Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen

Transcriptie

1 Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen indicatief onderzoek naar het potentieel van vernieuwbare grondstoffen om oppervlaktedelfstoffen voor de bouw te vervangen

2 1

3 Inhoudsopgave Samenvatting Inleiding Aanleiding Doel Aanpak Definitie en afbakening Leeswijzer Vraag naar oppervlaktedelfstoffen Winning en gebruik van oppervlaktedelfstoffen in Nederland Gebruik bouwgrondstoffen in de Nederlandse woningbouw Gebruik bouwgrondstoffen in de gekozen toepassingen Beton in heipalen Beton in casco Beton en cement in vloeren Beton in niet-dragende binnenwanden Beton in gevel Beton en grind in platte daken Cement in metselmortel Beton in dijkbekleding Beton in oeverbescherming Beton in bruggen Beton in fietspaden Geprognotiseerde behoefte aan oppervlaktedelfstoffen Huidig aanbod en gebruik van vernieuwbare grondstoffen Hout Vurenhout Grenenhout Larikshout Douglashout Populierenhout Eikenhout Wilgenrijshout Vlas Hennep Stro Gras en sedum Riet (levend) Schelpen Potentieel aanbod vernieuwbare grondstoffen Hout Wilgenrijshout Vlas Hennep Stro Schelpen Vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen Inleiding Heipalen Casco en vloeren Niet-dragende binnenwand

4 5.4 Gevel Plat dak Metselmortel Dijkbekleding Oeverbescherming Bruggen Fietspaden Het gecumuleerde vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen in de woningbouw Knelpunten en mogelijkheden van grootschalige vervanging van oppervlaktedelfstoffen door vernieuwbare grondstoffen Woningbouw Grond- weg- en waterbouw Conclusies en aanbevelingen Conclusies Aanbevelingen...44 Bronnen...46 B1 VUREN (FIJNSPAR) Algemene beschrijving Areaal, voorraad en produktie in Nederland Areaal, voorraad en produktie in Europa...53 B2 GRENEN (GROVE DEN/PIJNBOOM) Algemene beschrijving Areaal, voorraad en produktie in Nederland Areaal, voorraad en produktie in Europa...56 B3 LARIKS Algemene beschrijving Areaal, voorraad en produktie in Nederland Areaal, voorraad en produktie in Europa...59 B4 DOUGLAS Algemene beschrijving Areaal, voorraad en produktie in Nederland...63 B5 POPULIER Algemene beschrijving Areaal, voorraad en produktie in Nederland Areaal, voorraad en produktie in Europa...65 B6 EIKEN Algemene beschrijving Areaal, voorraad en produktie in Nederland Areaal, voorraad en produktie in Europa...69 B7 WILGEN (RIJSHOUT) Algemene beschrijving Areaal en produktie in Nederland Areaal en produktie in Europa Toepassingen...71 B8 HENNEP Algemene beschrijving Areaal en produktie in Nederland Areaal en produktie in Europa...73 B9 VLAS

5 1. Algemene beschrijving Areaal en produktie in Nederland Areaal en produktie in Europa Toepassingen...78 B10 STRO Algemene beschrijving Areaal en produktie in Nederland Areaal en produktie in Europa Toepassingen...81 B11 SCHELPEN (SCHELPKALK) Algemene beschrijving Aanbod en produktie van schelpen en schelpkalk in Nederland Toepassingen...85 B12 Verantwoording omrekeningsfactor...86 heipalen...86 B13 Verantwoording omrekeningsfactor casco en vloeren...88 B14 Verantwoording omrekeningsfactor niet dragende binnenwand...92 B15 Verantwoording omrekeningsfactor gevel...94 B16 Verantwoording omrekeningsfactor plat dak...96 B17 Verantwoording omrekeningsfactor metselmortel...98 B18 Verantwoording omrekeningsfactor dijkbekleding B19 Verantwoording omrekeningsfactor oeverbescherming B20 Verantwoording omrekeningsfactor bruggen B21 Verantwoording omrekeningsfactor fietspaden B22 Het gecumuleerde besparingspotentieel van primaire grondstoffen voor de geselecteerde producten108 B23 Materiaalgegevens B24 Cascadegebruik rest- en oud hout B25 Potentieel beschikbare areaal Nederland B26 Verklarende woordenlijst

