INNOVATIEREGIO ENERGY VALLEY

Transcriptie

1 INNOVATIEREGIO ENERGY VALLEY JANUARI 2009 Met de Innovatieagenda Energie heeft het kabinet haar inzet geschetst om energietransities en -innovaties de komende jaren te stimuleren. Aan de hand van dit document is inzichtelijk gemaakt hoe concrete projecten in de Energy Valley regio hieraan bijdragen en invulling geven aan het Rijksbeleid.

2 INNOVATIEAGENDA ENERGIE ACHTERGROND - De Innovatieagenda Energie laat zien aan welke thema s het kabinet de komende jaren wil werken. - Het kabinet zet daarbij in op de versnellingsfase van de innovatieketen. - De agenda richt zich primair op het in gang brengen van noodzakelijke ontwikkelingen binnen de verschillende innovatiethema s in de periode Hierbinnen vallen demonstratieprojecten die bijdragen aan kenniscreatie en -toepassing, die passen bij de huidige ontwikkelingsfase van deze technologieën. - De overheid stimuleert de markt om privaat kapitaal te investeren in een duurzame energiehuishouding. - Voor de uitvoering stelt het kabinet 438 miljoen beschikbaar waarmee een ontwikkeling in gang moet worden gezet om circa 3 miljard aan innovatieve investeringen in concrete projecten te genereren. ENERGY VALLEY: INNOVATIEREGIO ENERGIE - De energiepraktijk in het noorden sluit goed aan bij de Innovatieagenda, zowel qua filosofie als thema s. - De Energy Valley regio biedt een goed ontwikkelklimaat voor innovatieve, duurzame energieopties. - Focus ligt op publiekprivate samenwerking om de innovatieketen van energietransities te versnellen. - Projecten zijn rijp om via demo s/pilots de kennis over nieuwe energietechnologieën te vergroten. - Lopende projecten/opties kunnen versneld in uitvoeringen worden gebracht via de Innovatieagenda. - De Energy Valley regio biedt een goed uitrolgebied voor concrete energietransities waarmee een wezenlijke bijdrage kan worden geleverd aan de nationale klimaat- en energiedoelstellingen. - Op deze wijze kan concrete invulling worden gegeven aan de werkafspraken uit het energieakkoord dat het Rijk en de regio met elkaar hebben afgesloten. Scope Innovatieagenda Energie idee R&D demo/pilots implementatie uitrol SYNERGIE Door de energieontwikkelingen in de Energy Valley regio te koppelen aan de Innovatieagenda Energie kan versneld en op effectieve wijze uitvoering worden gegeven aan de kabinetsdoelen. pagina 1

3 ENERGY VALLEY NOORD-NEDERLAND ENERGY VALLEY Doelgebied Achtergronden Onderscheidend vermogen ENERGIEAKKOORD Ondertekende partijen Doelen 2011 Speerpunten - Publiekprivate samenwerking ten behoeve van een duurzame energie-economie in Noord-Nederland. - Provincies Drenthe, Fryslân, Groningen en de kop van Noord-Holland. - Concentratiegebied nationale gasindustrie. - Snel groeiende gas-, elektriciteit- en duurzame energiesector. - Meer dan 400 bedrijven en directe banen. - Toegespitste kennisstructuur en positief ontwikkelingsklimaat. - > 350 grote en kleine projecten, investeringomvang > 15 miljard. - Beschikbaarheid natuurlijke grondstoffen (aardgas en olie). - Centrale ligging in Europese energie-infrastructuur. - Georganiseerd en actief energiecluster. - Sterke energie kennisstructuur (mbo, hbo en wo). - Goed ontwikkelklimaat door beleidsfocus en -ambitie. - Toegespitst ondersteuninginstrumentarium. - Fysieke en institutionele ruimte. - Dwarsverbanden met agro- en chemiecluster. - Havenfaciliteiten en in corridor naar het noordoosten. - Bestuurlijk kader voor uitrol energiebeleid in de Energy Valley regio. - Ministeries EZ en VROM. - Energy Valley provincies en gemeenten. - MKB en VNO-NCW Noord PJ duurzame energie Mton CO 2 -emissiereductie. - Transportbrandstoffen en mobiliteit. - Duurzame energietechnologie. - Kennis & innovatie. - Schoon fossiele energie. - Energiebesparing gebouwde omgeving. pagina 2

4 (INTER)NATIONALE ENERGIEPOSITIE AARDGAS Gasrotonde van Europa (inter)nationale gasinfrastructuur en -faciliteiten - Thuisbasis NAM, Gasunie, GasTerra. - Breed netwerk aan subcontractors. - Balgzand-Bacton Line naar UK. - Nordstream vanuit Rusland. - Gasopslag Norg, Grijpskerk en Zuidwending. - Activiteiten Gasunie Deutschland. - LNG-terminal Eemshaven. ELEKTRICITEIT Concentratie nationale elektriciteitsproductie 25%-35% centraal opgesteld vermogen - Eemscentrale en Bergumcentrale Electrabel. - Ontwikkeling centrales Nuon, RWE, Advanced Power. - Diverse industriële WKK-installaties. - Toename decentrale duurzame opties. - NorNed kabel Eemshaven-Noorwegen. DUURZAME ENERGIE Praktijkregio energietransities voorloper op aantal transitiethema s - Biodiesel, bio-methanol. - Pyrolyse, torrefactie, bio-coal. - Groen gas productie, transport en gebruik. - Decentrale opwekking (HRe, PV, wind) en sturing. - Carbon Capture & Storage. ENERGIEKENNIS Toegespitste kennisinfrastructuur arbeidspotentieel en kennisvalorisatie - Energy Delta Institute. - Energy Delta Research Centre. - Cartesius Institute voor duurzame ontwikkeling. - Energieonderzoek Centrum Nederland. - Energiekenniscentrum Hanzehogeschool. - RENQI instituut voor intelligente netoplossingen. - Value in the Valley (WO, HBO, MBO). - Duurzame Kenniscampus Leeuwarden. pagina 3

