Dankzij eigenwaarde veerkracht in het dagelijks leven

Transcriptie

1 WETENSCHAP Dankzij eigenwaarde veerkracht in het dagelijks leven Gezondheid werd vanouds gedefinieerd als een toestand van volledig welzijn waarin ziekte afwezig is. Nu wordt gezondheid steeds meer gezien als het dynamisch vermogen van mensen om zich door moeilijkheden heen te slaan. Deze zienswijze legt sterk de nadruk op de individuele veerkracht. Hoe kunnen mensen met behulp van de experience sampling methode (ESM) zelf factoren in hun dagelijks leven in kaart brengen die hun veerkracht beïnvloeden? april nr TPP 43

2 Sanne Peeters, Mayke Janssens, Johan Lataster & Nele Jacobs H et denken over gezondheid is aan verandering onderhevig. Gezondheid wordt steeds meer gezien als het dynamisch vermogen van mensen om zich aan te passen en een eigen regie te voeren, in het licht van fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven (Huber et al., 2011). Deze zienswijze legt sterk de nadruk op het belang van de individuele veerkracht. Veerkracht verwijst naar iemands bekwaamheid om zich aan te passen na het meemaken van een stressvolle gebeurtenis of tegenslag en met een groter vermogen verder te gaan. Een effectieve adaptatie aan een steeds veranderende omgeving lijkt aan de basis te liggen (Lee et al., 2013; Roberts & Masten, 2004). Veerkracht wordt dan gezien als een dynamisch proces (bijvoorbeeld Lee et al., 2013; Luthar, Cicchetti, & Becker, 2000), waarbij het vermogen om zich aan te passen na het meemaken van tegenslag beïnvloed wordt door omgevings- en individuele factoren (Dyer & McGuinness, 1996). Deze opvatting over veerkracht biedt wetenschappelijke en praktische mogelijkheden. Immers, door onderzoek te doen naar de factoren die samenhangen met veerkracht kunnen we niet alleen meer inzicht krijgen in het concept veerkracht, maar kunnen we ook preventieve en interventiestrategieën ontwikkelen die veerkracht kunnen versterken (Muller, Ward, Winefield, Tsourtos, & Lawn, 2009). Aldus kunnen we uiteindelijk ook de gezondheid bevorderen. De studie naar veerkracht vormt daarmee een van de speerpunten van de positieve psychologie. Een recente meta-analyse naar factoren die veerkracht bevorderen of afremmen, laat zien dat elementen als zelfwerkzaamheid, zoals het kunnen omgaan met veranderingen en het gebruiken van verschillende oplossingsgerichte vaardigheden, positief affect en het gevoel van eigenwaarde samenhangen met veerkracht (Lee et al., 2013). Een kanttekening hierbij is echter dat de studies die geïncludeerd zijn in deze meta-analyse voornamelijk gebruik hebben gemaakt van vragenlijstonderzoek. Weliswaar hebben vragenlijsten hun waarde voor de praktijk, maar er zijn ook enkele nadelen aan verbonden. Zo weten we dat mensen moeite hebben om hun stemming retrospectief te rapporteren omdat de huidige stemming (positief of negatief) dat beeld kan vertekenen. Vragen hoe men zich gemiddeld heeft gevoeld tijdens een voorbije periode geeft bovendien weinig inkijk in hoe de stemming kan variëren van moment tot moment en naargelang de context waarin iemand zich bevindt. Hierdoor wordt voorbijgegaan aan het dynamische, contextafhankelijke aspect van veerkracht. Om inzicht te krijgen in deze contextafhankelijke dynamiek is het noodzakelijk om mensen te bestuderen in hun dagelijks leven en in hun voortdurende interactie met de wereld. Hiertoe is de Experience Sampling Method (ESM), ook wel Ecological Momentary Assessment (EMA) of Ambulatory Assessment genaamd, ontwikkeld (Conner & Mehl, 2015; Mehl & Conner, 2012). Experience Sampling Method ESM is een gestructureerde dagboektechniek, waarmee op een systematische en valide wijze ervaringen en belevingen in het dagelijks leven in kaart worden gebracht. Deelnemers ontvangen een digitaal horloge dat gedurende een aantal opeenvolgende dagen op onvoorspelbare tijdstippen een signaal geeft. Op dat moment vullen de deelnemers een korte vragenlijst in die onder andere de stemming, de eigenwaarde en de mate van stress op dat moment peilt, alsook de context waarbinnen deze ervaringen zich voordoen (Jacobs et al., 2005; Myin-Germeys et al., 2009). ESM kan gezien worden als een vorm van zelfkwantificatie in de natuurlijke omgeving van 44 april nr TPP

