, een samenvoeging van Biesbosch en Haringvliet, denken mee bij een recreatieve visie voor de gemeente Goeree-Overflakkee en zetten zich in voor samenwerking met lokale ondernemers. Onze investeringen worden steeds tastbaarder. Dit jaar worden veel natuurgebieden van Staatsbosbeheer aan de zuidkant van het Haringvliet al dynamischer gemaakt: verdroging wordt tegengegaan en taluds verflauwd, zodat slikkige rivieroevers weer tot leven komen. De gebieden van Natuurmonumenten volgen komend jaar. Staatsbosbeheer en Vogelbescherming hebben bovendien plannen voor een vogelboulevard in het zuidoostelijk deel van het Haringvliet. Die moet leiden tot een betere bereikbaarheid van en verbinding tussen de bestaande vogelkijkplekken. De eerste schelpdierbanken zijn aangelegd en er zijn steuren uitgezet. Voor het tweede jaar op rij voer er een waterbus vanuit Rotterdam en Dordrecht naar het Haringvliet, zodat de bereikbaarheid in één klap sterk verbeterde. Naast restaurant Zoet of Zout in Stellendam is een reuzen speelsteur neergezet. Kinderen en hun ouders kunnen daar spelenderwijs kennis maken met de steur en het belang van een dynamische delta. Sportvisserij Nederland zorgt voor beter toegankelijke oevers in het gebied. Tenslotte werken Vogelbescherming en Natuurmonumenten onder de werknaam Vogelobservatorium aan een unieke vogelkijkplek, die de beschrijving uit de inleiding werkelijkheid moet maken. in de BRANDING

20 Meer info Zie voor meer informatie. Via de interactieve kaart kunt u video excursies van Haringvliet- en Vogelbeschermingsambassadeur Camilla Dreef beleven. Ook kunt u daar een boekje >link voor online versie: [ leuke vogelkijkplekken en interessante fiets- en wandelroutes downloaden. k Natuurmonumenten en De Kier in de Haringvlietsluizen door Ted C.J. Sluijter, boswachter Natuurmonumenten Eindelijk, met een vertraging van zeker twee decennia, gaat dan het sluizencomplex van het Haringvliet op een kier. September 2018 moet het gebeuren. Voor het eerst sinds 1971 kan er dan weer, zij het mondjesmaat, zoutwater naar binnen. Natuurmonumenten beheert verschillende natuurgebieden in de monding en stroomopwaarts in het Haringvliet. In deze bijdrage geef ik wat inzicht in de visie en geplande werkzaamheden in het kader van dit zogenoemde Kierbesluit. Deltawerken en deltanatuur Dankzij de aanleg van de Deltawerken is de kustverdediging op een ongekend veilig niveau. Zo veilig als nu zijn we sinds mensenheugenis niet geweest. Vrij vertaald; de kans op een overstroming vanuit zee is in onze delta minder dan eens per jaar. Echter, de aanleg van deze kustverdediging in dit gebied heeft ook een keerzijde. Grote delen van het Deltagebied zijn afgesloten van zoutwatergetijden en overgangsgebieden naar brak en zoet. Daarmee is een buitengewoon rijk milieutype uit het gebied verdwenen. Waar mogelijk herstellen natuurorganisaties (en overheid) gebieden die het karakter hebben van dit milieutype. Vismigratie Naast het verlies van intergetijdengebieden (zout, brak en zoet water) is ook een heel belangrijke trekroute voor vissen zo goed als onmogelijk geworden. Van oudsher, voordat het Haringvliet in 1971 werd afgesloten, was deze zeearm een zeer belangrijke entree voor enige tientallen soorten vissen die in brak en zoetwater paaien. Denk aan haring, stekelbaars, elft, fint, zalm, forel en de iconische steur. Sommige soorten gaan daarbij tot in de kleine beekjes van de Alpen. De grootste impact heeft De Kier voor deze trekvissen; ze kunnen immers weer naar binnen! Droomfonds Haringvliet Om het Haringvliet voor te bereiden op onder andere de komst van deze trekvissen en ook het herstel van typische Haringvlietnatuur hebben zes partners een beroep gedaan op het Droomfonds van de Nationale Postcode Loterij. Natuurmonumenten, Wereld Natuur Fonds, Vogelbescherming, Ark Natuurontwikkeling, Sportvisserij Nederland en Staatsbosbeheer knepen in hun handen toen zij in 2015 te horen kregen dat dit Droomfonds 13,5 miljoen euro ter beschikking stelde. Zij kregen dit bedrag voor hun plan dat uit zes deelprojecten bestaat: 1)natuurontwikkeling, 2)recreatie, 3) herintroductie steur, 4)herstel schelpdierbanken in de monding, 5)beroepsvisserij in balans brengen 6)monitoring vis- en vogelstand. In dit artikel ga ik in op de visie en bijdrage van Natuurmonumenten. Natuurmonumenten heeft in dit kader een aantal ambities, waarvan ik er hier een drietal kort beschrijf: Herinrichting Korendijkse Slikken, Aankoop en herinrichting Blok De Wit (nieuwe natuur Scheelhoekgors ) en Makeover Zuiderdiep. in de BRANDING

21 Figuur 1: Ligging natuurgebieden rond Haringvliet met aanpassingen Herinrichting Korendijkse slikken Voor de Korendijkse Slikken geldt dat deze vooralsnog niet onder invloed komen te liggen van zout of brak water. Dit heeft te maken met de garantie van zoetwaterinname ter hoogte van Middelharnis. Tot voor kort lag dit innamepunt bij de Scheelhoek. Daar zal als gevolg van De Kier zout water kunnen komen en daarmee is het punt ongeschikt geworden. Overigens, het gebouwtje van dit voormalige innamepunt op de Scheelhoek heeft daarmee haar functie verloren. Natuurmonumenten, bij monde van Jan de Roon, heeft voorgesteld dit gebouw in te richten als vleermuizen-overwinteringsplaats. En wellicht liggen hier ook mogelijkheden voor verschillende soorten zwaluwen. De Korendijkse Slikken hebben via het Spui een kleine zoetwatergetijdeslag van zo n 30 cm. De Slikken zijn door de afsluiting van het Haringvliet echter vrijwel volledig hoog, en dus droog, komen te liggen. De successie is dan ook al vele decennia aan de gang. Plan is ook hier om een flinke maaiveldverlaging te laten plaatsvinden (tussen de 0,25 en 1,0 m.) over zo n 80 hectare. Ook worden delen van kreekoevers verflauwd.. Er komt ruimte voor pioniervegetatie en een geleidelijke overgang van land naar water. Het beeld hierbij is laaggelegen rietland, overgaand naar ondiep water met waterplanten en vervolgens een zone met ondergedoken waterplanten. De kreek behoudt een open verbinding met het Haringvliet, zodat het gebied beschikbaar komt als habitat voor (trek)vissen. Daarnaast zullen de gecreëerde flauwe oevers de bestaande oeverafslag van het gebied sterk tot geheel verminderen. Zodoende is het de bedoeling om een grotere oppervlakte zoetwatergetijdengebied te maken. Dit zal zowel de voedselzoekende vogels als paaiende en opgroeiende vis ten goede komen. Nieuwe natuur Scheelhoek-zuid & Make-over Zuiderdiep Ten zuidoosten van de Scheelhoek is met geld van het Droomfonds een polder ( Blok de Wit ) gekocht met een oppervlakte van ruim 80 hectare. Het plan is om van dit gebied een Scheelhoekgors te maken. De eerste schetsen laten de aanleg zien van enkele kreken met een natuurlijke vorm. Rond de kreken bevinden zich slikken. Hoe diep de ontgravingen worden, is afhankelijk van de beslissing op de vraag wat er met het waterbeheer gebeurt van het Zuiderdiep. Natuurmonumenten, en andere partners, zouden graag zout getij toelaten vanuit de sluis aan de zeezijde van de Haringvlietsluizen. Deze ligt er reeds en is hiertoe met tamelijk eenvoudige middelen (oeverbestorting tegen erosie) te gebruiken. Als deze wens werkelijkheid wordt, dan is de te verwachten natuur niet zo moeilijk te voorspellen. De getijdeslag op het Zuiderdiep zal ervoor zorgen dat de (te ont- in de BRANDING