6 Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen 5

7 Samenvatting Het winnen van oppervlaktedelfstoffen ten behoeve van de bouw heeft ontgrondingen en landschapsaantasting tot gevolg. Een deel van deze oppervlaktedelfstoffen zou vervangen kunnen worden door vernieuwbare grondstoffen zoals hout of vlas. Het doel van dit onderzoek is inzicht te krijgen in het huidige en potentiële aanbod van vernieuwbare grondstoffen op basis waarvan de potentieel vervangbare hoeveelheid oppervlaktedelfstoffen bepaald kan worden. Hierbij is alleen gekeken naar de fysieke en technische haalbaarheid van vervanging. De economische haalbaarheid heeft geen rol gespeeld in dit onderzoek. De resultaten van dit onderzoek zullen worden gebruikt voor het tweede Structuurschema Oppervlakte Delfstoffen, waarin het thema vernieuwbare grondstoffen verder uitgewerkt zal worden dan in het eerste Structuurschema het geval was. Het onderzoek heeft zich beperkt tot een door een begeleidingscommissie geselecteerde lijst van vernieuwbare grondstoffen en bijbehorende bouwproducten. Belangrijkste criteria hierbij waren een verwachte grote hoeveelheid te vervangen oppervlaktedelfstoffen en de te boeken milieuwinst. Als te vervangen oppervlaktedelfstof is gekeken naar grind, beton- en metselzand en kalksteen. Er is per gekozen bouwproduct uitgegaan van een scenario van maximale vervanging van oppervlaktedelfstoffen door vernieuwbare grondstoffen (op basis van het potentiële aanbod van deze vernieuwbare grondstoffen). Dit houdt in dat bij de berekening van het vervangingspotentieel per bouwdeel geen rekening is gehouden met het gebruik van de vernieuwbare grondstof voor andere toepassingen. Voor de berekening van het potentiële aanbod van de vernieuwbare grondstoffen is voor hout uitgegaan van een oogst van 70% van de jaarlijkse bijgroei in het bestaande bos. Voor vlas en hennep is uitgegaan van het landbouwareaal dat goed geschikt is voor vlas- en hennepteelt, voor stro het huidige aanbod eventueel aangevuld met opbrengsten bij bezetting van het areaal braakland en voor schelpen van de jaarlijkse aanwas in de Nederlandse wateren. Een groot deel van de gekozen bouwproducten, namelijk heipalen, casco, vloeren, niet-dragende binnenwand, gevel, platte dak en metselmortel wordt toegepast in de woningbouw. Het vervangingspotentieel voor deze producten is berekend voor woningen, waarbij uitgegaan is van een standaard rijtjeswoning van 5,4 x 9,0 meter. Voor de overige bouwproducten, te weten dijkbekleding, oeverbeschoeiing en fietspaden is het vervangingspotentieel berekend voor 100 kilometer, voor bruggen eenvoudigweg per stuk. Met de inzet van ruim m3 constructiehout zou een achtvoudige hoeveelheid beton, 6 mln m3, kunnen worden bespaard in de woningbouw. Het potentiële aanbod van de bestudeerde houtsoorten voor constructiedoeleinden ligt circa m3 beneden de benodigde hoeveelheid van m3 hout. Voor de bekleding van de houten constructie zou in hetzelfde scenario nog ruim een half miljoen m3 OSB nodig zijn. OSB wordt onder meer in Schotland gemaakt van stammen van de Scots Pine. Dit OSB zou kunnen worden gemaakt uit houtafval dat in bedrijven en op bouwplaatsen vrijkomt. Jaarlijks komt ton (zie bijlage 23) of bijna 2 miljoen m3 oud hout vrij. Een deel van dit hout zou kunnen worden verwerkt tot OSB. In theorie zou Nederland dus bijna kunnen voldoen aan de behoefte aan constructiehout en plaatmateriaal voor de bouw van woningen. Het tekort aan constructiehout plus een eventueel aanvullend deel bij tekort aan hout van voldoende kwaliteit in Nederland, zou geïmporteerd moeten worden uit het buitenland. In dit scenario is geen rekening gehouden met overige toepassingen van het hout: al het binnenlandse hout wordt dus ingezet voor hoogwaardige toepassingen in de bouw. Dit is geen ondenkbaar scenario, aangezien het binnenlandse hout nu veelal ingezet wordt voor laagwaardige toepassingen zoals pulp voor papier, spaanplaat- en pallethout. Als pulp voor papier, pallethout en spaanplaat uit houtafval gemaakt zou worden, kan de beschikbare hoeveelheid hout voor hoogwaardige toepassingen in de bouw toenemen. Voorts is het van belang dat de gemiddelde diameter van bomen in het Nederlandse bos toeneemt. Door grootschalig cascadegebruik van hout kan nog meer nieuw hout beschikbaar komen voor hoogwaardig gebruik. Het huidige Nederlandse aanbod van vlas- en hennepscheven zou niet voldoende zijn om beton in de niet-dragende binnenwanden van fictieve woningen te vervangen. Hiervoor zou een Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen 6

8 areaalvergroting met ruim ha vereist zijn. Gezien het verwachte surplus aan landbouwareaal van ha in het jaar 2015 zou dit in theorie haalbaar zijn. Indien de niet-dragende binnenwanden naast vlas- en hennepscheven ook uitgevoerd worden met stroplaten, zou er wel voldoende aanbod vernieuwbare grondstoffen zijn voor woningen. De benodigde hoeveelheid stro voor de gevels en niet-dragende binnenwanden van woningen is ruim ton. Dit is nog geen 30% van de huidige productie van stro. Een deel van deze productie wordt momenteel ondergeploegd of verbrand ( ton in 1990) en zou dus alternatief ingezet kunnen worden voor de woningbouw. Ook het jaarlijkse aanbod schone schelpen is in theorie voldoende om in de behoefte in schelpkalk voor metselmortel voor woningen te voorzien. Het potentiële aanbod schone schelpen bedraagt m3 en de huidige vraag naar schone schelpen bedraagt circa m3. Afgezet tegen de huidige (werkelijke) vraag naar beton en cement in de onderzochte toepassingen kan Nederland voorzien in voldoende hout voor heipalen, hout voor vloeren, hout, stro, vlas- of hennepscheven voor binnenwanden, stro voor de gevel, hout voor platte daken en (waarschijnlijk) schelpkalk voor mortels in de woningbouw. Er zijn grote besparingen te bereiken in materiaalvolumes doordat voor een bouwproduct met dezelfde functie in beton meer materiaal nodig is dan in een product van vernieuwbare grondstoffen. Toepassingen met de meest gunstige ratio's (vernieuwbaar:beton) zijn het casco 0,14, het platte dak 0,2, de heipaal 0,38, de binnenwand 0,46 (gemiddeld), de brug 0,5 en oeverbeschoeiing 0,65 Er zijn geen technische belemmeringen van betekenis voor het op grote schaal toepassen van vernieuwbare grondstoffen in de bouw. Er zijn wel een aantal andere knelpunten. Wat betreft hout zal er in Nederland een omschakeling moeten plaatsvinden van laagwaardig naar hoogwaardig gebruik van hout hetgeen een structureel andere inrichting van de productieketen zal vragen. Verder zal er meer houtteelt in lange omlopen nodig zijn, omdat er momenteel niet voldoende hout te verkrijgen is met grote diameter. Daarnaast is het vooral de onbekendheid met het bouwen met vernieuwbare grondstoffen, het ten onrechte slechte imago van sommige producten uit vernieuwbare grondstoffen, zoals in geval van houten heipalen en stroplaten, en de sterk in de bouwwereld gewortelde cement- en betonindustrie die een overgang naar vernieuwbare grondstoffen bemoeilijken. Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen 7