5 ENERGIETRANSITIE ENERGY VALLEY AANPAK - Projectmatig doorlopen van de innovatieketen via publiekprivate coalities: learning by doing. - Aansluiting bij actueel beleid / markt en gebruikmakend van regionale sterkten. - Actieve koppeling van bedrijven, kennispartners en (semi-)overheden. - Benutting lokale, regionale en (inter)nationale fondsen. publieke en private partners idee R&D demo/pilots implementatie uitrol TRANSITIETHEMA S Groene Grondstoffen ENERGY VALLEY REGIO - Innovatie biomassa(toepassingen). - Groen gas. - Energietransitieparken. Duurzame Elektriciteit - Decentrale opwekking. - Intelligente netten en systemen. - Carbon capture & storage. Duurzame Mobiliteit voertuigenplan. - Multifuel (elektrisch, gas, vloeibaar). - Regionale productie en gebruik. Gebouwde Omgeving - Noordelijke energienorm bouw. - Energie-efficiency industrie. - Innovatieve glastuinbouw. lokaal, regionaal, (inter)nationaal beleid en fondsen De concrete ontwikkelingen zijn in de volgende pagina s naarr transitiethema van de Innovatieagenda Energie verder uitgewerkt. pagina 4

6 GROENE GRONDSTOFFEN INNOVATIEAGENDA ENERGIE KABINETSDOELEN % hernieuwbare energie (onder meer uit biomassa). GROENE GRONDSTOFFEN - 4% biobrandstoffen in het wegentransport in 2010, daarna oplopend naar minimaal 10% in Bioraffinage - Circa 500 MW extra vermogen elektriciteit / warmte door gebruik biomassa. Chemie, agro, logistiek - Tweede generatietechnologie wordt op ruime schaal toegepast. Biomassaproductie en -import Biochemie en -energie INZET HUIDIGE KABINETSPERIODE Aquatische biomassa - Opstellen technologische roadmap bioraffinage en roadmap BioBased Economy. - Programma voor financiering van experimenten voor verbinding chemie, agro en logistiek. NIEUW GAS - Programma rondom duurzame biomassa-import. HRe-ketel - Ontwikkeling duurzaamheidcriteria voor vloeibare biomassa voor energie op EU-niveau. Groen gas - Onderzoek op het terrein van aquatische biomassa (algen) en plantenveredeling. Carbon Capture & Storage - Opstellen visie binnenlandse biomassa uit bossen en natuurterreinen voor elektriciteit en warmte. DUURZAME ELEKTRICITEIT Onshore / Offshore Wind Smart grids Zon-PV Kernenergie Infrastructuur biofuels Elektrisch rijden Mobiliteit in de stad Intteligente transportsystemen Schone bussen en vrachtwagen Waterstof mobiliteit - Project ter stimulering van duurzame elektriciteit en warmte door covergisting van mest en vergisting of vergassing van biomassa-reststromen uit de agro-industrie. KETENEFFICIENCY ENERGY VALLEY: GIDSREGIO VOOR DE TRANSITIE NAAR EEN BIOBASED ECONOMY Meerjarenasfpraken - Bio-energie en biotransportbrandstoffen maken onderdeel uit van het energieakkoord. Precisielandbouw - Positief ontwikkelklimaat door beleidsruimte en ondersteuningsfaciliteiten. Procesintensificatie - Unieke regiospecifieke kenmerken (agrarische traditie, havens, aanwezigheid kennis en kunde). Warmte/Koude voorziening - Combinaties tussen sterk vertegenwoordigde energie-, chemie- en agrosector. - Publiekprivate samenwerking om institutionele belemmeringen weg te nemen. GEBOUWDE OMGEVING - Kennisopbouw door sterke biomassafocus vanuit kennisinstellingen in samenwerking met bedrijfsleven. Energieneutrale wijk - Voorbereiding en realisatie van concrete biomassaprojecten. KAS ALS ENERGIEBRON pagina 5

7 GROENE GRONDSTOFFEN INNOVATIEAGENDA ENERGIE ACTUELE ONTWIKKELIGEN (niet limitatief) - Ontwikkeling grootste Europese bio-methanolfabriek in Delfzijl. GROENE GRONDSTOFFEN - Uitwerking grootschalig bioraffinage-concept in Delfzijl. Bioraffinage - Bundeling van energie, agro, chemie en logistiek in Energietransitiepark Eemsdelta. Chemie, agro, logistiek - Circa 50 co-vergisting installaties met elektriciteit en warmte productie in landelijk gebied. Biomassaproductie en -import - Diverse projectopties voor agrarische en industriële groen gas productie (zie thema nieuw gas). Biochemie en -energie - Innovatieve biodieselproductie in Emmen en Eemshaven. Aquatische biomassa - Diverse projecten op basis van nieuwe innovatieve biomassaconversie projecten. - Ontwikkeling algenprogramma met concrete projectopties. NIEUW GAS - Kennisopbouw o.m. via Carbohydrate Competence Center, agro-energiecentrum Nij Bosma Zathe, minor bio-energie VHI en productgroep biofuels van het Cartesius Institute (samenwerking TU s) HRe-ketel Groen gas - Oprichting RuG Institute for Development of Biochemicals & Biofuels (IDBB) Carbon Capture & Storage DUURZAME ELEKTRICITEIT Onshore / Offshore Wind Smart grids Zon-PV Kernenergie Infrastructuur biofuels Elektrisch rijden Mobiliteit in de stad Intteligente transportsystemen Schone bussen en vrachtwagen STRATEGIE Waterstof mobiliteit incubator voor nieuwe bio-energietechnologieën en -kennis KETENEFFICIENCY - - Projectmatig doorlopen van de innovatiecurve van nieuwe bio-energietechnologieën en -concepten. Ondersteuning agro-energie initiatieven via zusterorganisatie Bio-energie Noord (o.a. land- en tuinbouworganisaties). Meerjarenasfpraken Precisielandbouw - Stimuleren van korte regionale ketens; knelpunten zoveel mogelijk lokaal oplossen. Procesintensificatie - Reële taxatie van duurzaamheidcriteria op projectniveau, aansluitend op nationale en Europese eisen. Warmte/Koude voorziening - Bundeling en overdracht van kennis over technologie, institutionele kaders, financiering, etc. - Kennisopbouw door koppeling van bedrijfsleven, MKB, kennisinstellingen en overheden. GEBOUWDE OMGEVING - Stimuleren van dwarsverbanden tussen partners uit energie, agro, chemie en logistiek. Energieneutrale wijk - Praktijkinput en proefgebied optimalisatie institutionele kaders (steunkader, duurzaamheidcriteria, weten regelgeving, RO, etc.). KAS ALS ENERGIEBRON pagina 6