22 graven) slikken buitengewoon interessant worden voor voedselzoekende vogels. Ook in de directe omgeving van de sluis (Kiekgat) liggen dergelijke kansen. Qua flora lijkt het ook geen moeilijke voorspelling: een soortenspectrum dat zoutminnend is met planten als zeeaster, melkkruid enzovoort. Of deze zoutinlaat werkelijk tot stand komt, is sterk afhankelijk van de keuze van het Waterschap Hollandse Delta. Zij hebben de waterproblematiek van het Zuiderdiep ook op de agenda staan. Echter, een besluit hierover valt pas in het volgende decennium... Uiteraard wordt nu vanuit Natuurmonumenten geprobeerd de beslissing naar voor te halen (liefst zo spoedig mogelijk). Immers, het is van groot belang voor de keuze van de diepte van de ontgravingen op het aan te leggen Scheelhoekgors. De aanleg van het Scheelhoekgors maakt bovendien deel uit van het gebiedsproces Noordrand Goeree. Onderdeel van dit gebiedsproces is het gelijktijdig plaatsen van enkele windturbines. Deze komen te staan aan de Zuidrand van het Scheelhoekgors. Geen optimale locatie in onze ogen. Maar zonder deze turbines geen aanleg nieuwe natuur. Dat zijn keuzes die we moeten maken na de bezuinigingsronde van gewezen Staatssecretaris Bleeker. Figuur 2: Scheelhoek en Zuiderdiep. Rechtsonderin Blok de Wit welke is aangekocht en zal worden omgevormd tot Scheelhoekgors. Recreatie Samen met de initiatieven van de vijf andere partners uit het Droomfonds Haringvliet zal dit resulteren in robuustere natuur. Het streven is erop gericht om ook lokale economieën op de aan het Haringvliet grenzende eilanden te stimuleren. Vooral inwoners uit het dichtbijgelegen Rotterdam en omgeving hebben nauwelijks besef van de ruimte en natuur van het Haringvliet. Een pilot van twee seizoenen met de waterbus vanuit Rotterdam was een doorslaand succes. De waterbus voer vanuit Rotterdam een dienstregeling langs verschillende plaatsen aan het Haringvliet zoals Stellendam, Hellevoetsluis en Tiengemeten. Vele duizenden hebben daar, al dan niet met zelf meegenomen fiets, gebruik van gemaakt. Speciaal opgeleide gidsen waren onderweg aanwezig om over de natuur- en landschapswaarden te vertellen. Uiteraard zal het stimuleren van bezoek aan het Haringvliet leiden tot een vergrote recreatieve druk. De zes partners in het Droomfonds zijn zich hiervan bewust maar stellen dat robuustere natuur ook meer recreatiedruk kan hebben. Hierover iets meer bij het volgende en laatste item. Want zeg nou eerlijk, als je iemand die het Haringvliet niet kent, tijdens een vaartocht een zee- of visarend kan laten zien... dan is die tocht onvergetelijk. in de BRANDING

23 Scheelhoek beleven Met slimme zonering van recreatie is het mogelijk om mensen meer van natuur te laten genieten, zonder dat dit leidt tot onacceptabele verstoring. Tiengemeten lijkt hiervan een goed voorbeeld. Jaarlijks bezoeken zo n bezoekers dit eiland. Maar de padenstructuur en opstelling van gebouwen (met musea en andere belevingsmogelijkheden) is zo ingericht dat de echt kwetsbare natuur daar hoegenaamd niet onder lijdt. Het beste bewijs is de aanwezigheid van diverse burchten van bevers, broedende roerdompen en zelfs een nestbouwend paar zeearenden in Onderdeel van het gebiedsproces Noordrand Goeree is ook het beleefbaar maken van Scheelhoek/ Zuiderdiep. Daartoe gaan we op vier hoeken van het gebied een bezoekmogelijkheid maken, zonder daarmee de natuurwaarden te schaden: - Over het aan te leggen Scheelhoekgors komt een wandelroute die zo min mogelijk verstoring brengt bij foeragerende vogels op het slik. - Aan het eind van de Heuvelweg, langs de Oostrand van Scheelhoekgors, komt een oversteekmogelijkheid over het Zuiderdiep naar de Scheelhoekdijk. Daar komt een kleine wandelroute door de struwelen en het bos. Met een uitkijkpunt over het Haringvliet. - Aan de Westkant van de Scheelhoek komt vanuit het Scheelhoekbos een wandelmogelijkheid langs de rand van het moeras, met een klein stukje door het rietmoeras. Zodoende zijn in het voorjaar al die schitterende rietvogels van nabij te horen! - Vogelbescherming, als partner in het Droomfonds, gaat een uniek vogelobservatorium bouwen. Deze komt iets ten Oosten van Marina Stellendam te liggen. Het observatorium krijgt de vorm van een groot stern-ei. Vanuit de beschutting van opgaande begroeiing, staand in het ei heb je straks zicht op een broedeiland sterns en omliggende slikken, met foeragerende steltlopers en lepelaars. Let op, dit wordt een highlight! Spuimonding-West, nieuwe natuur! door Peter Vermaas Aan de zuidkant van Voorne-Putten, langs het Haringvliet vind je de Beningerslikken en Spuimonding-West. De Beningerslikken is een gebied van honderden hectaren natuur groot, dat voor het publiek voor het grootste deel niet toegankelijk is. In het verleden, voor de afsluiting van het Haringvliet, werd hier door rietsnijders actief gewerkt. Tijdens mijn broedvogelinventarisaties ben ik wel eens gestruikeld over een strip metaal. Dat was een restant van een stukje rails, dat de rietsnijders gebruikten om in wagonnetjes materialen en riet te transporteren. Het was buitendijks terrein, dat door de open verbinding met de Noordzee regelmatig overspoelde met brak water. Na de aanleg van de Haringvlietdam en het verdwijnen van het getij veranderde dit. Het gebied werd droger en op verschillende plaatsen verlandde het terrein. Er kwamen struiken en bomen voor in de plaats. Op enkele plekken is nog steeds te merken dat vroeger zout water over het land spoelde. De grond is op die plaatsen blijkbaar nog niet helemaal uitgespoeld, waardoor er nog steeds zoutminnende planten voorkomen. Na de afsluiting is de verzilting uiteraard gestopt. Afhankelijk van de waterstand in het Haringvliet is de bodem soms kurkdroog en zijn de kreekjes, die er altijd al geweest zijn, opgedroogd. Maar in tijden dat bij de Haringvlietdam weinig gespuid wordt, kan het terrein flink vochtig worden. In de winter komt het af en toe voor dat het water, mede door de opstuwende wind, tot over het fietspad spoelt. Natuurmonumenten, die het gebied beheert, laat het gebied door koeien begrazen, om het terrein gevarieerd en open te houden. Zonder begrazing of menselijk ingrijpen, zoals de rietsnijders dat vroeger deden, zouden er op termijn steeds meer bomen gaan groeien. De oude situatie met uitgestrekte rietvelden zal echter niet meer terugkeren. in de BRANDING

24 Spuimonding-West De Vogelwerkgroep onderzoekt dit gebied al ruim 30 jaar. Hans op den Dries coördineert al vele jaren de broedvogelinventarisaties. Het gebied is in verschillende stukken opgedeeld en elk voorjaar gaan verschillende leden van deze vogelwerkgroep het veld in om de broedvogels te tellen. Met vergunning van Natuurmonumenten mogen we het gebied in, om van maart tot begin juli ons door het struikgewas te worstelen en elke broedvogel in kaart te brengen. En eind februari trekken we met vuilniszakken het terrein in om ingewaaid en aangespoeld zwerfvuil te ruimen. De uitgestrektheid van dit gebied valt eigenlijk niet te beschrijven. Vanaf het fietspad zie je wel dat het Haringvliet niet dichtbij ligt, maar je krijgt pas echt een beeld van de omvang als je aan de kant van het Spui, ten zuiden van Zuidland bij het stuk komt, dat Spuimonding-West is gaan heten. Toen duidelijk werd dat de Haringvlietdam op een bepaald moment op een kier gezet zou worden, zijn er allerlei processen op gang gekomen, die te maken hebben met de gevolgen van dat besluit. Spuimonding-West Spuimonding-West is één van de laatste deltanatuurgebieden, die de provincie Zuid-Holland heeft aangelegd om de Biesbosch met de Noordzeekust te verbinden. Dier- en plantensoorten kunnen hierlangs gemakkelijker door het benedenrivierengebied migreren en overleven. Mensen kunnen er genieten van spectaculaire natuur. Wie vanaf Hellevoetsluis naar het Spui fietst (in omgekeerde richting is ook mogelijk) kan het Daan Monsterpad nemen. Dat fietspad gaat over de dijk en biedt een magnifiek uitzicht over Spuimonding-West en de Beningerslikken. Deltanatuur is de opdrachtgever en initiatiefnemer van het project inrichtingsplan Spuimonding- West. De totstandkoming van het inrichtingsplan is intensief begeleid door de projectgroep Spuimonding-West. In deze projectgroep namen vertegenwoordigers deel van Rijkswaterstaat Zuid-Holland, Natuurmonumenten, het waterschap Hollandse Delta, de provincie Zuid-Holland, de gemeente Bernisse en Grontmij Nederland bv. Onder leiding van Deltanatuur werd een plan opgesteld voor het uitbreiden van het natuurgebied Beningerslikken, zodat dit samen met de Korendijkseslikken aan de andere kant van het Spui de natuurwaarden zou versterken. De Beningerwaard was een akkerbouwgebied dat deels buitendijks lag. Hiervoor werd een ambitieus plan gemaakt dat aanvankelijk ook de polder Zuidoord zou omvat- in de BRANDING