9 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Het winnen van oppervlaktedelfstoffen, zoals zand, grind en mergel ten behoeve van de bouw heeft ontgrondingen en landschapsaantasting tot gevolg. Een deel van deze oppervlaktedelfstoffen zou kunnen worden vervangen door vernieuwbare grondstoffen zoals hout of vlas. In het kader van het tweede Structuurschema Oppervlakte Delfstoffen (SOD), waarin het thema "vernieuwbare grondstoffen" verder zal worden uitgewerkt dan in het eerste SOD het geval was, heeft IVAM Environmental Research de opdracht gekregen van Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat, Dienst Weg- en Waterbouwkunde om onderzoek te verrichten naar de mogelijkheden van vervanging van oppervlaktedelfstoffen door vernieuwbare grondstoffen. Overigens wordt ook al in de door het Ministerie van VROM in 1993 opgestelde en door alle partners in de bouw ondertekende beleidsverklaring "Milieutaakstellingen Bouw 1995" gerept over verder onderzoek naar "de mogelijkheden om vernieuwbare grondstoffen in te zetten" ter reductie van het gebruik van granulaire grondstoffen (VROM, 1993). In de beleidsverklaring is ook opgenomen dat 20% meer (duurzaam geproduceerd) hout toegepast dient te worden in de bouw. 1.1 Doel Doel van het onderzoek is meer inzicht te krijgen in het potentiële aanbod van vernieuwbare grondstoffen op basis waarvan de potentiële vervangbare hoeveelheid oppervlaktedelfstoffen berekend kan worden. 1.2 Aanpak Op grond van enkele criteria is een keuze gemaakt uit vernieuwbare grondstoffen en bijbehorende produkten die oppervlaktedelfstoffen kunnen vervangen. Het onderzoek omvat de hele bouw; het accent ligt echter op de woningbouw omdat van deze sector meer specifieke gegevens beschikbaar zijn. Hierbij is als referentiejaar 1995 gekozen, aangezien voor dit jaar de meeste gegevens beschikbaar waren. Als bronnen hebben literatuur en interviews met vertegenwoordigers uit de diverse branches en onderzoeksinstituten gediend. Het onderzoek is begeleid door een commissie, waarin de volgende mensen zitting hadden: Dr. J.E.G. van Dam - ATO-DLO, Wageningen W.J. Bak - DG Rijkswaterstaat-DWW, Delft Ir. N. de Man - Ministerie van LNV, Den Haag Ir. A.J. Mulder - DG Rijkswaterstaat-DWW, Delft Drs. K.S.A.M. de Beer - Ministerie van Economische Zaken, Den Haag Dr. ir. C.J.W.P. Groot - TU Delft, Delft Drs. M.J.A. Weima - DG Rijkswaterstaat-DWW, Delft H.A. Rijnsburger - DG Rijkswaterstaat-DWW, Delft Ir. E. Israels - BOOM, Delft Ir. E.N. van Leeuwen - Ministerie van VROM, Den Haag Ir. R. Koster - LEI-DLO, Den Haag Ir. M. Meeusen - LEI-DLO, Den Haag Deze commissie heeft een bijdrage geleverd aan de selectie van de bouwproducten voor dit onderzoek. De begeleidingscommissie is tweemaal bijeen geweest en heeft commentaar geleverd op tussenrapporten en het eindconcept van deze publicatie. Bij de keuze van de vernieuwbare grondstoffen en hun producten in dit onderzoek staat de technische en fysieke haalbaarheid om oppervlaktedelfstoffen te vervangen centraal. De Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen 8

10 economische en markttechnische haalbaarheid speelt in dit onderzoek dus een ondergeschikte rol. De oppervlaktedelfstoffen grind, beton- en metselzand, zilverzand en kalksteen/mergel (voor cement) hebben de grootste prioriteit voor het Ministerie van Verkeer & Waterstaat, waar het gaat om het terugdringen van het verbruik. Het verminderen van de hoeveelheden ophoogzand, klei en kalkzandsteenzand is van minder belang omdat deze grondstoffen gemakkelijker beschikbaar zijn. Eerstgenoemde grondstoffen grind, beton- en metselzand en kalksteen worden met name gebruikt in beton. Metselzand en kalksteen worden gebruikt in metselmortels. Eerdergenoemde prioriteit heeft meegespeeld bij de keuze van de (deels) te vervangen producten. Er zijn vernieuwbare grondstoffen geselecteerd die in de eerste plaats een grote hoeveelheid oppervlaktedelfstoffen vervangen en in de tweede plaats waarschijnlijk een belangrijke milieuwinst opleveren. Tevens heeft bij de selectie van de bouwproducten meegespeeld of een product uit vernieuwbare grondstoffen al dan niet op de markt is en of de vernieuwbare grondstof in grote hoeveelheden beschikbaar is. Door te kiezen voor produkten die al (op kleine schaal) op de markt zijn, worden nieuwe produkten die in een testfase zijn of nog te ontwikkelen produkten uitgesloten van dit onderzoek. Het is wel belangrijk te bedenken dat het potentieel van vernieuwbare grondstoffen (nog) veel groter zou kunnen worden als er meer onderzoek zou worden gericht op weinig milieubelastende produkten uit vernieuwbare grondstoffen. Uitgangspunt in dit rapport is dat alle vernieuwbare grondstoffen afkomstig zijn uit duurzaam beheerde bronnen. Tenslotte is gezien de grenzen aan tijd en budget gekozen voor een beperkt aantal oppervlaktedelfstoffen en vernieuwbare grondstoffen per toepassing. Zo is gekozen voor de bouwstoffen beton en cement waarvoor de oppervlaktedelfstoffen zand, kalksteen en grind nodig zijn. In werkelijkheid kan bijvoorbeeld voor heipalen ook elzen worden gekozen en voor hout voor bruggen ook robinia. De vernieuwbare grondstoffen en bijbehorende bouwdelen die zijn geïnventariseerd in dit onderzoek staan vermeld in tabel 1.1. Het vervangingspotentieel vernieuwbare grondstoffen is per gekozen bouwdeel beoordeeld. Tabel 1.1 Geselecteerde vernieuwbare grondstoffen en bijbehorende bouwdelen vernieuwbare grondstof bouwdeel vervangt 1. vuren, lariks, douglas heipalen beton 2. vuren, grenen, populier, douglas casco beton 3. vuren (balken), vloer beton grenen (OSB), populieren (triplex) cementdekvloer 4. stro (stramit Easywall) (+ vuren) niet dragende beton vlasschevenplaat (+ vuren) binnenwand hennepschevenplaat (+ vuren) 5. strobalen gevel beton 6. vuren grenen populier + sedum/gras plat dak beton, grind, (bitumen) 7. schone schelpen (voor schelpkalk) metselmortel cement 8. gras dijkbekleding beton 9. wilgenrijshout + levend riet oeverbescherming beton 10. eiken, lariks bruggen beton 11. kleischelpen fietspaden beton Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen 9