8 GROENE GRONDSTOFFEN INNOVATIEAGENDA ENERGIE ENERGY VALLEY REGIO investering in M GROENE GRONDSTOFFEN Bioraffinage Bioraffinage en bio-energietechnologie Chemie, agro, logistiek - bioraffinage park Delfzijl en Wijster Biomassaproductie en -import - pilots pyrolyse technologie Biochemie en -energie - pilots torrefactie technologie Aquatische biomassa - kennisopbouw en -valorisatie ECN, RuG (o.a. IDBB), CI, WUR, etc. NIEUW GAS Energietransitiepark Eemsdelta (zie Ketenefficiency) HRe-ketel Groen gas Nieuwe generatie biobrandstoffen met regionale ketens Carbon Capture & Storage - biodiesel Emmen, Delfzijl, Veendam - biomethanol Delfzijl DUURZAME ELEKTRICITEIT - bioethanol Wijster Onshore / Offshore Wind - groen gas / SNG (zie programma lijn Nieuw Gas) Smart grids Zon-PV Algen R&D- en proefprojecten Kernenergie - algenproductie faciliteit Drenthe - kennisopbouw plankton solutions NIOZ / RUG - reactorsysteem Algaecom Haren Infrastructuur biofuels - algenkweek demolocatie AKZO Delfzijl Elektrisch rijden - algen testfaciliteit waterbedrijf Groningen / Electrabel Eemshaven Mobiliteit in de stad - algenkweek MERA terrein Wijster Intteligente transportsystemen - zeewieren ATO / ECN / WUR Schone bussen en vrachtwagen - biobrandstof uit algen Wetsus Waterstof mobiliteit TOTAAL KETENEFFICIENCY Meerjarenasfpraken Precisielandbouw Procesintensificatie Warmte/Koude voorziening GEBOUWDE OMGEVING Energieneutrale wijk KAS ALS ENERGIEBRON pagina 7

9 NIEUW GAS INNOVATIEAGENDA ENERGIE KABINETSDOELEN % van het aardgas is vervangen door groen gas. GROENE GRONDSTOFFEN - Twee grootschalige demo s voor CO 2 -opslag. Bioraffinage - Chemie, agro, logistiek Biomassaproductie en -import Biochemie en -energie INZET HUIDIGE KABINETSPERIODE Aquatische biomassa - Vormgeven van een SNG demonstratieproject. NIEUW GAS - 10% warmte/koude behoefte woningen en utiliteitsgebouwen uit duurzame en innovatieve energietechnologieën (HRe, zonneboilers, warmtepompen, wko, geothermie en bio-wkk). Inzetten van een leertraject t.b.v. rendabele duurzame en innovatieve opties voor decentrale warmte / elektriciteitsvoorziening (incl. regeling voor zonneboilers, warmtepompen en HRe-ketels). HRe-ketel - Programmatisch stimuleren van groen gas. Groen Gas - Ondersteuning bij het certificeringproces voor groen gas. Carbon Capture & Storage - Ontwikkeling regels (in EU verband) voor gasnettoegang. - Voorbereiding grootschalige demonstratieprojecten voor CO 2 -afvang en -opslag. DUURZAME ELEKTRICITEIT Onshore / Offshore Wind Smart grids Zon-PV Kernenergie Infrastructuur biofuels Elektrisch rijden Mobiliteit in de stad Intteligente transportsystemen Schone bussen en vrachtwagen Waterstof mobiliteit ENERGY VALLEY: CONCENTRATIEGEBIED NIEUW GAS INDUSTRIE KETENEFFICIENCY - Groen gas, HRe-toepassing en schoonfossiele energie maken onderdeel uit van het energieakkoord. Meerjarenasfpraken - Positief ontwikkelklimaat voor nieuw gas activiteiten door beleidsruimte en ondersteuningsfaciliteiten. Precisielandbouw - Sterke concentratie van de nationale gasindustrie en -kennis als opstap naar duurzaam gas en gebruik. Procesintensificatie - Combinatiemogelijkheden tussen energiesector, agro-industrie en maakindustrie. Warmte/Koude voorziening - Aanwezigheid en ontwikkeling toegespitste onderzoeksfaciliteiten en onderwijsprogramma s. - Nauwe publiekprivate samenwerking om institutionele belemmeringen weg te nemen. GEBOUWDE OMGEVING - Komst CO 2 -puntbronnen nabij fysieke mogelijkheden voor ondergrondse opslag. Energieneutrale wijk - Voorbereiding en realisatie van concrete projecten op het gebied van HRe, groen gas en CCS. KAS ALS ENERGIEBRON pagina 8