25 ten. Dit laatste bleek te hoog gegrepen. De agrarische functie van dat terrein is, na protesten van de gebruikers, gehandhaafd. De Grontmij beschreef in een inrichtingsplan in 2007 de criteria: Mogelijkheden voor (getijden)natuur met getemd tij, rekening houdend met de tussentijdse periode van de Kier. Inpassing in landschap en cultuurhistorie. De kosten van de inrichting. De mogelijkheden voor recreatief medegebruik. De effecten op gebruik en beheer. Er werd gekozen voor een alternatief dat ze kreekvorming noemden. Dit werd gekenmerkt door onder andere het doorsteken van dijken en het uitgraven van kreken. Overgang van hoger gelegen graslanden, laaggelegen natte (ruige) gorzen en ondiep en diep water. Mogelijkheden voor beheer met grote grazers. Recreatie mogelijk tussen de kreken, eventueel oversteekmogelijkheden. In het hele concept werd gelijk een manier bedacht om, voor het aangrenzende landbouwgebied binnendijks, te garanderen dat er vanuit het Spui altijd zoet water in de polder gepompt kan worden. Mocht er onverhoopt brak water in het Haringvliet tot aan de Beningerslikken instromen, dan zal dit door de tussendijk in Spuimonding-West tegengehouden worden. Satellietfoto In 2014 werd Spuimond letterlijk op de schop genomen. Hoe dat er uitzag is nog te zien op satellietfoto s. De satellietfoto s van Google Earth dateren uit die tijd. Zorgvuldig werd oude grond weggeschraapt en ontstonden er hoogteverschillen, die voor kreken en eilandjes moesten gaan zorgen. De werkzaamheden zorgden er niet alleen voor dat het terrein verschillende hoogtes kreeg, er werd gelijk een pad aangelegd voor het publiek. Als je met de auto over de Zeedijk rijdt, kun je op twee plaatsen parkeren. Ter hoogte van de Koekendorpseweg aan de westzijde, is buitendijks een parkeerplaats aangelegd. Daar zie je ook een pomphuis op de dijk staan, dat het water, dat bij het Spui binnenstroomt, over de dijk kan hevelen naar de sloten op Voorne. Aan de oostzijde is ook een parkeerplaats. Hier kun je naar een uitkijktoren lopen, die een mooi uitzicht geeft over de omgeving. Vanaf beide parkeerplaatsen kun je rond Spuimond lopen. Het pad loopt rondom Spuimonding-West over een dijkje. Bij het Spui ligt een brug over de kreek, waardoor het water in de noordelijke helft stroomt. Aan de zuidzijde passeer je een kreek die het water vanaf het Haringvliet inlaat. Hier kun je de kreek oversteken door middel van een trekpontje. in de BRANDING

26 Spuimonding-West Een tussendijk die het terrein in tweeën deelt, is geen wandelpad. Als je daarover gaat lopen, ben je voor de rustende, broedende en foeragerende vogels een wandelende vogelverschrikker. Via het pad dat helemaal rondom Spuimond leidt, kom je bij een kijkscherm. Daar heb je een mooi, laag uitzicht over de enorme aantallen vogels die er altijd te zien zijn. Bovendien heb je daar goed licht, omdat je naar het noorden kijkt. Je hebt het zonlicht in je rug. Vanaf het wandelpad kijk je in de richting van het Haringvliet naar de Beningerslikken. In het riet en de bosjes wemelt het van de zangvogels. In het voorjaar hoor en zie je onder andere kleine karekiet, rietzanger, rietgors, blauwborst, baardman en roodborsttapuit. Er broeden ook bruine kiekendieven. Niet alleen vogels waarderen de rust en de voedselrijkdom. Er leven tientallen reeën. Met wat geluk zie je een wezel of een hermelijn. We hebben nu ook bevers in het gebied. Om dit alles niet te verstoren, is het belangrijk dat iedereen zich houdt aan een paar simpele afspraken: blijf op het pad en houd je hond aangelijnd. in de BRANDING

27 Blauwborst Toen in 2015 de draglines en shovels verdwenen waren, zijn we gelijk begonnen met het inventariseren van broedvogels in het voorjaar en alle watervogels in de winter. Pas gedurende dat jaar werd ook de dijk naar het Spui doorgestoken, waardoor je eindelijk echt kon zien waar al dat gegraaf toe moest leiden. Het water stroomde naar binnen en er ontstond een prachtig plas-dras gebied. Door de wisselende waterhoogten in het Haringvliet merk je dat het Spui soms ook meer of minder water aanvoert. Sinds de afsluiting is de invloed van het brak water verdwenen. Er is echter nog een geringe mate van indirect getij aanwezig via Spui, Oude Maas en de Nieuwe-Waterweg. De Nieuwe-Waterweg staat nog in een open verbinding met de zee, die een indirecte getijdeninvloed veroorzaakt in de Oude Maas en in zeer beperkte mate in het Hollands Diep (via het Spui) en het Haringvliet. Het waterpeil wordt daarnaast ook beïnvloed door het beheer van de Haringvlietsluizen. in de BRANDING

28 Kluten De wisselende waterhoogten zijn goed voor steltlopers, die in de zachte bodem hun voedsel zoeken. Direct nadat de graafwerktuigen het gebied verlaten hebben, merk je dat zo n braakliggend terrein aantrekkelijk is voor vogels die je daar eerder nooit gezien hebt. Je spreekt dan van pionierssoorten. Zeker het eerste jaar na de oplevering bleken de hoger gelegen zanderige eilandjes erg aantrekkelijk voor grondbroeders zoals kluten. In 2014 telde ik 85 broedende kluten. In 2015 waren het er 78. In 2016 broedden ze niet meer op de eilandjes. Ook in 2017 bleef dat zo. De eilandjes groeien langzamerhand dicht. Een tiental kluten had inmiddels wel een andere plek gevonden om te broeden. De afgelopen jaren kunnen we hier ook grote aantallen kemphanen zien. Met een beetje geduld en goed opletten zie je van alles, variërend van aalscholver tot zeearend. Andere bijzondere vogelsoorten uit de afgelopen jaren waren zwarte ibis, steltkluut, Temmincks strandloper, beflijster en recent nog een Bonapartes strandloper. Maar ja, dat zijn soorten die je niet elke dag ziet. Maar van alle andere soorten, die er wel regelmatig zitten, kun je elke dag genieten. Het aantal soorten broedvogels staat nu op 59. Als je alle waargenomen soorten bij elkaar optelt, kom je ruim over de 150. Op het moment dat ik dit schrijf worden er bij het Spui weer werkzaamheden uitgevoerd. In een nieuwsbrief van Natuurmonumenten wordt dit toegelicht: Vanaf 18 september tot november zal bij Spuimonding-West een deel van het pad rondom Spuimond worden afgesloten. De werkzaamheden vinden plaats langs het Spui, tussen de uitkijktoren en het trekpontje van het natuurgebied in. Benodigd materiaal en materieel zal vanaf het Spui worden aangevoerd. Tijdens de natuuraanleg in 2013 is langs Spuimonding-West de aanwezige harde oeververdediging blijven liggen. Deze bestaat uit betonpuin en is in het verleden ter versterking aangevuld met meer puinbestorting. Na meldingen en uit nader recent onderzoek is gebleken dat het puin restanten asbest bevat. De gemeente Nissewaard en de provincie Zuid-Holland vinden het onwenselijk dat recreanten op de grens van een openbaar toegankelijk natuurgebied met asbest in aanraking kunnen komen. Om die reden is besloten de huidige oeververdediging te saneren en te vervangen door een natuurvriendelijke variant. Het gebied krijgt alsnog een natuurvriendelijke oever. Tijdens de werkzaamheden wordt meteen ál het puin opgeruimd. Over een lengte van 400 meter wordt de huidige drie meter brede oeververdediging weggegraven en vervangen door klassieke in de BRANDING

29 zinkstukken met natuursteen. Tussen de stenen wordt rietwortelspecie verwerkt waardoor zich in de loop van een aantal jaren een rietkraag zal ontwikkelen. Deze nieuwe oeververdediging is in lijn met de duurzaamheidseisen van Rijkswaterstaat en past goed bij het naastgelegen natuurgebied. De rietkraag vormt straks een aantrekkelijke habitat voor vogels zoals waterral, zomertaling, kleine karekiet en rietgors. Als dit dan allemaal achter de rug is, ligt Spuimonding-West er voor het nieuwe broedseizoen weer prachtig bij. Dan kunnen we er weer rondlopen en genieten van de zang van de veldleeuwerik. Spuimond Excursie: vogels bij de Strypse Wetering in de BRANDING