11 1.3 Definitie en afbakening Vernieuwbare grondstoffen worden als volgt gedefinieerd: grondstoffen van plantaardige of dierlijke oorsprong met een regeneratietijd van jaar 1. In dit onderzoek wordt de aandacht gericht op primaire, vernieuwbare grondstoffen. Het grote aanbod van oud papier en tweedehands hout wordt dus buiten beschouwing gelaten, zij het dat zij waar het cascadegebruik betreft wel aan bod komen. De te vervangen oppervlakte delfstoffen worden grotendeels gewonnen in Nederland en het direct omliggende gebied. Vanwege het hoge soortelijk gewicht en de relatief lage prijs is winning in afgelegen streken economisch minder aantrekkelijk, omdat het transport duur zal zijn. Echter, vernieuwbare grondstoffen hebben een relatief laag gewicht, waardoor ze in principe tegen lagere kosten en tegen lagere milieubelasting kunnen worden vervoerd. Om pragmatische redenen is dit onderzoek de vraag naar vernieuwbare grondstoffen beperkt tot Nederland. Waar het om het aanbod van vernieuwbare grondstoffen gaat is als buitengrens Europa aangehouden. Omdat het ook (mede gezien het streven van de Nederlandse overheid een hogere graad van zelfvoorziening te bereiken voor hout) interessant is om inzicht te krijgen in wat Nederland zelf zou kunnen produceren, heeft dit onderzoek zich in geografische zin ook op Nederland gericht. In geval van hout zal naast het potentieel aanbod in Nederland ook gekeken worden naar houtaanbod uit Scandinavië of andere belangrijke houtexporterende landen. De behoefte aan oppervlaktedelfstoffen is gebaseerd op verwachte veranderingen in bevolkingssamenstelling, de verwachte sociaal-economische ontwikkeling en de hieruit af te leiden hoeveelheid te bouwen woningen, kantoren en (spoor)wegen e.d., het huidige niveau van hergebruik van bouw- en sloopafval, plannen voor grote werken aan infrastructuur etc. Ook kunnen technische ontwikkelingen leiden tot besparing op primaire, niet vernieuwbare grondstoffen. Deze geprognotiseerde behoefte is met andere woorden geen vaststaand gegeven maar een resultante van een aantal - deels door politieke keuzes bepaalde - factoren. Vanuit milieukundig oogpunt zou het daarom eigenlijk wenselijk zijn de huidige bouwprognoses en de daaruit voortvloeiende behoefte aan oppervlaktedelfstoffen kritisch te beschouwen. In het kader van duurzaam bouwen zou in onderstaande volgorde moeten worden gestreefd naar: 1. een reductie van het totale bouwvolume Dit kan bijvoorbeeld door intensiever gebruik van ruimte en infrastructuur. Een voorbeeld van intensiever ruimte gebruik is het telewerken of het kantoor met flexibele werkplekken. De aanleg van een railnet voor de Randstad in plaats van uitbreiding en verdubbeling van rijstroken van autowegen maakt intensiever gebruik van infrastructuur nodig. Door meer te renoveren en te restaureren in plaats van nieuw te bouwen kunnen ook grote besparingen in grondstoffengebruik worden gerealiseerd 2. materiaal-efficiënt ontwerpen en bouwen Afhankelijk van het te bouwen object zou gekozen moeten worden voor het gebruik van materialen die het best aansluiten bij eisen op het gebied van duurzaamheid, sterkte en andere relevante criteria. Een goede kennis van de materiaaleigenschappen kan leiden tot aanzienlijke materiaalbesparingen. 3. hergebruik en recycling van bouwproducten en -grondstoffen Door gebouwen zorgvuldig te slopen kunnen veel bouwproducten direct worden hergebruikt. Balken uit oude huizen worden tegenwoordig vaak afgekort en geschaafd en in die vorm of als vloerplank opnieuw gebruikt. Baksteen gemetseld met schelpkalkmortel kan in zijn geheel opnieuw worden gebruikt. Stalen standaardprofielen kunnen vaak opnieuw worden gebruikt in constructies. Is producthergebruik niet mogelijk, dan is hergebruik van de grondstof zoals puingranulaat als grindvervanger een optie. 1 In dit rapport wordt een wat engere definitie gehanteerd in vergelijking met (Fraanje, 1998). Naast biotische vernieuwbare grondstoffen zijn er ook abiotische, vernieuwbare grondstoffen (b.v. water). Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen 10

12 Door deze eerste drie maatregelen kan de jaarlijkse vraag naar oppervlaktedelfstoffen aanzienlijk worden teruggedrongen. Van de vraag die dan nog overblijft, zou een deel gewonnen kunnen worden uit zee (mits er sprake is van een lagere milieubelasting) of vervangen kunnen worden door vernieuwbare grondstoffen 2. Bovenstaande exercitie valt echter buiten het kader van dit onderzoek. Tot slot van deze inleiding een opmerking over de in dit rapport gepresenteerde kwantitatieve gegevens en de potentieelschattingen. De cijfers en getallen die het potentieel betreffen dienen te worden beschouwd als ruwe, indicatieve gemiddelde waarden. Nader onderzoek naar specifieke vernieuwbare grondstoffen en/of bijbehorende producten kan leiden tot verdere aanscherping. Bij de potentieelschattingen is geen rekening gehouden met belemmeringen en knelpunten zoals prijs, marktacceptatie, huidige toepassingen van vernieuwbare grondstoffen e.d. In hoofdstuk 6 wordt wel ingegaan op de belangrijkste knelpunten en bij de vergelijking van bouwdelen uitgevoerd in bijvoorbeeld beton versus hout zijn wel eventuele verschillen in duurzaamheid betrokken. 1.4 Leeswijzer In hoofdstuk 2 van dit onderzoek zal eerst een overzicht gegeven worden van de huidige en geprognotiseerde vraag naar oppervlaktedelfstoffen en het huidige gebruik van bouwgrondstoffen in de geselecteerde bouwproducten. Vervolgens zal in hoofdstuk 3 ingegaan worden op het huidige aanbod, zowel in Nederland als daarbuiten, en Nederlands gebruik van de geselecteerde vernieuwbare grondstoffen. In hoofdstuk 4 wordt per vernieuwbare grondstof het potentiële (toekomstige) aanbod in Nederland geschetst op basis waarvan in hoofdstuk 5 het potentieel haalbare vervangingspotentieel vernieuwbare grondstoffen in de (woning)bouw wordt bepaald. In hoofdstuk 6 wordt stilgestaan bij knelpunten en mogelijkheden voor realisering van de bepaalde vervangingspotentiëlen en in hoofdstuk 7 volgen samenvattende conclusies en aanbevelingen. 2 Bij het zoeken naar mogelijkheden voor vervanging van oppervlaktedelfstoffen kan men overigens ook denken aan (goed herbruikbare) bouwelementen van staal ( zie o.m. (Fraanje, 1996b)) Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen 11