10 NIEUW GAS INNOVATIEAGENDA ENERGIE ACTUELE ONTWIKKELIGEN (niet limitatief) - projectmatige uitrol HRe-ketel met monitoring en sturing o.m. in Ameland, Leeuwarden en Groningen GROENE GRONDSTOFFEN - oprichting onderzoeks- en onderwijsfaciliteit RENQI voor netintegratie decentrale energieopwekkers Bioraffinage door TNO, HG en Gasunie Chemie, agro, logistiek - projectmatige kennisopbouw intelligente sturing via o.a. programma s Smartproofs en Flexines Biomassaproductie en -import - realisatie stirling research & development center voor ontwikkeling en spin-offs HRe-technologie Biochemie en -energie - publiekprivaat strategische Gas research And Sustainability program met kennisbundeling (duurzame) Aquatische biomassa gassen en CO 2 (o.a. RuG, HG, ECN, GastecKiwa, Gasunie, Essent, Eneco, Nuon) - investeringspremies uit GasTerra IMPULS 2008 voor versnelling uitbouw productiecapaciteit NIEUW GAS - diverse agrarische en industriële vergistingprojecten met opwaardering naar groen gas HRe-ketel - benutting van mobiliteit als afzetmarkt / launching customer (o.a. OV Groningen, Leeuwarden, Groen gas Drenthe) en inmenging in lage druk gasnet Carbon Capture & Storage - vormgeving certificeringsysteem groen gas en proeven voor inmenging op aardgasnet door Gasunie - investeringsplannen voor eerste vergassing/(bio-)sng proefprojecten Alkmaar en Delfzijl DUURZAME ELEKTRICITEIT - samenwerkingverband en opstellen plan van aanpak CCS Noord-Nederland Onshore / Offshore Wind - bodeminventarisatie en -visie opgesteld voor CO 2 -opslag Smart grids - convenant getekend en vormgeving onderzoeksprogramma met RWE en NUON Zon-PV Kernenergie Infrastructuur biofuels Elektrisch rijden Mobiliteit in de stad Intteligente transportsystemen Schone bussen en vrachtwagen STRATEGIE Waterstof mobiliteit toepassing nieuw gas projecten t.b.v. uitbouw bedrijvigheid en kennis - toepassingsgebied voor de HRe-ketel in combinatie met intelligente sturingsystemen KETENEFFICIENCY - doorontwikkeling HRe-ketel en projectmatige spin-offs stirling technologie Meerjarenasfpraken - verhoging regionale vergistingcapaciteit met opwaardering naar groen gas (via collectieve hubs) Precisielandbouw - mobiliteit als dedicated afzetopties en inmenging in regionaal gasnetwerk voor brede afzet Procesintensificatie - Warmte/Koude voorziening uitwerking en implementatie van het certificeringsysteem voor groen gas en proeven met inmenging hoge druk gasnet - ontwikkeling (bio-)sng-kennis en -expertise middels 2 proefprojecten GEBOUWDE OMGEVING - uitwerking business case en vormgeving uitvoeringsorgansiatie voor CCS Noord-Nederland Energieneutrale wijk - kennisopbouw via kleinschalige en middelgrotepilots - verdere uitwerking van transport- en opslagopties KAS ALS ENERGIEBRON pagina 9

11 NIEUW GAS INNOVATIEAGENDA ENERGIE ENERGY VALLEY REGIO investering GROENE GRONDSTOFFEN in M Bioraffinage Chemie, agro, logistiek Uitrol HRe-ketel en doorontwikkeling Stirling technologie Biomassaproductie en -import - projectmatige toepassing in o.m. Groningen, Leeuwarden, Ameland Biochemie en -energie - oprichting stirling research & development centre Aquatische biomassa - doorontwikkeling nieuwe generatie HRe-ketel - ontwikkeling auxiliary power unit vrachtwagens en defensie NIEUW GAS - ontwikkeling stirling i.c.m. zonne-energie, bio-energie en warmtepompen HRe-ketel - doorontwikkeling intelligente sturingsystemen (zie thema Smart Grids) Groen gas - organsiatie world stirling conference 2009 Carbon Capture & Storage Groen Gas productie en transport DUURZAME ELEKTRICITEIT - pilots stortgas/collectieve mestvergisting met regionale levering Wijster Onshore / Offshore Wind - groen gas A7-zone met o.a. pilots stortgas Drachten, Oudehaske met regionale levering, Smart grids vergisting Nij Bosma Zathe met levering OV en woonwijk Leeuwarden Zon-PV - pilot vergisting en RWZI Hoogkerk, levering Westpoort Groningen Kernenergie - vormgeving regionale hubs voor conversie biogas in groen gas - operationalisering certificeringsysteem Gasunie - proefprojecten met inmenging hoge druk gasnet Infrastructuur biofuels - 2 pilots voor vergassing / SNG technologie Elektrisch rijden Mobiliteit in de stad CCS Noord-Nederland Intteligente transportsystemen - businessplan CCS Noord-Nederland en vormgeving uitvoeringsorganisatie (PPS) Schone bussen en vrachtwagen - kleinschalige pilots afvang en hergebruik (o.a. Akzo Delfzijl, Brunnermond) Waterstof mobiliteit - verkenning CCS-transport opties - studie naar opslagopties offshore en onshore met toetsing geschiktheid oxyfuel projecten KETENEFFICIENCY Meerjarenasfpraken TOTAAL Precisielandbouw Procesintensificatie Warmte/Koude voorziening GEBOUWDE OMGEVING Energieneutrale wijk KAS ALS ENERGIEBRON pagina 10