30 Excursie: vogels bij de Strypse Wetering Excursie: vogels bij de Strypse Wetering in de BRANDING

31 Excursie: vogels bij de Strypse Wetering k Muizenonderzoek op Tiengemeten, veranderingen sinds de herinrichting, door Jan Alewijn Dijkhuizen Inleiding Het eiland Tiengemeten is razend interessant om onderzoek te doen naar de muizenstand. Het eiland is in 2006 grotendeels op de schop gegaan, alleen de buitengorzen en het deel Weemoed zijn redelijk onaangetast. Met grote graafmachines is een deel van de bodem afgegraven, bomen zijn verwijderd, geulen gegraven en uiteindelijk is de dijk doorgebroken, zodat water uit het Haringvliet het eiland in kan stromen. Natuurmonumenten heeft na de herinrichting gekozen voor een kudde Schotse hooglanders om het gebied open te houden. Deze dieren hebben lange tijd ongestoord vrijwel het gehele eiland kunnen begrazen. Enkele jaren geleden is dit enigszins ingeperkt en is de kudde drastisch ingekrompen. De recreatiedruk is in de loop van de tijd enorm toegenomen. De druk ligt vooral op het noordelijk deel van het eiland met Speelnatuur, musea en de wegen naar de Herberg en de westpunt van het eiland. Hoewel je overal mag struinen, valt het met de verstoring van de grote open delen van het eiland wel mee. Muizen op Tiengemeten De Zoogdiervereniging heeft voor deze veranderingen al muizenonderzoek op Tiengemeten gedaan. Dat leverde vooral informatie op over de muizenstand in de gorzen. Noordse woelmuizen werden er volop gevangen. Deze soort was lange tijd de enige woelmuissoort op Tiengemeten. Uit gegevens van braakbalpluizen is gebleken dat de veldmuis zich tussen 1998 en 2001 op het eiland heeft gevestigd, dus al voor de ingetreden veranderingen. De eerste veldmuis is er in 2006 door medewerkers van de Zoogdiervereniging gevangen. De angst bestond toen dat de veldmuis de noordse woelmuis zou verdringen uit de drogere delen van het eiland. Resultaten van onderzoek door de KNNV afdeling Voorne Van 2010 tot en met 2016 hebben leden van de KNNV Voorne muizenonderzoek gedaan op Tiengemeten. Steeds werden andere delen van het eiland onderzocht. Samen met de gegevens van de Zoogdiervereniging en muizenonderzoek door leden van het Hoekschewaards Landschap is Tiengemeten een van de best onderzochte plekken van Nederland. Wat hebben we ontdekt? Allereerst dat grote delen van Tiengemeten zijn overgroeid met Canadese in de BRANDING

32 guldenroede. In deze vegetatie, die geen andere planten toelaat, komt maar één muizensoort voor, de bosspitsmuis. Verspreid over het eiland zijn in 2010 en 2012 telkens 80 vallen neergezet. muizen Dat leverde alleen enkele bosspitsmuizen en steeds 1 veldmuis op. De vallen stonden voornamelijk in de vergraven delen van het eiland,die begraasd werden door Schotse hooglanders. Een droevig resultaat, maar ook wel verklaarbaar als je naar de vegetatie en de bodemstructuur keek. Door de werkzaamheden was er nauwelijks sprake van een aaneengesloten vegetatie met voldoende kruiden en wegkruipmogelijkheden. Dat werd mede veroorzaakt door de enorme begrazingsdruk van de hooglanders. De vegetatie bleef erg kort en de bodem werd overal dichtgetrapt. In 2013 werden 120 vallen gebruikt, we zouden en moesten meer muizen vangen! Het resultaat was nog altijd minimaal, maar we vingen wel twee nieuwe soorten: de bosmuis en de dwergmuis, beide alleseters. in de BRANDING

33 Vanaf 2014 is een duidelijke kentering waar te nemen in de muizenstand. We hebben met 80 vallen op zes locaties totaal 124 muizen gevangen. En eindelijk was daar ook de noordse woelmuis bij. Het meest opvallend aan de vangst van de noordse woelmuis was dat we ze boven op een oude dijk in Weemoed vingen, waar juist niets aan het eiland veranderd is. De andere locatie waar noordse woelmuizen werden gevangen, was in de gorzen waar ze vroeger ook al aanwezig waren. Ook nu was het gebied dat in 2006 was ingericht, nog niet geschikt voor noordse woelmuizen. In 2015 werden de eerste noordse woelmuizen midden op het eiland gevangen. Een doorbraak. Ook het aantal veldmuizen neemt toe. Dit heeft alles te maken met vermindering van de begrazingsdruk, waardoor de vegetatie dichter wordt en de bodem minder vertrapt. Nu is de uitdaging weer om het eiland niet te laten verruigen. in de BRANDING

34 Veldmuis Tenslotte werd in 2016 onderzoek gedaan naar de muizenstand op plekken waar de Canadese guldenroede bestreden wordt. Dit onderzoek levert weer weinig muizen op. Alleen de vangst van noordse woelmuizen in de natte driehoek naast het bezoekerscentrum, dus helemaal aan de noordkant van het eiland, is verrassend en positief. Conclusie Het heeft even geduurd, maar uiteindelijk is er sprake van een vrij normale muizenstand op het eiland Tiengemeten. De inrichting van het eiland is grotendeels mensenwerk. Het blijft in de toekomst van belang om de variatie aan vogels, planten en zoogdieren te waarborgen. Zonder beheer groeit het eiland op de natte plekken na snel dicht met bos. Het beheer moet wel goed afgewogen worden om de biodiversiteit groot te houden en bijvoorbeeld de noords woelmuis een kans te geven. Al met al een hele uitdaging, zeker omdat er naast een steeds grotere recreatiedruk ook steeds meer invasieve exoten via het Haringvliet oprukken. k Nationaal Park Biesbosch en Haringvliet door Tom van Wanum In 1994 kreeg de Biesbosch de status van Nationaal Park. Sindsdien heet het gebied officieel Nationaal Park De Biesbosch. Nadat het Haringvliet werd afgesloten, had het verdwijnen van eb en vloed een enorme invloed op de flora en fauna. De relatie tussen het Haringvliet en de Biesbosch is dus onmiskenbaar. Nu er sprake is van het deels openen van de sluizen is het logisch dat het Haringvliet en De Biesbosch beschouwd gaan worden als één geheel. Het Nationaal Park De Biesbosch en Haringvliet gaan één groot nationaal park vormen. De Nederlandse Delta vormt al eeuwen een eenheid. Deze eenheid wordt gedomineerd door water. Het water heeft altijd bepaald wat er in deze Delta kon leven en groeien. De natuur is er ruig en het landschap wijds. Overal is daar het water dat deze natuur beheert en beheerst. in de BRANDING

35 Mensen zijn van oudsher in deze Delta bezig met het water. Sluizen en dammen werden gebouwd, de rivieren gebruikt voor vervoer met schepen en het winnen van drinkwater. De Delta is al eeuwen belangrijk voor zowel mens als dier. Er verblijven vele (trek)vogels, vissen en sinds kort weer bevers en zeearenden. We spreken dan nog niet eens over de zeer vele toeristen, die het jaar rond het uitgestrekte gebied bezoeken. Samenhang Gezien het bovenstaande is het niet meer dan logisch dat het beheer van dit grote gebied op elkaar afgestemd moet zijn. Het openzetten van de sluizen van het Haringvliet heeft gevolgen voor alles wat daarachter leeft. Door samenhang te brengen in de programma s en ambities en rekening te houden met elkaar, ontstaat een natuurgebied met een variëteit en kwaliteit die voor Europese begrippen ongekend is. Door verbindingen over water en land verder te verbeteren, is het gebied nog beter te beleven en te benutten. De politiek ziet uiteraard de economische kant van één nationaal park. De verwachting is dat nog meer bezoekers dit gebied zullen bezoeken en daarmee zorgen voor inkomsten bij ondernemers. De gedeputeerde Han Weber van de Provincie Zuid-Holland is dan ook enthousiast over het initiatief: Bezoekers zijn de beste ambassadeurs voor behoud van natuur. De titel Nationaal Park van Wereldklasse zorgt voor bredere bekendheid en meer bezoekers. Het mes snijdt aan twee kanten: meer bezoekers en betere bescherming. Samenwerking De partners in het plan zijn Droomfondsproject Haringvliet, Staatsbosbeheer en Parkschap Nationaal Park De Biesbosch. Zij zoeken nadrukkelijk de samenwerking met andere partijen in overheidsland en het bedrijfsleven. Als je dit leest krijg je al snel de indruk dat het vooral om economische belangen gaat. Ongetwijfeld zullen er partijen zijn die vooral daar op focussen. Er zijn echter in de samenwerkingsverbanden ook partijen waar de natuur voorop staat. Ergens zal er een balans gevonden moeten worden tussen natuur en het gebruik van die natuur. Dat zal niet altijd gemakkelijk zijn, maar in de huidige samenleving is het niet anders. Dick Verheijen van het Parkschap: Voor de ontwikkeling van het gebied als internationaal toeristische trekpleister is de betrokkenheid en stelselmatige inbreng van bestuurders, bedrijven en bewoners nodig. Wij gaan de komende maanden met partijen in gesprek. Wij vragen ze mee te denken en initiatieven en ideeën uit te werken die de ambities versterken. De Nederlandse Delta vormen we met elkaar. Daarnaast zullen natuur- en milieuorganisaties zich sterk moeten maken om te zorgen dat de natuur alle kans krijgt zich te blijven ontwikkelen. Het kan natuurlijk nooit zo zijn dat de toeristen die komen om de zeearenden te zien de oorzaak zullen zijn van het verdwijnen van deze vogels! Wat gebeurt er zo al. Om de natuur te herstellen en te verbeteren gaat Staatsbosbeheer dit najaar rondom het Haringvliet werkzaamheden uitvoeren. De gebieden worden zo ingericht dat vissen een geschikte paaiplaats kunnen vinden en kustbroedvogels ongestoord kunnen broeden. Ook krijgt de noordse woelmuis in de ruigteranden een geschikt leefgebied. Meneerseplaat, Stadse Gorzen en Spuigors Op de Meneerseplaat, Stadse Gorzen en Spuigors worden oude kreken en watergangen hersteld. Gorzen zijn buitendijkse gebieden die alleen bij uitzonderlijk hoog water overstromen. De gorzen worden uitgediept, zodat ze weer op het peil van het Haringvliet komen. Kreken die nu niet rechtstreeks in verbinding met het Haringvliet staan, zullen na de werkzaamheden weer op dat water uitkomen. De vrijkomende grond blijft in het gebied. Ook worden pompen, dammen en stuwen, die het water vanuit het Haringvliet nu tegen houden, verwijderd. De ruigteranden zijn in de loop der jaren veranderd in een strook met hoge bomen. Deze worden verwijderd, zodat riet en ruigte weer de ruimte krijgen. Vanaf de dijk kan het Haringvliet dan weer worden gezien! in de BRANDING