13 2. Vraag naar oppervlaktedelfstoffen 2.1 Winning en gebruik van oppervlaktedelfstoffen in Nederland Ondanks het feit dat er zeer grote hoeveelheden oppervlaktedelfstoffen worden gewonnen en gebruikt, zijn er slechts zeer beperkte gegevens beschikbaar met betrekking tot de hoeveelheden die in diverse toepassingen in de bouw worden gebruikt. Dit maakt een nauwkeurige schatting van het vervangingspotentieel van een vernieuwbare grondstof ten opzichte van de huidige hoeveelheid oppervlaktedelfstoffen in een bepaalde toepassing moeilijk of soms onmogelijk. In dit hoofdstuk zijn de beschikbare gegevens m.b.t. winning en gebruik van oppervlaktedelfstoffen weergegeven. De belangrijkste oppervlaktedelfstoffen zijn ophoogzand, beton- en metselzand (vnl. voor betonmortel en -elementen), grind (vnl. voor betonmortel en -elementen), kalkzandsteenzand, klei (vnl. bakstenen), kalksteen (cement) en zilverzand (voor glas). Voor 1990 is de afzet van primaire grondstoffen geschat op (ex. ophoogzand) 61 mln. ton. Inclusief ophoogzand ging het om 129 mln ton. In tabel 2.1. is een schatting gemaakt voor welke doeleinden de grondstoffen zijn gebruikt. In tabel 2.1 zijn de door de DWW geschatte hoeveelheden primaire grondstoffen weergegeven die in 1990 zijn toegepast in de bouwsector. Tabel 2.1 Geschatte afzet primaire, niet vernieuwbare grondstoffen naar bouwsector of - toepassing in kt (1 kton = 1000 ton) in 1990 Toepassing Hoeveelheid (kton) verharding fundering 1000 zand wegenbouw spoorwegen 3000 grondwerk B&U waterbouw kunstwerken 2000 diversen (o.a. particulier gebruik) totaal Uit de tabel blijkt dat afgezien van het ophoogzand voor de wegenbouw, de B&U sector en de waterbouw belangrijke grootverbruikers zijn van oppervlaktedelfstoffen In 1995 werd in Nederland kt of 11,4 mln m3 beton- en metselzand gewonnen. Hiervan werd kt of 9,8 mln m3 zand in Nederland gebruikt (Kremers, 1998). In hetzelfde jaar werd kt Nederlands grind gedolven (Kremers, 1998). Het binnenlands gebruik in 1995 werd geschat op kt (Kremers, 1998). De ENCI gebruikt jaarlijks kt klinker voor de cementproductie. Ongeveer de helft van de klinker wordt geïmporteerd. Per ton klinker is 1,7 ton kalksteen nodig (bron: LCCO/WIG gegevens). Derhalve kan de winning van Nederlandse kalksteen voor 1995 worden geschat op kt. 2.2 Gebruik bouwgrondstoffen in de Nederlandse woningbouw Het merendeel van de geselecteerde bouwdelen (zie inleiding pag. 3) betreft de woningbouw. Om deze reden wordt hier nader ingegaan op het gebruik van bouwgrondstoffen in deze sector. In 1995 werd 7,42 mln m3 betonmortel op bouwplaatsen afgeleverd. Van deze hoeveelheid was naast overige bouwtoepassingen 2,82 mln m3 (38%) betonmortel bestemd voor de Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen 12

14 woningbouw en 3,21 mln m3 voor de utiliteitsbouw (CBS, 1997). Behalve de betonmortel werd ook pre fab beton in de woning- en utiliteitsbouw toegepast. In totaal ging het om kt of 2,88 mln m3 beton in heipalen en oplangers, vloeren en wanden en gevels (van Oers & van der Voet, 1997). In deze gegevens zijn betonsteen en de betondakpan niet inbegrepen. De totale hoeveelheid (dus mortel + producten) toegepast beton in de woning- en utiliteitsbouw in 1995 zou dan samen (2,82 + 3,21)+ 2,88 = 8,91 mln m3 zijn, ofwel afgerond circa 9 mln m3. In het CUR-rapport is de verhouding in totaal betongebruik tussen woningbouw en utiliteitsbouw 1:1,4. Waar het gaat om mortelgebruik is volgens gegevens van het CBS de verhouding tussen beide sectoren 1:1,7. Een ruwe schatting van het totale betongebruik (ex betonpannen, -tegels en -stenen) in de woningbouw zou dan (1:1,5 of 2:3) 4 miljoen m3 of kt beton bedragen. Dit komt redelijk overeen met (Barneveld, 1997), waarin sprake is van 4,87 mln m3 toegepast beton in de woningbouw in Gebruik bouwgrondstoffen in de gekozen toepassingen In deze paragraaf wordt per gekozen bouwdeel een schatting gemaakt van het huidige gebruik van oppervlaktedelfstoffen per toepassing. In enkele gevallen was een schatting niet mogelijk Beton in heipalen In 1995 werd in de woning- en utiliteitsbouw m3 of kt beton toegepast in de vorm van heipalen en oplangers (van Oers & van der Voet, 1997). In 1990 ging het om kt (CUR, 1996). Het is niet mogelijk een schatting te geven voor de hoeveelheid beton in heipalen en oplangers in de woningbouw Beton in casco Voor het casco zijn geen seperate gegevens beschikbaar met uitzondering van het vloeraandeel dat hieronder is weergegeven Beton en cement in vloeren In 1995 werd in de woning- en utiliteitsbouw 1,74 mln m3 beton toegepast in prefab vloeren (Van Oers & van der Voet, 1997). Volgens (CUR, 1994) ging het in totaal om 1,16 mln m3 beton in de woningbouw en 1,79 mln m3 in de utiliteitsbouw, samen 2,95 mln m3. Het grote verschil is waarschijnlijk te verklaren uit het feit dat de eerste bron in het werk gestorte vloeren niet meeneemt. Een belangrijk deel van de op de bouw afgeleverde betonmortel komt in vloeren terecht (VNC, 1993). In 1990 werd in de woning- en utiliteitsbouw kt beton als pre-fab vloer toegepast en kt als vloer in het werk gestort. In totaal werd in de woningen utiliteitsbouw kt of 4,75 mln m3 beton in vloeren verwerkt (CUR, 1996). Het grote verschil met de bron uit 1994 is niet te verklaren. In 1990 werd 800 kt cementen dekvloer toegepast in de woning- en utiliteitsbouw (CUR, 1996). In dit rapport wordt uitgegaan van 1,2 mln m3 beton in vloeren in de woningbouw. Op basis van de verhouding beton in vloeren tussen woningbouw en utiliteitsbouw wordt het gebruik van cementen dekvloer in de woningbouw geschat op 300 kt of m Beton in niet-dragende binnenwanden Begin jaren negentig werd volgens (CUR, 1994) in de woningbouw jaarlijks m3 beton toegepast in niet-dragende binnenwanden Beton in gevel In 1995 werd in de woning- en utiliteitsbouw m3 beton toegepast in prefab wand + gevelelementen (Van Oers & van der Voet, 1997). In 1990 werd kt of 2,71 mln m3 beton toegepast in wanden, gevels en kolommen (CUR, 1996). Van deze hoeveelheid werd kt in het werk gestort (CUR, 1996). Het is niet mogelijk een schatting te geven van de hoeveelheid beton in gevelelementen in de woningbouw Beton en grind in platte daken Begin jaren negentig werd volgens (CUR, 1994) in de woningbouw m3 beton toegepast in daken. Hier wordt aangenomen dat het uitsluitend om platte daken ging. Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen 13