12 DUURZAME ELEKTRICITEIT INNOVATIEAGENDA ENERGIE KABINETSDOELEN % toename van het aandeel hernieuwbare energie. GROENE GRONDSTOFFEN - Circa MW wind op zee en MW wind op land. Bioraffinage - Sterke positie van Nederlandse zon-pv-industrie op de internationale markt. Chemie, agro, logistiek - Half miljoen huishoudens voorzien van duurzame energievoorzieningen zoals zon-pv, zonneboilers en Biomassaproductie en -import warmtepompen. Biochemie en -energie Aquatische biomassa INZET HUIDIGE KABINETSPERIODE - NIEUW GAS Scheppen van condities voor voldoende volume windparken, met innovatiebevorderende tenders en aanleg netaansluitingen. HRe-ketel - Opstellen duurzaamheidcriteria voor bio-elektriciteit. Groen Gas - Stimuleren netwerkbeheerders voor slimme netten en netintegratie concepten. Carbon Capture & Storage - Onderzoek naar mogelijkheden experimenten met smartgrids. - Continuering van lange-termijn kennisontwikkeling voor zonnecellentechnologie. DUURZAME ELEKTRICITEIT - Onderzoek naar (o.a. fiscale) mogelijkheden voor meer investeringszekerheid in duurzame energie. Onshore / Offshore Wind - Onderzoek naar Nederlandse betrokkenheid bij 4 e generatie kernenergietechnologie. Smart grids Zon-PV Kernenergie Infrastructuur biofuels Elektrisch rijden Mobiliteit in de stad Intteligente transportsystemen Schone bussen en vrachtwagen Waterstof mobiliteit ENERGY VALLEY: INNOVATIEVE OPWEKKINGSTECHNOLOGIEËN EN INTELLIGENTE NETOPLOSSINGEN KETENEFFICIENCY - Gunstige ligging ten opzichte van (toekomstige) offshore windparklocaties. Meerjarenasfpraken - Sterk windenergiecluster Kop van Noord-Holland / Den Helder (turbines en maintenance). Precisielandbouw - Kennisbundeling windenergietechnologie en -componenten bij windturbine-testpark Wieringermeer Procesintensificatie (ECN) en kenniscentrum windturbines, materialen en constructies in Wieringerwerf (ECN, TUD). Warmte/Koude voorziening - Onderzoek- en onderwijsfaciliteiten decentrale opwekking en netintegratie bij ECN en RENQI. - Sterke betrokkenheid bij smart power system programma (projectpartners en projectsecretariaat). GEBOUWDE OMGEVING - Uitbouw zonne-cluster door toepassing en ontwikkeling nieuwe PV-technologieën en applicaties. Energieneutrale wijk - Kennisopbouw PV-technologie bij ECN, Fryseps en Cartesius Institute (samenwerking TU s). KAS ALS ENERGIEBRON pagina 11

13 DUURZAME ELEKTRICITEIT INNOVATIEAGENDA ENERGIE ACTUELE ONTWIKKELIGEN (niet limitatief) - Locatieonderzoek nieuw windenergie testpark in Noord-Nederland door ECN. GROENE GRONDSTOFFEN - Ontwikkeling en pilots voor direct drive windtechnologie door Darwind consortium. Bioraffinage - Clustervorming R&D en maintenance bedrijven offshore windenergie Den Helder. Chemie, agro, logistiek - Smart power system programma smartproofs met variantenstudie, simulatiemodel, centrale IT sturing, Biomassaproductie en -import administratieve processen, risicomodellen, business cases en communicatie. Biochemie en -energie - Oprichting onderzoeksfaciliteit RENQI door TNO, Hanzehogeschool en Gasunie voor kennisopbouw Aquatische biomassa rond netintegratie en sturing van decentrale energieopwekkers. - Flexines programma voor (praktijk)tests intelligente netoplossingen. NIEUW GAS - Publiekprivaat samenwerkingsverband FRYsian Solar Energy Products and Services (fryseps) voor de HRe-ketel ontwikkeling van photovoltaïsche (PV) zonnecel systemen, producten en diensten. Groen gas - Productgroep solar energy van Cartesius Institute Leeuwarden (samenwerking TU s) en oprichting Carbon Capture & Storage Northern Solar Alliance. - Tweejaarlijkse zonnebootrace met meer dan 50 deelnemers (30% uit buitenland). DUURZAME ELEKTRICITEIT - Realisatie zonne-energie opwekking in Leeuwarden en Veenkoloniën. Onshore / Offshore Wind - Ontwikkeling innovatieve elektriciteitsconcepten blue energy (zoet-zout water) en tocardo (getijden). Smart grids Zon-PV Kernenergie Infrastructuur biofuels Elektrisch rijden Mobiliteit in de stad Intteligente transportsystemen Schone bussen en vrachtwagen Waterstof mobiliteit STRATEGIE ontwikkeling innovatieve opwekkingstechnologieën en intelligente netoplossingen KETENEFFICIENCY - Kennisopbouw windenergie en -componenten samen met ECN en ATO NH (incl. testlocatie). Meerjarenasfpraken - Maintenance en assemblage offshore windmolens vanuit Noord-Nederlandse havens. Precisielandbouw - Verkenning locaties voor uitbouw/intensivering windenergie capaciteit in noorden van Nederland. Procesintensificatie - Kennisopbouw intelligente infrastructuur via RENQI, Flexines, Smart Proofs, etc. Warmte/Koude voorziening - Met bedrijfsleven en kennisinstellingen projectmatig ervaring opdoen met smart grid oplossingen. - Mobiliseren maakindustrie voor doorontwikkeling intelligente meters en apparaten. GEBOUWDE OMGEVING - Bundeling van PV-kennis dunne film en toepassingen rondom FRYSEPS Leeuwarden. Energieneutrale wijk - Realisatie zonne-energie productieclusters i.s.m. met lokale en regionale overheden/bedrijfsleven. - Doorontwikkeling nieuwe innovatieve opwekkingstechnologieën. KAS ALS ENERGIEBRON pagina 12