36 Buitengronden Westplaat In 2007 is de Westplaat ingericht voor kustbroedvogels en de noordse woelmuis. Het gebied is sindsdien ongemoeid gelaten. Staatsbosbeheer gaat hier binnenkort de spontaan opgekomen houtachtige beplanting verwijderen. Aan de rand van het eiland worden delen van het terrein verlaagd. Daardoor kan meer rietruigte ontstaan. De vrijkomende grond wordt gebruikt om het maaiveld te egaliseren. Voor de noordse woelmuis worden ruigtestroken gereserveerd. Deze forse muis leeft bij voorkeur in moerasgebied. Omdat de noordse woelmuis zijn gangen net onder het maaiveld maakt, loopt hij de kans te worden vertrapt door vee. Op de toegangsdam naar de Westplaat brengt Staatsbosbeheer een verlaging aan om te voorkomen dat andere muizen en ongewenste fauna het gebied makkelijk kunnen betreden. De noordse woelmuis is een goede zwemmer. Geschikte gebieden bereikt hij vaak als eerste. Mangroves in het Haringvliet? Hoe zorg je nou dat het Haringvliet een plek wordt waar mens, natuur en economie elkaar versterken? Zeven studententeams gingen de uitdaging aan om met de partners van dit Droomfonds mee te denken over het nóg aantrekkelijker maken van het Haringvliet. De studenten zijn afkomstig van vijf verschillende opleidingen (business & management, climate studies, ruimtelijke ordening, landscape management, environmental sciences). Op 19 september konden de studenten er ter plekke kijken, met experts praten en hun eerste ideeën toetsen. Er werd een bezoek gebracht aan de Haringvlietsluizen, er was een excursie door de Kwade Hoek en een spectaculaire boottocht op het Haringvliet. Er werden knelpunten aangestipt en uitdagingen genoemd. Zoals de bereikbaarheid (met OV vanuit Rotterdam niet zo best), de slechte connectie van het Haringvliet met het achterland, de wens om vanuit een hoog punt het gebied te kunnen overzien, de vraag om een breder publiek te bereiken, enzovoort. De creativiteit begon al aardig te borrelen. Zou je de sfeer van een mangrovebos kunnen creëren? Of een kabelbaan aanleggen over het water? Een soort Scheveningen aan het Haringvliet? Flamingo s als boegbeeld? Of toch liever zeehonden? In oktober werken de studenten hun plannen verder uit. k Ervaringen met de bever bij het Haringvliet door Gerrit Hijbeek Dit jaar (2017) ben ik een beetje gebiologeerd door de bever. Hij woonde namelijk om de hoek in Hellevoetsluis, in de Heliushaven. Niet dat ik hem vaak zag, sterker nog: helemaal niet. Maar overal waren (knaag-)sporen, van gestripte eerstejaars takjes tot hele bomen die geveld waren. Het nietzien werd wel een obsessie, menig schemerig uurtje heb ik aan de waterkant doorgebracht, maar helaas. Een valcamera werd ingezet en gelukkig: die verzachtte het leed enigszins. Een paar keer heb ik hem op de foto gekregen, ook nog in de winter, met een tak slepend naar een hol! Bever in de BRANDING

37 De meeste natuurliefhebbers hebben wel een topic waar ze zich graag mee bezighouden. In mijn kinderjaren was dat de fuut. Magistraal beestje vond ik dat: de kleuren, de vorm, de rankheid, het onvoorspelbare, het geheimzinnige onder-water-gedoe. En dan dat gedartel van de jongen eromheen en op de rug van de ouders, fantastisch! Je kijkt in natuurboekjes en hoopt dat andere fenomenale dieren op je pad komen, zoals bijvoorbeeld de ijsvogel en de zeearend. Een tijd lijken ze onbereikbaar, maar opeens verschijnen ze ergens op je netvlies! Zo ook met de bever, een onbereikbaar wezen leek het, nog veel geheimzinniger dan de fuut. In de Biesbosch werd hij in 1988 weer uitgezet en langzaam maar zeker kwamen er meer. In 2011 mocht ik een eerste ontmoeting hebben, paradoxaal een bijna on-natuurlijke belevenis, maar heus waar. En nu heeft hij zich tot aan de Haringvlietdam verspreid en behoren ontmoetingen tot de mogelijkheden, zij het meestal toevallig. Elk wilgenbosje is een potentiële beverplek, in ieder geval een plek om zijn knaagsporen te vinden. De bever is met een lichaamslengte van cm het grootste knaagdier van Europa. De staart is 25-37cm lang en hij kan wel meer dan 30 kg zwaar worden. De eerste twee jaar mag hij nog bij zijn ouders en zijn jongere broertjes en zusjes verblijven, daarna moet hij vertrekken en een geschikt voedsel- en voortplantingsgebied zien te vinden. Eerst zullen dat kleine overnachtingsplekken zijn, vlakbij de waterkant in een nest van riet en andere moerasplanten. Maar als hij zich ergens gaat vestigen, zal dat een onderwatergang naar een droog hol boven de waterspiegel worden of een kleine burcht van takken. Vindt hij een partner, dan zal de burcht steeds groter worden, tot wel zo n acht meter breed en twee meter hoog. En die zijn ook bij het Haringvliet aanwezig! in de BRANDING

38 Hoe het bij mij precies in jaartallen zit weet ik niet goed, daarom zal ik maar wat belevenissen op locatie proberen te beschrijven. Je hoorde wel over bever-territoria op Tiengemeten en de Korendijkse Slikken, maar eigenlijk was de bever-verwachting naar het westen toe wat getemperd, tot ik met een IVN-excursie in de Rhoonse grienden een mannetje middenin de hoofdkreek zag dobberen, magnifiek. Je hoorde ook over toevallige waarnemingen langs het Spui tot in het Brielse Meer en Ouddorp toe. Dat maakte me alleen maar nieuwsgieriger. In de lente van 2016 deed ik in de Beningen-west voor Natuurmonumenten en -SOVON een proefbroedvogeltelling. Op zichzelf heel nuttig en leuk, maar het meest was ik onder de indruk van de kolossale knaagsporen van de bever. Bij de eerstvolgende officiële (vogel-)telling was het gelijk raak. Het zien van zingende Cetti s-zangers was een leuke ervaring, maar de bever spande de kroon. Een geweldige plons deed me denken dat er een koe in het water was gevallen, maar een kijkje in een kreek confronteerde me met een mannetjesbever die zijn staart hevig op en neer op het water sloeg. Zijn doordringende blik beroerde me nog meer daar kan geen BBC-documentaire tegenop! Een andere bever zwom onder water weg (een drachtig vrouwtje?), maar het mannetje bleef ronddobberen en me nadrukkelijk aanstaren. Ik heb me toen maar verontschuldigd, dat ik ook maar een job deed, en heb hem een grote familie toegewenst. Vanaf dat moment ben ik gerichter naar beversporen gaan zoeken en overal om me heen (Hellevoetsluis-Vesting) sporen gevonden. Van de Veerhaven tot het Quackstrand bij de Haringvlietsluizen. Ook in de haven van Stellendam en aan de randen van de Scheelhoek zijn er vele sporen. Het zien van een bever blijft een onverwacht moment, vrijwel niet te plannen. Aan het Haringvliet heb ik ze eigenlijk alleen maar bij de Beningerslikken, Heliushaven-pier-oost en bij de Nieuwendijk-Tiendgorzen kunnen vastleggen (zie foto s). Toekomst, met name na de Kieropening in 2018:?? Als vanaf 2018 de Haringvlietsluizen eindelijk openblijven voor het zeewater wordt het spannend hoe ver de Bever westelijk zal blijven. Het zwaardere zoute water zal eerst nog onder het zoete oppervlaktewater blijven, maar wanneer en hoe zout/brak het overal wordt, is nog een praktijkkwestie! Veel Bever-waarnemingen gewenst, met een variatie op een vogelwaarneming (horen is scoren, zien is een tien): sporen tellen mee, maar zien is hoezee! in de BRANDING