15 2.3.7 Cement in metselmortel De jaarlijks productie van metselmortel voor de woning- en utiliteitsbouw wordt geschat op 1 mln ton (CUR, 1996). Hieruit is af te leiden dat het gaat om circa 0,16 mln m3 cement per jaar Beton in dijkbekleding In 1995 is 277 kt of m3 beton toegepast in waterbouwkundige werken (Van Oers & van der Voet, 1997). Een deel hiervan is waarschijnlijk gebruikt voor dijkbekleding Beton in oeverbescherming In 1995 is 137 kt of m3 beton gebruikt voor beschoeiingen (Van Oers & van der Voet, 1997) Beton in bruggen In 1990 werd kt of m3 beton toegepast in kunstwerken (CUR, 1996). Er zijn geen seperate gegevens over betongebruik in bruggen. Het aantal (kleinere) bruggen dat in Nederland gebouwd wordt ligt rond de bruggen per jaar (Bak, 1998) Beton in fietspaden In 1990 werd kt of m3 betonmortel gebruikt voor verhardingen (CUR, 1996). Er zijn geen gegevens die betrekking hebben op het betongebruik voor fietspaden. Aangenomen mag worden dat het om een zeer klein deel gaat van het totaal voor wegverharding. 2.4 Geprognotiseerde behoefte aan oppervlaktedelfstoffen In tabel 2.2 is de behoefte aan de voor dit onderzoek relevante primaire steenachtige grondstoffen zand, kalksteen en grind weergegeven met de belangrijkste toepassingen betonmortel, betonproducten/-elementen en metselmortel (DWW, 1998). Tabel 2.2 Vraag naar primaire bouwgrondstoffen uitgesplitst per toepassing Grondstof Toepassing x mln ton x mln m3 beton- en metselzand in metselmortel 4 1,10 0,65 in betonmortel 7,70 4,53 in betonproducten 8,20 4,82 20,40 12,00 dichtheid = 1,7 ton/m3 kalksteen 1,90 1,15 dichtheid = 1,65 ton/m3 in cement 0,34 0,21 in betonmortel 0,08 0,05 in betonelementen 1,11 0,67 grind 20,00 11,76 dichtheid = 1,7 ton/m3 in betonmortel 8,14 4,79 in betonelementen 3,57 2,10 De geschatte gebruikshoeveelheid in 1990 (VROM, 1993) en de verwachte toekomstige behoefte aan oppervlaktedelfstoffen in het jaar 2010 en 2020 (DWW, 1998b) zijn weergegeven in tabel Gebaseerd op gegeven hoeveelheid van 1,1 mln. ton industriezand (dichtheid 1,7 ton/m3) toegepast in metselmortel (info RWS, DWW, 1998) en gangbare verhouding van 4:1 (zand: cement) in metselmortel (Ouwehand, 1998). 4 Op basis van de volumeverhouding zand:cement 4:1 in metselmortel is af te leiden dat 0,15 mln m3 cement is verwerkt Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen 14

16 Tabel 2.3 Geprognotiseerde vraag naar primaire grondstoffen in 2010 en 2020 in kton (scenario European Coordination van CPB) en geschatte vraag in 1990 (VROM, 1993), (DWW, 1998b) ophoogzand beton- en metselzand grind kalksteen klei Uit tabel 2.3 kan opgemaakt worden dat met uitzondering van klei de vraag naar primaire grondstoffen in de toekomst naar verwachting zal toenemen. De cijfers voor 1990 liggen enigszins hoger dan in tabel 2.2 maar deze laatsten hebben waarschijnlijk betrekking op een later referentiejaar. Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen 15

17 3 Huidig aanbod en gebruik van vernieuwbare grondstoffen In dit hoofdstuk wordt ingegaan op het huidige aanbod en gebruik van de vernieuwbare grondstoffen die in dit onderzoek zijn geselecteerd. 3.1 Hout Het totale Nederlandse bosareaal bedraagt volgens de vierde bosstatistiek ha (CBS, 1985). In het Bosbeleidsplan is het streven opgenomen dat het areaal Nederlands bos voor het jaar 2020 met ha (+22%) moet toenemen (Ministerie van LNV, 1993). In de periode is er slechts ha extra bos aangelegd (Simons, 1997). Er zal de komende jaren dus nog flink aangeplant moeten worden om de doelstelling te halen. Uitbreiding van het bosareaal leidt uiteindelijk tot een hogere houtproductie. In tabel 3.1 is een overzicht gegeven van de totale productie en gebruik van hout in Nederland. In de bijlagen is meer gedetailleerde informatie opgenomen over areaal, staande voorraden en productie van de diverse houtsoorten in Nederland en de belangrijkste Europese landen. Uit de tabel blijkt dat de grove den (grenen) de belangrijkste boomsoort is in Nederland wat betreft areaalgrootte en productieomvang. Vurenhout wordt van de onderzochte houtsoorten het meest gebruikt, waarbij de afhankelijkheid van import opvalt. Tabel 3.1. Nederland Areaal, productie, import, export en berekend totale gebruik van hout in uitgesplitst per houtsoort (Seubring, 1997) (SBH, 1997b), (SBH, 1998) Areaal NL Productie heipalen NL 2 Productie gezaagd hout NL 1 Import 3 Export 3 Tot. gebruik gezaagd hout NL 4 (ha) (x1000m3) (x1000m3) (x1000m3) (x1000m3) (x1000m3) Vuren Grenen Lariks Douglas Populier (incl wilg) Eiken Eiken 7 1 bewerkt TOTAAL oorspronkelijke cijfers hebben betrekking op de oogst van spilhout met schors en zijn in deze tabel, na aftrek van de hoeveelheid spilhout ingezet voor heipalen, omgerekend naar waarden voor gezaagd hout waarbij een 25% afname in houtvolume is aangenomen volgens (Alkema, 1993). 2 betreft spilhout met schors 3 betreft gezaagd hout 4 totale gebruik betreft gezaagd hout en is berekend uit de som van productie en import minus export van gezaagd hout. 5 mondelinge informatie (Van Esser, 1998): grootste importeur in Nederland (import- en export van lariks wordt niet apart geregistreerd) Met het oog op de gekozen houtproducten is in de tabel, na aftrek van de hoeveelheid (rond)hout dat ingezet wordt voor de productie van heipalen, de totale hoeveelheid gezaagd hout weergegeven dat voor gebruik in Nederland beschikbaar is. Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen 16