14 DUURZAME ELEKTRICITEIT INNOVATIEAGENDA ENERGIE ENERGY VALLEY REGIO investering in M GROENE GRONDSTOFFEN Bioraffinage Chemie, agro, logistiek Windenergietechnologie en -services Biomassaproductie en -import - windenergie testpark Noord-Nederland Biochemie en -energie - doorontwikkeling en pilots direct drive windtechnologie Aquatische biomassa - maintenance offshore windparken vanuit Noord-Nederlandse havens - assemblage offshore windmolens vanuit Noord-Nederlandse havens NIEUW GAS - verkenning onshore windenergieopties HRe-ketel - kleinschalige onshore windenergieopties in gebouwde omgeving Groen gas Carbon Capture & Storage Intelligente netoplossingen onderzoek- en onderwijsfaciliteit voor netintegratie RENQI Groningen DUURZAME ELEKTRICITEIT - flexines programma intelligente netoplossingen Onshore / Offshore Wind - smart power system programma smart proofs Smart grids - programma maakindustrie intelligente meters / apparatuur Zon-PV - testlocaties smart power system in Ameland, Leeuwarden en Groningen Kernenergie - intelligente sturing warmtepompen nieuwbouwwijk Meerstad Groningen - opslag in voertuigen via Drive4Electric programma (zie ook thema Duurzame Mobiliteit) Infrastructuur biofuels Zon-PV technologie en toepassing Elektrisch rijden - uitbouw zonne-energiecluster fryseps met focus op PV product-markt-combinaties Mobiliteit in de stad - kennisopbouw en -samenwerking ECN, Cartesius Insitute en Northern Solar Alliance Intteligente transportsystemen - doorontwikkeling dunne film technologie (o.a. APA Leeuwarden) Schone bussen en vrachtwagen - rendementsverhoging PV-panelen door warmte absorptietechnologieën Waterstof mobiliteit - grootschalige PV-toepassing op boerderijen in Veenkoloniën (50 MWp) - grootschalige PV-toepassing in Leeuwarden (50 MWp) KETENEFFICIENCY Meerjarenasfpraken Innovatieve opwekkingstechnologieën Precisielandbouw - doorontwikkeling membraantechnologie blue energy en pilot Harlingen Procesintensificatie - pilots getijdenenergie tocardo Warmte/Koude voorziening TOTAAL GEBOUWDE OMGEVING Energieneutrale wijk KAS ALS ENERGIEBRON pagina 13

15 INNOVATIEAGENDA ENERGIE KABINETSDOELEN Aanscherping normering CO 2 -emissies in EU-verband. GROENE GRONDSTOFFEN - Aanscherping energie-efficiency nieuwe personenauto s. Bioraffinage - OV-bussen minimaal 20% energiezuiniger. Chemie, agro, logistiek - 10% biobrandstoffen in het wegtransport. Biomassaproductie en -import - Landelijk net van pompen voor aardgas/biogas en alternatieve biobrandstoffen. Biochemie en -energie - Smart grid elektriciteitsnet voor plug-in hybrides en elektrische auto s. Aquatische biomassa - Ontwikkeling van markt voor vrachtauto van de toekomst (hybride en ultrazuinig). NIEUW GAS INZET HUIDIGE KABINETSPERIODE HRe-ketel - Opzetten programma t.b.v. voor basisinfrastructuur levering aardgas en biobrandstoffen. Groen Gas - Overheid als launching customor innovatieve en duurzame voertuigen en brandstoffen. Carbon Capture & Storage - Continuering innovatieprogramma schone bussen en opzetten programma vrachtauto voor de toekomst. - Positionering van de Randstad als Europese waterstofregio. DUURZAME ELEKTRICITEIT - Faciliteren van auto-intelligentie via standaarden voor intelligente transportsystemen. Onshore / Offshore Wind - Consistent en continu fiscaal stimuleringsbeleid en informatievoorziening voor duurzame voertuigen. Smart grids - Schiphol als proeftuin voor duurzame mobiliteit. Zon-PV Kernenergie Infrastructuur biofuels Elektrisch rijden Mobiliteit in de stad Intteligente transportsystemen Schone bussen en vrachtwagen Waterstof mobiliteit ENERGY VALLEY: INNOVATIE DOOR IMPLEMENTATIE, SCHONE VOERTUIGEN IN 2015 KETENEFFICIENCY - Gezamenlijke inspanning en beleidsambities Energy Valley provincies, gecoördineerd door Fryslân. Meerjarenasfpraken - Publiekprivate samenwerking met autodealers, vervoerders en tankstationhouders. Precisielandbouw - Uitrol schone voertuigen als aanjager biofuel-industrie en cluster elektrisch rijden. Procesintensificatie - Multifuel benadering met nadruk op regionale biotransportbrandstoffen. Warmte/Koude voorziening - Lokale afzet van lokaal geproduceerde biotransportbrandstoffen (local for local). - Parallelle ontwikkeling van vraag (fleetowners / OV) en aanbod (vulpunten). GEBOUWDE OMGEVING - Inzet op faciliteren first movers / launching customers met voorbeeldfunctie breder middensegment. Energieneutrale wijk - Vergroting maatschappelijke betrokkenheid via gerichte (publieks)communicatie. KAS ALS ENERGIEBRON pagina 14