39 En dit verslagje is natuurlijk puur persoonlijk, grote kans dat anderen nog veel aan te vullen hebben. Als bijlage per gebiedje nog wat eerst gemelde waarnemingen. Hopelijk hebben we elkaar nu en later nog veel te vertellen! Big-Five bij het Haringvliet vanaf 2018? Je kan denken aan: Bever, Ree, Zeehond, Bruinvis, Zeearend, Visarend, Steur, Snoekbaars, Bever Waarnemingen van de Bever of sporen bij het Haringvliet t/m 15 oktober Voor zover ik het weet zijn dit sporen en plekken van de afgelopen jaren (met eerst bekende datum). Zelf gezien, via watersporters / vissers / waarneming.nl en ook nagevraagd bij SBB en NM. Een bever kan meerdere verblijfplaatsen hebben (holen en burchten) dus dat zijn er waarschijnlijk meer dan het aantal territoria/paartjes. Op wn.nl kunnen eerdere waarnemingen ook onder embargo staan. Haringvliet-noordoever, vanaf het oosten: Hitserse Kade: eerste plek vanaf Biesbosch-HollandsDiep na de Haringvlietbrug, sporen? Tiengemeten: BlankeSlikken, nu meerdere burchten (4) Nieuwendijk, Tiendgorzen: , nu burcht Jachthaven DePut: , nu burcht KorendijkseSlikken: , nu burcht (wn twijfel al ) Spui-Goudswaard: ! Ook een verblijfplaats nog voor de haven. BeningerSlikken: , in 2016 iig een hol/burcht Hellevoetsluis-StruijtseZeedijk: Veerhaven: , een hol met 2 jongen Heliushaven-oost: , een winterhol Heliushaven-west: , lente/zomer een hol met 2 jongen Quackgors: (Beverrat?) en 2015/16 een burcht Quack-duintjes: , sporen tot het strand voor de sluizen. Opm: bij de N-497 naar N-57 is een doodgereden Bever gevonden. Haringvliet-zuidoever, vanaf het oosten: Ventjagersplaten: , nog geen burcht gevonden (zuidkant dam, Hellegatsplaten: ) BommelseGorzen, tussen DenBommel en Stad ahharingvliet: , via wn.nl, bewoners in de BRANDING

40 zagen al eerder sporen. Ook zouden er volgens SBB wel 2 burchten zijn. Middelharnis-haven-oost: knaagsporen bij strandje van 2016 (St.Ark), is verder een tamelijk stenige oever, en waarnemingen kunnen onder embargo staan. Middelharnis-Meneerscheplaat: div.knaagsporen okt17, al jaartje oud, er kan goed een verblijfplaats zijn. Westplaat-buitengronden: dammetjes en lagere begroeiing, volgens SBB geen burcht. Dirkslandse Sas: , net voorbij de sluisdeur Scheelhoek: volgens NM regelmatig Bevers, maar geen burcht Stellendam-jachthaven: , en net oostelijk vd jachthaven (rand Scheelhoek) een aantal bomen helemaal om. Zuiderdiep-Havenhoofd: knaagsporen, volgens NM geen burcht. Ouddorp: is al een Bever lopend door het centrum gezien, maar de omringende (buiten)wateren zijn zout, verder geen vestigingen. Noordelijke Randgebieden: Spui-NieuwBeijerland: , zwemmend Spui-OudBeijerland: , zwemmend Bernisse(Zuidland-Heenvliet): sporen, worden regelmatig bevers gezien, burcht bij Abbenbroek? BrielseMeer: , zwemmend RhoonseGrienden (OudeMaas-noord): : knaagsporen, daarna minstens 2 burchten ( misschien al eerste sporen) Nog verder: In Belgie is hij al tot voorbij Gent gekomen. In Frankrijk zitten ze langs de Seine en de Loire. De bever moet verder niet en vooral daar verward worden met de beverrat (ronde staart en wittige snorharen), die een exoot uit Zuid-Amerika is en met zijn gegraaf een gevaar kan zijn voor dijken. Gerrit Hijbeek, Westkade 15, 3221AV Hellevoetsluis. ger.ren@ziggo.nl, / Met dank aan de diverse boswachters, natuurgidsen en andere natuurfanaten! k in de BRANDING

41 De Stadse Gorzen: internationale ontmoetingsplaats voor brandganzen door Theo Briggeman Inleiding Sinds een jaar of tien bezoek ik in het winterhalfjaar met enige regelmaat de grasgorzen aan de zuidkant van het Haringvliet. Die bezoeken houden vooral verband met mijn fascinatie voor brandganzen, die hier dan massaal komen foerageren. Eén van de gorzen die ik dan aandoe, zijn de Stadse Gorzen bij Stad aan het Haringvliet. Brandganzen komen hier letterlijk uit alle windhoeken naar toe. Ze zijn hier vanaf een smalle dijk goed waar te nemen. Eigenlijk is hier sprake van een spontaan aanwezige vogelboulevard, die er om vraagt ganzen te spotten. In dit artikel sta ik vooral stil bij de herkomst van deze vogels, waardoor de Stadse Gorzen met recht een internationale ontmoetingsplaats voor brandganzen genoemd kunnen worden. De Stadse Gorzen De gorzen langs de noordrand van Goeree-Overflakkee beslaan gezamenlijk een oppervlakte van circa 280 ha. De Stadse Gorzen liggen ingeklemd tussen Stad aan het Haringvliet en Den Bommel. In totaal gaat het om een gebied van zo n 68 ha. Een groot deel bestaat uit grasgorzen, in eigendom bij Staatsbosbeheer. In de zomer worden de gorzen begraasd door rundvee, in de winter liggen ze er verlaten bij. In de vochtige delen en langs greppels komt een soortenrijke vegetatie voor met kenmerkende soorten voor overstromingsmileus zoals zilte schijnspurrie, rode ogentroost en zilverschoon. Een strook met ruigten van opschietende elzen, wilgen, vlier en braam schermt het gebied van het Haringvliet af (Drucker 2004). Grote zilverreigers en blauwe reigers plegen hier regelmatig te foerageren. Als het hard waait, zoekt een deel van de ganzen hier de luwte op. Wintergasten en doortrekkers De gorzen van dit gebied vormen al lange tijd een belangrijk doortrek- en overwinteringsgebied voor ganzen. Voor 1970, het jaar van de afsluiting van het Haringvliet, was de grauwe gans het talrijkst tijdens de voorjaarstrek, in aantal variërend van honderden tot duizend exemplaren. In het najaar en het eerste deel van de winter verbleef deze soort op de binnendijkse bietenakkers en de uitgebreide biezenvelden van de Spuimond. Grote aantallen brandganzen waren vooral in de wintermaanden aanwezig, ook op de Stadse Gorzen (Drucker, 2004). Na de afsluiting van het Haringvliet bleef de functie van de gorzen als pleisterplaats voor ganzen intact. Jaarlijks wordt het Haringvliet bezocht door grote, in internationaal opzicht belangrijke, aantallen ganzen. Op de Stadse Gorzen veranderde echter wel het patroon van voorkomen. De grauwe ganzen komen vooral in het najaar en het begin van de winter naar de gorzen, daarna dalen de aantallen tot enkele honderden. Ze foerageren ook vaak op de binnendijkse akkerlanden, voornamelijk op bietenresten. Ze pendelen vaak tussen deze akkers en de gorzen, waar ze ook drinken en rusten. Slapen doen ze vaak op de zandplaten in het Haringvliet. De brandganzen zijn enorm in aantal toegenomen. Vanaf eind oktober komen ze op de gorzen aan, en vaak gaan ze er pas in april of mei weer weg. Duizenden ganzen foerageren, rusten en drinken dan op de gorzen. Tienduizend vogels zijn er geen zeldzaamheid. Alleen als zich strenge vorst en/ of sneeuw voordoet, vertrekken ze naar de binnendijkse akkerlanden. In de zomermaanden ontbreekt de soort nagenoeg geheel en groeit het gebied vaak vol met distels. In 1991 zijn de eerste brandganzen ook in de regio gaan broeden, voor het eerst op de Hellegatsplaten. Na de eeuwwisseling nam hun aantal enorm toe. In 2005 werden hier al ruim 530 nesten aangetroffen en op de nabijgelegen de Banaan nog eens 375 nesten. Naast de grauwe gans en brandgans zien we er door het winterhalfjaar heen vaak ook soepganzen, kolganzen en grote Canadese ganzen met enkele tientallen tot soms enkele honderden in het gebied foerageren. In de grote groepen brandganzen grazen met enige regelmaat ook roodhalsganzen. Soms zien we er ook nog wel een enkele rotgans tussen lopen. Herkomst van de brandganzen Door ringonderzoek is de afgelopen decennia veel bekend geworden over de herkomst van de meeste ganzensoorten, in het bijzonder die van de brandganzen. Ook de broedvogels van de Hellegatsplaten werden via ringonderzoek nauwgezet gevolgd. Dit jaar zijn er hier voor de tweede keer vogels geringd. Vanaf eind 2005 ben ik zelf geringde ganzen gaan aflezen (Briggeman, 2014). Sindsdien heb ik zo n in de BRANDING