18 Het binnenlandse hout wordt voor een groot deel ingezet voor relatief laagwaardige toepassingen: het hout wordt versnipperd (b.v. voor de spaanplaatproductie), verpulpt (voor de papierproductie), als brandstof gebruikt of komt terecht in kortlopende toepassingen als pallethout (zie Fraanje & Lafleur, 1994). In 1991 werd bijvoorbeeld ruim m3 Nederlands rondhout ingezet voor de papier- en kartonproductie (Alkema, 1993). Door zuiniger gebruik van bijvoorbeeld papier, inzet van (meer) oud papier, gebruik van hennep-, vlasvezels etc voor papierproductie, door hergebruik van bekistingshout, pallets etc en door cascadegebruik van hout is omschakeling naar meer hoogwaardige toepassingen van hout in de bouw mogelijk (Fraanje & Lafleur, 1994) Vurenhout Voorraad, areaal en oogst in Nederland De staande voorraad vurenhout in Nederland bedroeg in 1996 ongeveer m3, een stijging van 7% ten opzichte van De groei in voorraad wordt verklaard door het feit dat het Nederlandse bos vrij jong is en de bomen nog groeien in omvang. Dit blijkt ook uit de diameterklasse van de geoogste bomen. Het aantal naaldbomen dat een diameter heeft groter dan 30 cm is in 4 jaar tijd toegenomen met ruim 10% (Seubring, 1997). De oogst in 1996 was m3, hetgeen 78% van de lopende bijgroei is. De oogst is ten opzichte van 1992 met 52% gestegen (Seubring, 1997), waarbij gesproken kan worden van een trend. De gemiddelde jaarlijkse bijgroei fijnspar in Nederland bedraagt 11,5 m3 per ha (Janssen & Hildebrand, 1986). Herkomst import Wat betreft vurenhout is Nederland ten behoeve van binnenlands gebruik vrijwel geheel aangewezen op import uit het buitenland. De voor Nederland belangrijkste herkomstlanden van gezaagd vurenhout zijn Finland en Zweden (SBH, 1998). De staande voorraden naaldhout in deze landen zijn aanzienlijk en gezien het gehanteerde bosbeleid zal het aanbod naaldhout uit deze landen vrijwel zeker gehandhaafd kunnen blijven. Voor meer gedetailleerde informatie over arealen, voorraden en oogst van naaldhout in Finland en Zweden wordt verwezen naar bijlage 1 en 2. Toepassingen Vuren van voldoende lengte (bijvoorbeeld 12 meter) kan vrijwel onbewerkt worden toegepast als houten heipaal. Voorwaarde voor een goede duurzaamheid van de houten heipaal in de grond is dat de paal permanent onder water staat. Bij wisselende grondwaterstanden zal op de houten paal vaak een betonnen oplanger van 1,5-4 meter worden geslagen (Buiten, 1997) (Heemstede, 1995). In 1995 werd m3 vuren(rond)hout (met schors) ingezet voor de productie van heipalen (SBH, 1997b). Uit vuren kunnen balken gezaagd worden voor begane grond en verdiepingsvloeren in de woningen utiliteitsbouw. Gangbare afmetingen voor vloerbalken zijn 75*225 mm. Vuren kan ook worden gebruikt als dragende balk in platte (en hellende) daken. De afmetingen zijn afhankelijk van de belasting van het dak (Anonymous, 1981). Van vurenhout kunnen balken in standaardafmetingen worden gezaagd ten behoeve van stijl- en regelwerk (45*70 of 45*120 mm) voor houtskeletbouwwoningen. Dergelijk stijl en regelwerk dient ook als drager van binnenwanden afgewerkt met vlas- of hennepschevenplaat en lemen wanden (Buiten, 1992). Vuren is in Nederland verreweg de belangrijkste houtsoort voor constructies (Ekkelboom. 1992). Er zijn geen specifieke belemmeringen voor een groter gebruik van vurenhout Grenenhout Voorraad, areaal en oogst in Nederland De staande voorraad grove den in Nederland bedroeg in m3, een daling van 1% ten opzichte van De oogst in 1996 was m3, hetgeen 83% van de lopende bijgroei is. Het oogstpercentage lopende bijgroei ligt vrij hoog gezien het gemiddelde oogstpercentage hout van 60%. Er wordt aangenomen dat een oogstniveau van 70% van de bijgroei uit houtteeltkundig oogpunt toegestaan is. De oogst is ten opzichte van 1992 met 41% gestegen en ook hier kan gesproken worden van een trend (Seubring, 1997). Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen 17

19 Gezien de lichte afname in de voorraad van de hoofdboomsoort grove den (-1% t.o.v. 1992), veroorzaakt door de afname in areaal (-2%), is de verwachting dat bij een voortzettende trend de hoeveelheid grove den die beschikbaar komt voor de markt zal afnemen (Seubring, 1997). Herkomst import De voor Nederland belangrijkste herkomstlanden van grenenhout zijn Zweden en Finland (25 en 34% respectievelijk van totale import in 1995) (SBH, 1998). Zie ook bijlage 1 en 2. Toepassingen In Nederland is het constructiehout bij uitstek vuren. Grenen wordt wel toegepast in onder meer kozijnen. Grenen is echter minstens zo goed en kan net als vuren worden toegepast in constructies voor de houtskeletbouw en als balkhout voor daken (Ekkelboom, 1992). Grenen is van belang voor de productie van OSB, Oriënted Strand Board, plaatmateriaal dat kan worden gebruikt voor de afwerking van vloeren en wanden in de houtskeletbouw. In Europa wordt OSB voornamelijk gemaakt van pijnbomen uit Schotland (Ostendorf, 1994) Larikshout Voorraad, areaal en oogst in Nederland De staande voorraad lariks in Nederland bedroeg in m3, een daling van 3% ten opzichte van De oogst in 1996 was m3, hetgeen 76% van de lopende bijgroei is. De oogst is ten opzichte van 1992 met 11% gedaald. Deze daling wordt niet als significant aangemerkt. Het areaal lariks is met 11% teruggelopen sinds De absolute voorraad is echter slechts met 3% afgenomen als gevolg van een groei in de voorraad per m3 (Seubring, 1997). Zie ook bijlage 4 en tabel 1 en 2 in bijlage 1. De hoeveelheid verbruikt lariksrondhouthout in Nederland bedroeg in m3, een daling van m3 ten opzichte van 1995 (SBH, 1997b). Herkomst import Het voor Nederland belangrijkste herkomstland van gezaagd larikshout is de voormalige Sovjet-Unie (SBH, 1998). De staande houtvoorraad naaldhout in de Russische Federatie bedroeg in miljoen m3 (SBH, 1995). Veruit de belangrijkste boomsoort is de lariks, die 31% (15 miljard m3) uitmaakt van de staande houtvoorraad (Coelman, 1995). De import is relatief sterk gestegen sinds 1995 als gevolg van een toename in de toepassing van lariks in de bouwwereld. In 1997 bedroeg de import m3, een toename van m3 ten opzichte van 1995 (Van Esser, 1998). Toepassingen Lariks wordt als rondhout toegepast als heipaal; als zaaghout kan het worden gebruikt in constructies en in geveltimmerwerk (Wiselius, 1992) (Ekkelboom, 1992). In 1996 werd ongeveer m3 larikshout (met schors) ingezet voor de productie van heipalen (SBH, 1997b). Lariks wordt ook gebruikt in de natte waterbouw, bijvoorbeeld als constructiehout voor bruggen (Ekkelboom, 1992). Er zijn geen specifieke belemmeringen voor een toenemend gebruik van larikshout in de bouw Douglashout Voorraad, areaal en oogst in Nederland De staande voorraad douglashout in Nederland bedroeg in m3, een stijging van 23% ten opzichte van De oogst in 1996 bedroeg m3, hetgeen 56% van de lopende bijgroei is. De oogst is ten opzichte van 1992 met 51% gestegen. Het areaal is in tegenstelling tot de meeste andere boomsoorten gestegen sinds 1992, namelijk met 7%. Zie ook tabel 1 en 2 in bijlage 1. Ondanks het beleid van sommige organisaties om de exotische houtsoort douglas te vervangen door inheemse soorten, lijkt dit geen invloed te hebben op de oogsthoeveelheid (Seubring, 1997). De houtopbrengst per hektare van douglas ligt drie maal hoger dan grove den, terwijl de kwaliteit van douglashout minstens even goed is (Leclercq, 195?). Herkomst import Uit Noord-Amerika wordt douglas geimporteerd onder de naam oregon pine (CH, 1992). Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen 18