16 INNOVATIEAGENDA ENERGIE ACTUELE ONTWIKKELIGEN (niet limitatief) - GROENE GRONDSTOFFEN 4 aardgastankstations (Leeuwarden 2, Groningen 1, Drachten 1), planning binnen drie maanden: Heerenveen 1, Sneek 1, Groningen 1, Harlingen 1. Bioraffinage - Ontwikkeling Green Planet duurzaam tankstation en infocentrum langs A28 afslag Pesse. Chemie, agro, logistiek - 10 groen gas bussen Stad Groningen, 5 biodieselbussen Assen en 12 biogas bussen Fryslân (2009). Biomassaproductie en -import aardgasauto s en 60 elektrische vaartuigen, initiatief voor veerboot Vlieland op LNG. Biochemie en -energie - Tweejaarlijkse zonnebootrace met meer dan 50 deelnemers (30% uit buitenland). Aquatische biomassa - Komst assemblage bedrijf voor elektrische voertuigen in Leeuwarden. - Ombouw 2 elektrische taxi s en vuilniswagen Leeuwarden. NIEUW GAS - Elektrisch scooterproject in Leeuwarden en Groningen. HRe-ketel - (Om)bouw E-85 tankstations Leeuwarden; Assen, Meppel en Groningen. Groen gas - Carbon Capture & Storage DUURZAME ELEKTRICITEIT Onshore / Offshore Wind Smart grids Zon-PV Kernenergie Initiatief voor elektrische bussen op Ameland 20 snel-oplaadpunten voor elektrische voertuigen in Leeuwarden en Groningen (2010). Infrastructuur biofuels Elektrisch rijden Mobiliteit in de stad Intteligente transportsystemen Schone bussen en vrachtwagen STRATEGIE Waterstof mobiliteit uitrol schone voertuigen met regionale biofuel ketens en clusteropbouw elektrische rijden - Uitvoering voertuigenplan, toekomstagenda en actieplan duurzame transportbrandstoffen KETENEFFICIENCY Noord-Nederland Meerjarenasfpraken - Provincie Fryslân is trekker van dit onderdeel en coördineert de uitvoering namens het noorden, voor de Precisielandbouw Procesintensificatie - Warmte/Koude voorziening GEBOUWDE OMGEVING - Energieneutrale wijk operationele ondersteuning zal het Katalysatorcentrum Duurzame Mobiliteit worden opgericht. Inzet is om in 2015 minimaal voertuigen op duurzame brandstoffen of elektrische aandrijving te laten rijden om de productie en toepassing van duurzame brandstoffen te stimuleren ( op (groen) gas, elektrisch en op biodiesel of bio-ethanol). Focus voor ligt op: realisatie vulpunten groen gas (9), biodiesel (9) en bio-ethanol (6), provinciale wagenparken en OV, duurzaamheidcriteria en communicatie pomphouder, dealers en consumenten. KAS ALS ENERGIEBRON pagina 15

17 INNOVATIEAGENDA ENERGIE ENERGY VALLEY REGIO investering in M GROENE GRONDSTOFFEN Bioraffinage Chemie, agro, logistiek Katalysatorcentrum Duurzame Mobiliteit 3-5 Biomassaproductie en -import - steunpunt en netwerkorganisatie voor bedrijven, overheden en kennisinstellingen Biochemie en -energie - versnellen van de innovatieketen door faciliteren best practises Aquatische biomassa Drive4Electric Programma NIEUW GAS taxi s, 600 auto s, 75 vuilniswagens, 200 bussen en scooter HRe-ketel - assemblagelijn batterijen en elektrische scooters Groen gas - oplaadpunten business partners (200) en pleziervaart (100), met servicebedrijven Carbon Capture & Storage - ombouwbedrijven vrachtwagen en bussen (2), productiebedrijven elektrische vaartuigen (3), R&D activiteiten en kennisinstituut elektrisch rijden en varen DUURZAME ELEKTRICITEIT - combinaties met smart grids opties (ook thema Duurzame Elektriciteit) Onshore / Offshore Wind Smart grids (Groen) Gas-tankinfrastructuur Zon-PV - per provincie 3 (groen) gas-tankstations Kernenergie - via regionale ketens levering van groen gas Stimuleringsprogramma bedrijvigheid schone mobiliteit Infrastructuur biofuels Elektrisch rijden Duurzaam collectief vervoer Mobiliteit in de stad - duurzame OV-concessies, mulitifuel: biodiesel-hybride, (groen) gas, bio-ethanol Intelligente transportsystemen - veerboten op LNG Schone bussen en vrachtwagen Waterstof mobiliteit Regionale biobrandstofketens pilots voor regionale afzet biogas, biodiesel en bio-ethanol KETENEFFICIENCY Meerjarenasfpraken TOTAAL Precisielandbouw Procesintensificatie Warmte/Koude voorziening GEBOUWDE OMGEVING Energieneutrale wijk KAS ALS ENERGIEBRON pagina 16

18 KETENEFFICIENCY INNOVATIEAGENDA ENERGIE KABINETSDOELEN Energiegebruik in de industrie in % efficiënter. GROENE GRONDSTOFFEN - Energiegebruik in de papierindustrie gehalveerd. Bioraffinage - Gebruik van fossiele grondstoffen in de chemie gehalveerd in Chemie, agro, logistiek Biomassaproductie en -import INZET HUIDIGE KABINETSPERIODE Biochemie en -energie - Aquatische biomassa Verlenging looptijd mja energie-efficiency tot 2020, toetreding energie-intensieve industrie en intensivering van de doelstelling met o.m. 10% besparing in de keten. - Vormgeving 10 sectorale routekaarten 50% energie-efficiency sectoroverschrijdende samenwerking. NIEUW GAS - Bijeenbrengen publiekprivaat consortium en planvorming 2 e generatie precisielandbouw. HRe-ketel - Opstellen voorstel procesintensificatie i.s.m wetenschappelijke instellingen. Groen Gas - Formuleren aanvalsplan warmte met besparing, benutting hernieuwbare bronnen en uitwisseling. Carbon Capture & Storage DUURZAME ELEKTRICITEIT Onshore / Offshore Wind Smart grids Zon-PV Kernenergie Infrastructuur biofuels Elektrisch rijden ENERGY VALLEY: LOKALE OPLOSSINGEN MET LOKALE OPTIES / PARTIJEN Mobiliteit in de stad - Energietransitieparken voor het sluiten van lokale ketens en versnelling van de innovatiecurve. Intelligente transportsystemen - Via brancheverenigingen VNO-NCW en MKB Noord identificeren van (industriële) koplopers voor Schone bussen en vrachtwagen projectmatige aanpak energiebesparing. Waterstof mobiliteit - Regionale steun voor uitvoering energiescans en implementatie van besparingsopties in industrie en bij MKB partijen. KETENEFFICIENCY Meerjarenasfpraken ACTUELE ONTWIKKELIGEN (niet limitatief) Precisielandbouw - Ontwikkeling nationaal energietransitiepark Eemsdelta voor bundeling energie- en chemiesector. Procesintensificatie - Warmte/Koude voorziening GEBOUWDE OMGEVING - Energieneutrale wijk Inrichting regionale energietransitieparken met lokale energieoplossingen (o.a. energieweb Europark Coevorden-Emlichheim, groen gas Westpoort Groningen, agro-energie Agriport A7, warmtenet Emmtec Emmen). Medeondertekening energieakkoord door VNO-NCW en MKB Noord waarbij o.m. afspraken zijn gemaakt over realisatie van een dependance van het Energiecentrum MKB en actieve benadering van koplopers in de Energy Valley regio. KAS ALS ENERGIEBRON pagina 17