42 1425 ringen van brandganzen afgelezen, bijna 1% van de waarnemingen die er landelijk door alle vrijwilligers zijn gedaan ( Door middel van mijn waarnemingen heb ik veel gegevens verzameld over de herkomst van de vogels, maar ook over bijvoorbeeld hun leeftijd en trekroutes. Door de jaren heen is hierdoor steeds duidelijker geworden welke nationaliteiten elkaar op de gorzen tegenkomen. Gebleken is dat de brandganzen samen een behoorlijk internationaal gezelschap vormen. Iedere winter worden op de eerste plaats Zweedse vogels teruggezien, afkomstig van Gotland, een eiland in de Oostzee. Zij komen vaak wat eerder dan de Russische ganzen, afkomstig van de baai van Kolokolkova, een arctisch gebied in het noorden van Europees Rusland. Zij arriveren doorgaans pas in december, januari in de gorzen. In dit laatste gebied heeft een Nederlands/Duitse expeditie de laatste vier jaar voor nieuwe aanwas aan ringen gezorgd, door er in het broedseizoen vogels te vangen en te ringen. Voor de Zweedse ganzen is dat een probleem aan het worden, doordat oudere ringen steeds vaker kapot gaan en niet door een nieuwe lichting ringen worden vervangen. Hierdoor kan het erop lijken dat er door de tijd heen minder Zweedse vogels worden gezien. Vanaf 2008 nemen we verder ook Noorse ganzen op de gorzen waar, afkomstig van een broedkolonie in de Oslofjord, waar ze in de zomer midden in de stad met hun jongen zijn waar te nemen (Briggeman, 2009). Sinds een paar jaar weten we tot onze verrassing dat er zelfs Vlaamse brandganzen naar het Haringvlietgebied trekken. Veel geringde vogels zijn tot slot afkomstig van Nederlandse vogels, die s- zomers in onze regio hebben gebroed dan wel zijn geboren (Hellegatsplaten, kleinere kolonies rond het Haringvliet). Uit ringonderzoek is ook gebleken dat in Friesland geboren vogels s winters op onze gorzen overwinteren. Inmiddels is bekend geworden dat verreweg de meeste van de in onze regio geboren vogels niet meer wegtrekken en hier het hele jaar rond aanwezig zijn. Sommige ganzen besloten echter wel weg te trekken en zijn onder meer in Rusland gaan broeden. Een mannetjestekort in de Russische populatie speelt daar een rol in. Een meetingpoint De Stadse Gorzen zijn in het winterhalfjaar een belangrijke pleisterplaats voor een bont gezelschap van brandganzen. Zweedse, Russische, Noorse, Vlaamse en Nederlandse vogels ontmoeten elkaar in groepen van duizenden vogels. Verwacht mag worden dat ook Deense vogels waargenomen gaan worden. In werden daar ook vogels geringd. Het wachten is op waarnemingen van die ganzen op de gorzen. De Stadse Gorzen vormen als het ware een internationaal meetingpoint voor brandganzen, vaak ook gemengd met andere soorten, zoals grauwe ganzen, kolganzen en een paar roodhalsganzen. Soorten waarvan op hun beurt bekend is dat ook zij regelmatig uit het buitenland komen. Bekend is bijvoorbeeld dat grauwe ganzen regelmatig uit Scandinavië komen en kolganzen uit Rusland. De internationale verantwoordelijkheid voor ganzenpopulaties wordt daarmee alleen maar onderstreept. Je vraagt je alleen wel af: zijn brandganzen eigenlijk meertalig of communiceren ze op een geheel andere wijze met elkaar? Er blijft nog veel te onderzoeken! Literatuur Briggeman, Th.M. (2009). Noorse brandganzen in onze regio. In de Branding (4): Briggeman, Th. (2014). Geringde ganzen op de Zuid-Hollandse eilanden (4): Drucker, R. (2004): De gorzen langs het Haringvliet, een eldorado voor weidevogels en ganzen. Tussen Haringvliet en Grevelingen, De vogels van Goeree-Overflakkee, Koffijberg, K. e.a. (2010), Doortrekkende en overwinterende ganzen in Nederland. De Levende Natuur 111(1): k in de BRANDING

43 Veldlessen Natuurexpeditie Haringvliet door Joost de Kurver (stichting ARK) Draagvlak voor Deltanatuur is van groot belang voor de ontwikkelingen in en rond het Haringvliet. Natuureducatie is een van de middelen die daar een bijdrage aan kan leveren. Daarom organiseert ARK natuurontwikkeling sinds 2015 veldlessen voor de bovenbouwklassen van het basisonderwijs rond het Haringvliet. Het doel is om kinderen van basisscholen uit de directe omgeving van het Haringvliet meer te betrekken bij hun voortuin. Een voortuin waar de komende jaren een aantal dingen gaat veranderen. De activiteiten die in het kader van het Droomfonds uitgevoerd worden bijvoorbeeld, maar ook De Kier in de Haringvlietsluizen die vanaf 2018 de westelijke oevers van het Haringvliet kan veranderen. Deltanatuur Van de oorspronkelijke Deltanatuur is na de afsluiting van het Haringvliet weinig meer over. Eb en vloed is er op dit moment alleen nog via de verbinding naar de zee via het Spui, de Oude Maas, het Scheur en de Nieuwe Waterweg. Zoute en zilte invloeden zijn er niet meer. Toch zijn er plaatselijk nog kenmerken die de zilte oorsprong van het gebied verraden. Heemst in de rietzone op voormalige slikken bijvoorbeeld en helm en duindoorn dichter bij de dam. Deltanatuur kan van het kierbesluit profiteren. Veldlessen Een veldles bestaat uit drie delen. Een presentatie als voorbereiding in de klas, de buitenles in het veld en een korte evaluatie als afronding. De presentatie geeft de kinderen voldoende achtergrond over de bijzonderheden van het te bezoeken gebied en bereidt ze voor op hoe het er aan toe gaat tijdens de buitenles. De buitenlessen vinden plaats in 4 gebieden: Scheelhoek, Menheerse plaat, Korendijkse Slikken en het Quackstrand. Dit laatste gebied is in tegenstelling tot de andere gebieden vrij toegankelijk, waardoor hier ook veldlessen in het voorjaar plaats kunnen vinden. In een natuurlijke Delta zijn thema s als vismigratie, zoet/zoutovergang en getijdewerking van belang. Omdat deze thema s in het veld langs het Haringvliet (nog) niet goed zichtbaar zijn, wordt hier juist in de presentatie aandacht aan besteed. De rijkdom van een natuurlijke delta staat centraal. Ook het thema kust- en hoogwaterbescherming komt ter sprake als aanleiding tot de aanleg van de Deltawerken. Klimaatverandering en verzilting spelen een rol. ARK in de BRANDING

44 Natuurbeleving Tijdens de veldles staat beleving centraal. De opdrachten sluiten aan bij ecologische processen in het gebied en de beleefbaarheid voor de kinderen. Het vangen van waterdiertjes geeft bijvoorbeeld een beeld van het leven onder de waterspiegel. Naast typische soorten van het zoete water worden af en toe ook migrerende soorten gevangen, soorten die afhankelijk zijn van een goede verbinding tussen de rivier en de zee. Aan het Quackstrand worden soms jonge palingen gevangen en bij de Menheerse plaat past de driedoornige stekelbaars bij een goede vangst. Ook op het land wordt naar kleine beestjes gezocht of de sporen die door grotere dieren zijn achter gelaten. Bevers komen bijvoorbeeld tot aan de dam. Zolang er wilgen langs de oever staan, zijn er knaagsporen te ontdekken. Vogels kunnen het beste met behulp van een verrekijker worden gespot; lepelaars, aalscholvers, visdiefjes, boerenzwaluwen, ganzen, zwartkopmeeuwen en nog veel meer. Soms kun je meer ontdekken door je te verschuilen met een natuurcape en goed stil te zijn. Misschien zie je dan net dat konijn of misschien een ree die anders gevlucht zouden zijn of een zandloopkever die je anders straal voorbij was gelopen. Vrijwilligers Door ARK getrainde vrijwilligers zijn aanwezig bij de les en geven toelichting of andere hulp waar nodig. Zij wonen in de omgeving van het Haringvliet en zijn vaak al langer bij natuur betrokken. Op termijn kunnen zij de lessen zelfstandig vanuit het IVN- verzorgen, zodat Natuurexpeditie Haringvliet ook in de toekomst blijft bestaan. Het initiatief voor dit lesproject ligt bij het Droomfondsproject Haringvliet. Meer informatie: in de BRANDING k Samen voor de Aal op Voorne-Putten door Martijn Schiphouwer (RAVON) In 2015 is het project Samen voor de Aal gestart. Binnen het project ligt de focus op glasalen (jonge alen, ook wel palingen genoemd) en driedoornige stekelbaarzen. Deze soorten trekken vanuit zee en via andere grote wateren naar de kleine wateren. Ze komen daarbij knelpunten tegen die we willen oplossen. Volwassen driedoornige stekelbaarzen zwemmen naar ondiep zoet water om zich voort te planten. Piepjonge glasalen willen in polders opgroeien tot een polsdikke aal, die weer naar zee trekt. Op de route van zout naar zoet water liggen veel obstakels zoals gemalen en sluizen. Voor de aal is dat één van de oorzaken waardoor deze soort nu ernstig bedreigd is. In het voorjaar kijken we daarom op die plaatsen of er glasaal en driedoornige stekelbaars te vangen zijn. Op de locaties waar de doelsoorten worden aangetroffen, is dat een teken voor de waterschappen dat er iets moet gebeuren om deze vissen te helpen migreren. Het onderzoek gebeurt met fijnmazige kruisnetten van een vierkante meter en wordt uitgevoerd door teams van vrijwilligers. Van half februari tot half juni worden locaties één tot twee keer per week bezocht. Vanaf een half uur na zonsondergang worden vijf trekken met een kruisnet uitgevoerd. In totaal worden er op deze manier ruim 40 locaties onderzocht in Zuid-Holland, Noord-Holland en Zeeland. Op Voorne-Putten liggen twee locaties die van 2015 tot en met 2017 zijn gevolgd. Het gaat om Spuisluis Rozenburg, die in het Brielse Meer afwatert en Gemaal Gorzeman, die het Kanaal door Voorne op peil houdt. Bij Rozenburg staan vrijwilligers die onder andere lid zijn van de KNNV afdeling Voorne, bij Gorzeman bestaat het team met name uit leden van Hengelsportvereniging het Voornse Kanaal. De locaties zijn beiden interessant omdat Rozenburg direct op het brakke water van het Hartelkanaal uitkomt en Gorzeman op het, nu nog, zoete Haringvliet. Door de locaties meerdere jaren te volgen, krijgen we interessante inzichten. Voor heel Zuid-Holland geldt dat de aantallen glasaal in 2017 zo n 50% lager waren dan in 2015 en Bij Rozenburg bestond de vangst in 2015 uit 5 glasalen in 2015, 6 in 2016 en 0 in Vergeleken met andere locaties is dat relatief laag. Bijvoorbeeld in de metingen bij de Spuisluis van het Zuiderdiep (Stellendam) werden dit jaar 126 glasalen gevangen. Wel werden bij Rozenburg dit jaar veel meer driedoornige stekelbaarzen gevangen, bijna 200, dat is veel meer dan in voorgaande jaren. Bij Gorzeman komen ook bijzondere resultaten boven water. In 2015 werd bijna niets gevangen, tot onze verbazing werden er aan het eind van het seizoen in 2016 zo n 150 pootalen gevangen (dat zijn