3 de cliënt. Op basis van deze zelfkwantificatie krijgen de hulpverlener/coach en de cliënt niet alleen inzicht in de mate waarin eigenschappen die mogelijk samenhangen met veerkracht aanwezig zijn gedurende de dag, maar ook in de mate waarin deze eigenschappen variëren afhankelijk van context en/of gedrag. Deze laatste observatie kan vervolgens aanknopingspunten bieden voor de ontwikkeling van strategieën die bijdragen aan meer veerkracht in het dagelijks leven van het individu (Jacobs et al., 2005; Myin-Germeys et al., 2009). dingen tegelijkertijd aankan. De totaalscore wordt berekend door alle items bij elkaar op te tellen en het gemiddelde te nemen. Een hoge score op deze vragenlijst duidt een hoger niveau van veerkracht aan. De associatie tussen veerkracht en positief affect, negatief affect, eigenwaarde en stressgevoeligheid werd in twee stappen onderzocht. In de eerste stap werden afzonderlijke lineaire regressieanalyses uitgevoerd met veerkracht als afhankelijke variabele en respectievelijk positief affect, negatief affect, eigenwaarde en stressgevoeligheid als onafhankelijke variabele, waarbij er werd gecontroleerd voor geslacht, opleiding en leeftijd. Vervolgens werd in stap 2 deze lineaire regressieanalyse herhaald, maar nu met alle onafhankelijke variabelen in hetzelfde model. Op deze manier kon er nagegaan worden welke van deze factoren, onafhankelijk van de andere factoren, geassocieerd is met veerkracht. Bevorderen van veerkracht Wanneer de associaties tussen veerkracht en respectievelijk positief affect, negatief affect, eigenwaarde en stressgevoeligheid los van elkaar bestudeerd werden, bleek dat al deze factoren afzonderlijk samenhangen met veerkracht. Uit onderzoek is gebleken dat mensen die meer gebruikmaken van hun krachten hoger scoren op gevoel van eigenwaarde Huidige studie Het doel van dit onderzoek was om na te gaan welke factoren in het dagelijks leven samenhangen met veerkracht. De studie is uitgevoerd onder een steekproef uit de algemene populatie (n=148), bestaande uit 106 vrouwen en 42 mannen met een gemiddelde leeftijd van 43 jaar (standaarddeviatie = 13 jaar). Het merendeel van de steekproef (74,3 procent) was hoger opgeleid en 83,9 procent van de deelnemers had een relatie. Positief affect, negatief affect, eigenwaarde en stressgevoeligheid werden met behulp van ESM in kaart gebracht en dat telkens op tien voor de deelnemers onvoorspelbare momenten gedurende vijf opeenvolgende dagen. Veerkracht werd gemeten met behulp van de Resilience Scale-Nederlandse versie (RS-NL; Portzky, 2010). Deze vragenlijst bestaat uit 25 uitspraken waarbij op een vierpuntschaal aangekruist dient te worden in welke mate men het eens is met de uitspraak. Twee voorbeelden: Ik kan op mezelf zijn als dat nodig is en Ik heb het gevoel dat ik veel Meer veerkracht gaat gepaard met meer positief affect, minder negatief affect, een hogere eigenwaarde en minder stressgevoeligheid. Wanneer echter de associatie tussen veerkracht en positief affect, negatief affect, eigenwaarde en stressgevoeligheid gezamenlijk bestudeerd werd, bleek dat alleen eigenwaarde, onafhankelijk van de overige factoren, geassocieerd was met veerkracht. De controlevariabelen opleiding april nr TPP 45