19 KETENEFFICIENCY INNOVATIEAGENDA ENERGIE STRATEGIE toepassing van ketenefficiency opties en besparing in industrie en MKB GROENE GRONDSTOFFEN - Verdere koppeling van (bio-)energie en chemiecluster op nationale Energietransitiepark Eemsdelta. Bioraffinage - Uitwerking en projectmatige vormgeving regionale energietransitieparken. Chemie, agro, logistiek - Oprichting en operationalisering Energiecentrum MKB Noord. Biomassaproductie en -import - Met VNO-NCW en MKB Noord stimuleren en promoten van ketenefficiency mogelijkheden bij Biochemie en -energie - regionale industrie (o.a. papierindustrie) en MKB. Aquatische biomassa - Opstellen en implementeren van actieplan energiebesparing industrie Noord-Nederland. - Projectmatige gebiedsgerichte restwarmtebenutting. NIEUW GAS HRe-ketel ENERGY VALLEY REGIO investering Groen gas in M Carbon Capture & Storage Nationaal Energietransitiepark Eemsdelta DUURZAME ELEKTRICITEIT - clusteruitbouw bioraffinage, (bio-)energietechnologieën en -kennis Onshore / Offshore Wind - ketenkoppelingen energie, chemie, agro en logistiek Smart grids - import en verwerking biomassastromen Zon-PV - aanleg stoomringleiding en overige infrastructuur Kernenergie Regionale energietransitieparken Infrastructuur biofuels Elektrisch rijden lokale energieoplossingen o.b.v. locatiespecifieke kenmerken o.m. Europark Coevorden, Nieuw Stromenland Leeuwarden, MERA Wijster, Westpoort Groningen, Emmtec Emmen, Agriport A7, Kenniscampus Leeuwarden, Zernike Science Park Groningen, etc. Mobiliteit in de stad Intteligente transportsystemen Energiecentrum MKB Noord 2-3 Schone bussen en vrachtwagen - ondersteuningsfaciliteit voor energiebesparing bij MKB Waterstof mobiliteit - benadering doelgroep samen met koepelorganisatie MKB Noord KETENEFFICIENCY Actieplan energiebesparing industrie pm Meerjarenasfpraken - opstellen regionaal actieplan met passend instrumentarium in aansluiting op MJA3 Precisielandbouw - met VNO-NCW identificeren en mobiliseren van regionale industriële koplopers Procesintensificatie - energiebesparing door procesoptimalisaties noordelijke papierindustrie met ECN Warmte/Koude voorziening - toepassing van duurzame energieopties bij datacentra GEBOUWDE OMGEVING TOTAAL Energieneutrale wijk KAS ALS ENERGIEBRON pagina 18

20 GEBOUWDE OMGEVING INNOVATIEAGENDA ENERGIE KABINETSDOELEN Minimaal 100 P/j minder energieverbruik in bestaande gebouwde omgeving. GROENE GRONDSTOFFEN - Alle nieuwbouw vanaf 2020 klimaatneutraal. Bioraffinage - Gebruik van fossiele grondstoffen in de chemie gehalveerd in Chemie, agro, logistiek Biomassaproductie en -import INZET HUIDIGE KABINETSPERIODE Biochemie en -energie - Ontwikkelen visie op klimaatneutraal wonen in Aquatische biomassa - Aanwijzing 10 experimenteergebieden voor energiezuinige nieuwbouw. - Publiceren tender klimaatneutrale gebiedsontwikkeling. NIEUW GAS - Wegnemen belemmeringen wet- en regelgeving voor wko. HRe-ketel - Bewezen innovaties opnemen in de regelgeving. Groen Gas - Opstellen programma t.b.v. integrale samenwerking bouwkolom. Carbon Capture & Storage - Stimuleren co-ontwikkeling integrale concepten industrie en kennisinstituten. - Kennisontwikkeling en -verspreiding inzetten op procesmatige en integrale knelpunten. DUURZAME ELEKTRICITEIT - Faciliteren coalitie koplopers t.b.v. integrale concepten van energie-innovaties en maken LT afspraken. Onshore / Offshore Wind - Uitschrijven tender energiezuinige nieuwbouw. Smart grids Zon-PV Kernenergie Infrastructuur biofuels Elektrisch rijden Mobiliteit in de stad Intelligente transportsystemen Schone bussen en vrachtwagen Waterstof mobiliteit ENERGY VALLEY: NOORDELIJKE ENERGIENORM GEBOUWDE OMGEVING KETENEFFICIENCY - Energiebesparing in de gebouwde omgeving maakt onderdeel uit van het energieakkoord. Meerjarenasfpraken - Nieuwbouwopties als voorbeeldfunctie en stimulator bestaande bouw. Precisielandbouw - Procesintensificatie Warmte/Koude voorziening - Bewustwording belang integrale energieconcepten in gehele bouwkolom. - GEBOUWDE OMGEVING Stimuleren projectmatige aanpak met complete bouwkolom (bouwbedrijven, architecten, installateurs, corporaties, etc.). Kennisdelen en stimuleren gebruik innovatie energieopties en -systemen (HRe, smart power system, etc.); focus op toegankelijkheid en reproduceerbaarheid. Energieneutrale wijk - Voorbeeldfunctie via energiebesparing bij overheidsgebouwen. - Informatiebundeling en -verspreiding op gemeentelijk niveau. KAS ALS ENERGIEBRON pagina 19