45 jonge alen die al één of meer jaar in onze wateren zijn). Ook dit jaar werd aan het eind van het seizoen bij Gorzeman weer goed gevangen, met meer dan 450 pootalen. Het zou mooi zijn als deze alen in de toekomst kunnen doortrekken, bijvoorbeeld door aanleg van een vispassage. Glasaal is bij Gorzeman slechts een enkele keer gevangen. We zijn heel benieuwd of dit toeneemt wanneer de Haringvlietdam op een Kier gaat. Zoals de plannen er nu uitzien, wordt de monitoring de komende jaren voortgezet. Als je deel uit wil maken van één van de teams of gewoon eens in het voorjaar wil komen kijken, neem dan contact op met Martijn Schiphouwer van RAVON. Meer weten over het project? De rapportages van 2015 en 2016 zijn te lezen via Samen voor de Aal in Zuid-Holland is een samenwerking van Waterschap Hollandse Delta, Provincie Zuid-Holland, Hoogheemraadschap van Delfland, Rijkswaterstaat West Nederland Zuid en Stichting RAVON. Martijn Schiphouwer (RAVON) (contact: Jaap Koekendorp (KNNV Voorne-Putten, Teamcaptain Rozenburg) Wim van Amen (HSV het Voornse Kanaal, Teamcaptain Gorzeman) Huibert van Rossum (Waterschap Hollandse Delta) Alen in de BRANDING

46 De duinhagedis, die ook wel zandhagedis wordt genoemd (16-20 cm lang) door Gerda Hos Laatst zat ik op de parkeerplaats bij restaurant Aan Zee te Oostvoorne te wachten op Mari, mijn man. Niets bijzonders zou je denken! Ware het niet dat ik op een klein zandheuveltje was gaan zitten. En ter doding van de tijd zat ik met mijn hand in het zand te wroeten. Tot de schrik mij om het hart sloeg. Want wat zag ik daar ineens liggen, 4 prachtige witte eitjes. Och goede genade wat had ik hier verstoord? Na een beetje nadenken kwam ik tot de conclusie dat dit alleen het nestje van een zandhagedis geweest zou kunnen zijn. Snel heb ik de eitjes weer begraven, in de hoop dat ik ze niet voorgoed om zeep had geholpen. Thuis gekomen ben ik de boeken ingedoken en heb ontdekt dat de zandhagedis, een koudbloedig reptiel met een bruingrijs lichaam met rijen zwarte vlekken en witte stippen op rug en flanken, korte poten, dikke kop en lange staart, inderdaad de moeder is van dit nest. Eind maart komen ze uit de winterslaap en eind april als ze weer een beetje aangevet zijn, begint de paartijd, die in mei letterlijk en figuurlijk zijn hoogtepunt bereikt. In die tijd is er grote rivaliteit tussen de dan prachtig groen gekleurde mannetjes, die elk hun territorium verdedigen. Dit gaat gepaard met een felle strijd, waarbij regelmatig bloed vloeit. Zien ze een rivaal, dan krommen ze de rug, rekken hun hals en houden de kop omlaag. Ze draaien om elkaar heen en vallen plotseling aan. De rivaal wordt stevig met de kaken vastgegrepen en als een prooi woest heen en weer geschud. Net zolang tot de verliezer zich los weet te rukken en er als een haas vandoor gaat. Helaas voor het vrouwtje verloopt de paring net zo! Het mannetje is gezegend met een dubbele penis (hemipenis). Dat is zeer handig, want bij de paring zit de staart altijd in de weg en met de dubbele penis kan de paring aan beide kanten plaatsvinden. Zekerheid voor alles! Na de daad blijft het mannetje nog een paar dagen bij het vrouwtje om andere mannetjes weg te jagen. Is hij echter vertrokken, dan paart het vrouwtje, in de 9 dagen dat ze paringsbereid is, net zo makkelijk nog een paar keer met andere mannetjes. De 5 10 eitjes worden in juni/juli in een kuiltje in het zand gelegd, ma kijkt er niet meer naar om en zonnewarmte moet de rest doen. Zodoende komen ze, afhankelijk van het weer, pas na 7-12 weken uit. Bij de geboorte zijn de jongen circa 5 cm lang, helemaal bruin en op zichzelf aangewezen. Ze hebben open stukken terrein nodig om te zonnen en struikjes om zich te verschuilen. Ze leven in zelf gegraven holletjes of in een verlaten muizenhol. Elke actie vraagt veel energie en ze moeten dan ook regelmatig opwarmen. Daardoor zie je ze vaak op stenen of op het warme zand liggen. Het voedsel bestaat uit insecten, wormen, spinnen, slakken, mieren, wespen et cetera. Ze kunnen uren stil zitten op dezelfde plek. Komt er een prooi in de buurt, dan schiet de kop naar voren om deze te pakken en na heftig heen en weer schudden op te eten. Daarna moet er weer gezond worden om nieuwe energie te krijgen. Zelf worden ze natuurlijk ook gegeten. Een egel, wezel, torenvalk, kraai, fazant, uil, gans et cetera versmaadt een hagedisje niet. Als afweermiddel kan de hagedis een deel van zijn staart loslaten. Deze kronkelt als een gek en de jager denkt dat hij de prooi te pakken heeft. De hagedis neemt intussen snel de benen. Hij overleeft dit drama en de staart groeit zelfs weer aan. Wel niet zo mooi en lang als de eerste versie, maar dat is niet erg. Na twee jaar zijn de jongen geslachtsrijp en na in de BRANDING

47 vier tot vijf jaar helemaal volgroeid. In het wild kunnen ze wel tien jaar oud worden. Gelukkig zijn ze beschermd, want echt goed gaat het niet met ze. Door hun behoefte aan gevarieerd terrein hebben ze het niet makkelijk. De konijnen in de duinen zorgden hiervoor, maar nu er nog maar weinig konijnen in het duin zijn, dreigt de boel dicht te groeien. Gelukkig wordt er de laatste tijd drastisch ingegrepen om het duin open te houden en profiteren deze mooie grondhagedissen hier ook van. Hierdoor gaat hun aantal in de duinen weer iets vooruit. Gelukkig maar! Wij mensen moeten dan alleen niet meer in hoopjes zand graven, want voor je het weet heb je een nestje eieren te pakken. Ik zit nog steeds met schaamrood op mijn kaken en hoop van harte dat de eitjes toch nog uitgekomen zijn. Duinhagedis (foto: HugovdWal) in de BRANDING

48 Specialisten in arbeidsrecht, huurrecht en strafrecht Briggeman & Jansen Advocaten staat voor kwalitatief hoogwaardige dienstverlening, een gespecialiseerde kijk op zaken, oog voor de wensen van de cliënt, waar mogelijk het onderste uit de kan halen en vechten voor de beste oplossing, maar altijd reële verwachtingen blijven scheppen. Dat is onze missie. Dat is waar wij voor staan. Dat is waarom wij onze krachten hebben gebundeld. Graag helpen wij u met al uw juridische problemen op het gebied van het arbeidsrecht, huurrecht en (jeugd)strafrecht. Grotekerksplein 4, 3311 CC Dordrecht Telefoon: Fax: info@bjadvocaten.nl pdf in de 1BRANDING :17:21

49 Vraag m nu gratis aan! Iedereen kan wel wat Zuid-Hollands Landschap gebruiken. Om inspiratie op te doen of zich te verwonderen. Wilt u kennis maken met natuurnieuws of routes in de mooie gebieden die de Stichting Het Zuid-Hollands Landschap beschermt. Vraag dan een gratis proefnummer aan. # Het proefnummer mag vrijblijvend en zonder verplichtingen worden gestuurd aan: Voornaam Achternaam m v Ja, ik ontvang een proefnummer cadeau! Adres Postcode Woonplaats Stuur deze bon naar: Stichting Het Zuid-Hollands Landschap, t.a.v. de Beschermers administratie, Antwoordnummer 10202, 2600 WB Delft of ga naar