4 en geslacht waren positief geassocieerd met veerkracht. Oudere en hoger opgeleide individuen vertonen meer veerkracht. Er was geen associatie tussen geslacht en veerkracht. De resultaten van deze studie laten zien dat vooral een sterk gevoel van eigenwaarde samenhangt met meer veerkracht. Dit kan erop wijzen dat veerkrachtige individuen de interactie met de omgeving aangaan vanuit vertrouwen en waardering van zichzelf. Deze resultaten komen overeen met de resultaten uit de meta-analyse van Lee, waarin ook werd aangetoond dat veerkracht positief samenhangt met een gevoel van eigenwaarde (Lee et al., 2013). Voor de praktijk betekent dit dat psychologische hulpverleners en coaches zich meer bewust moeten zijn van de karakteristieken die veerkracht bij hun cliënten kunnen verhogen, zoals een verhoogd gevoel van eigenwaarde, om vervolgens gepaste preventie- of interventiestrategieën in te zetten om deze eigenschappen te optimaliseren (Lee et al., 2013; William, Roberta, Karina, Heidi, & Richard, 2009). Uit onderzoek is gebleken dat mensen die meer gebruikmaken van hun krachten hoger scoren op gevoel van eigenwaarde (Wood, Linley, Maltby, Kashdan, & Hurling, 2011). Psychologische hulpverleners en coaches kunnen verschillende technieken gebruiken om krachten bij hun cliënten te identificeren. Enkele veelgebruikte vragenlijsten die hiervoor ingezet kunnen worden, zijn onder andere de Values in Action systematiek (VIA; Peterson & Seligman, 2004), de Strengthsfinder-systematiek (The Gallup Organization, 1999), Realise2 (Centre for Applied Positive Psychology (CAPP), 2010; Linley, Willars, & Biswas-Diener, 2010) en de Talentenwijzer (Hiemstra, 2011). Het identificeren van deze krachten alleen is niet voldoende. Het is belangrijk om deze krachten daarna ook te gebruiken en verder te ontwikkelen. Seligman en collega s (2005) stellen dat als er geen interventie wordt gebruikt om deze krachten verder te ontwikkelen, het effect niet blijvend is (Seligman, Steen, Park, & Peterson, 2005). Een vorm van interventie die voornamelijk op scholen wordt ingezet en mogelijkheden biedt voor de psychologische hulpverlenings- en coachingspraktijk is de talentenwijzermethode (Hiemstra, 2011). Hierbij worden vijf stappen doorlopen die uiteindelijk leiden tot de ontwikkeling van bepaalde krachten. De stappen die behoren tot deze methode zijn: talenten benoemen, talenten beter leren kennen, talenten effectief gebruiken, ontwikkelingsdoelen bepalen en je talenten optimaal ontwikkelen. Door als hulpverlener te focussen op de krachten bij de cliënt en deze te stimuleren, zal het gevoel van eigenwaarde bij de cliënt toenemen, hetgeen vervolgens samengaat met meer veerkracht en een betere gezondheid. Hierbij dient wel de volgende kanttekening geplaatst te worden. Ons onderzoek richtte zich enkel op de interne, dynamische factoren van veerkracht. Niet alleen interne bronnen, zoals een gevoel van eigenwaarde, hangen echter samen met meer veerkracht. Ook omgevingsfactoren, zoals sociale steun van vrienden en familie, hebben een relatie met veerkracht (Sippel, Pietrzak, Charney, Mayes, & Southwick, 2015; Walburg, 2015). Inzetten op dergelijke omgevingsfactoren, zoals het versterken van het sociale netwerk, is belangrijk om de individuele veerkracht te versterken. Tot slot De resultaten van onze studie laten zien dat voornamelijk een hoog gevoel van eigenwaarde gepaard gaat met meer veerkracht. De psychologische hulpverlener of coach kan door het identificeren en stimuleren van de talenten en krachten het gevoel van eigenwaarde van zijn cliënt verhogen, waardoor diens veerkracht een oppepper krijgt en er zo ook betekenisvol bijgedragen wordt aan diens gezondheid. Een dergelijke aanpak dient ook een maatschappelijk belang. Immers, in een samenleving die zich richt op het ondersteunen en het ontwikkelen van talenten en krachten zullen individuen zich ook meer betrokken voelen en hun persoonlijke vaardigheden gaan versterken (Walburg, 2015). 46 april nr TPP

5 Dankwoord De auteurs danken C. Akkerman, F. van der Heijden, J. Houberg, D. Huls, E. Klerx, T. van der Meulen en G. Tenkink, voor hun hulp bij de dataverzameling. Dr. Sanne Peeters, dr. Mayke Janssens en dr. Johan Lataster zijn universitair docenten Levenslooppsychologie en dr. Nele Jacobs is universitair hoofddocent Levenslooppsychologie aan de Open Universiteit. De master Levenslooppsychologie leidt studenten op tot deskundigen die mensen in alle levensfasen optimaal kunnen begeleiden. Geïnspireerd door de positieve psychologie ligt de nadruk daarbij op het bevorderen van welzijn en zelfrealisatie. Dr. Sanne Peeters doceert de mastercursus Coaching: een psychologisch perspectief. In deze cursus wordt coaching vanuit de psychologische wetenschap benaderd en wordt ingegaan op de meerwaarde van psychologische kennis in de coachingspraktijk. Haar onderzoeksbelangstelling ligt bij posttraumatische groei en veerkracht. Dr. Mayke Janssens is verantwoordelijk voor de mastercursus Levenslooppsychologie. Op onderzoeksgebied houdt ze zich bezig met het pet-effect; het effect van mens-dierinteractie op het psychosociaal functioneren. Dr. Johan Lataster doceert de mastercursus Positieve Psychologie. Zijn onderzoeksinteresse gaat uit naar het bestuderen van menselijk gedrag en cognities in de context van het alledaagse leven. Dr. Nele Jacobs doceert de mastercursus Psychodiagnostiek waarbij er aandacht wordt gegeven aan positieve diagnostiek. Daarnaast heeft ze veel ervaring met de Experience Sampling Methode, die door de vakgroep Levenslooppsychologie wordt toegepast bij het bestuderen van een breed scala aan psychologische fenomenen en processen in het dagelijks leven. Referenties april nr TPP 47