20 Toepassingen Nederlandse douglas kent ruime toepassingsmogelijkheden en kan als zaaghout voor damwanden, potdekselwerk en ook voor binten, gordingen en balken, in binnen- en buitenbetimmeringen, meubels, bruggen, ramen en kozijnen en als vloerdelen worden toegepast. De beste kwaliteit kan gebruikt worden voor geveltimmerwerk, kozijnen en houtconstructies (Wiselius, 1992) (Ekkelboom, 1992). Inlands douglas wordt in de vorm van rondhout gebruikt als boom-, perkoen- en heipaal (Wiselius, 1992). Gezaagde douglas kan echter ook onverduurzaamd in de gevel worden toegepast of in constructies (CH, 1992). Van douglas kan ook triplex worden vervaardigd, dat ook veel toepassingen kent (CH, 1992) Populierenhout Voorraad, areaal en oogst in Nederland De staande voorraad populier (incl.wilg) in Nederland bedroeg in 1996 ruim m3, een stijging van 19% ten opzichte van Het areaal is met 1% afgenomen sinds De oogst in 1996 was m3, hetgeen 74% van de lopende bijgroei is. De oogst is ten opzichte van 1992 met 16% gedaald (Seubring, 1997). Zie ook bijlage 3 en tabel 1 en 2 in bijlage 1. Het verbruik aan populieren(rond)hout in Nederland schommelt, maar vertoont een algehele daling. In 1996 was het totale verbruik aan populierenrondhout m3. Dit is een daling van m3 ten opzichte van Voor 1997 wordt een verdere daling tot m3 verwacht. De terugval in 1996 wordt verklaard door de relatief hoge prijs van populierrondhout ten opzichte van voorgaande jaren. De populier wordt steeds meer vervangen wordt door boomsoorten met een beter natuurimago, zoals langzaam groeiende loofboomsoorten. Derhalve wordt voorzien dat de beschikbaarheid en als gevolg daarvan het verbruik aan populierenhout de komende jaren nog meer zal afnemen (SBH, 1997b). Herkomst import De voor Nederland belangrijkste herkomstlanden van populierenhout zijn België/Luxemburg en Duitsland (43 en 33% respectievelijk van totale import in 1995) (SBH, 1998). Toepassingen Populieren is nu vooral bekend als grondstof voor de palletindustrie. Populierenhout kan echter ook in de bouw worden gebruikt. In tijden van schaarste werd populieren vroeger ook gebruikt als constructiehout voor met name boerderijen. Mits het hout goed wordt beschermd tegen (optrekkend) vocht is toepassing van populieren in constructies verantwoord. Bij een goede selektie van het populierenhout op sterkte kan het populieren net als vuren en grenen worden gebruikt als stijl- en regelwerk in de houtskeletbouw en als dakbalken van (platte) daken (Ekkelboom, 1992) (Fraanje, 1998). Populieren kan ook worden geschild en verwerkt tot populierentriplex. Dit plaatmateriaal kan mogelijk worden gebruikt voor vloeren (info Meplax). Om ook in de toekomst verzekerd te zijn van voldoende Nederlands aanbod van populieren dient er wel weer meer aangeplant te worden Eikenhout Voorraad, areaal en oogst in Nederland De staande voorraad eikenhout in Nederland bedroeg in m3, een stijging van 8% ten opzichte van De oogst in 1996 was m3, hetgeen slechts 31% van de lopende bijgroei is. De oogst is ten opzichte van 1992 met 10% gestegen. Het areaal is in tegenstelling tot de meeste andere boomsoorten gestegen sinds 1992, namelijk met 3% (Seubring, 1997). Zie ook tabel 1 en 2 in bijlage 1. De lage oogst van eik wordt verklaard door de slechte markt voor eik. Nederlands eikenhout wordt vrijwel alleen toegepast in laagwaardige producten, waarbij de beschikbaarheid van hout van juiste afmeting een rol speelt. Daarnaast spelen in toenemende mate overwegingen van natuurbehoud Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen 19

21 een rol bij het wel of niet oogsten van eikopstanden (Seubring, 1997). Voor woningbouw is er wel eikenhout met geschikte afmeting beschikbaar. Herkomst import De voor Nederland belangrijkste herkomstlanden van gezaagd eikenhout zijn Frankrijk en de Verenigde Staten (46 en 29% respectievelijk van de totale import in 1995) (SBH, 1998). Zie ook bijlage 5. Toepassingen Van oudsher was eiken het belangrijkste constructiemateriaal voor de bouw. In Nederland wordt eiken vooral toegepast in parket, meubels en in de waterbouw (CH, 1996). De eik levert zeer duurzaam hout op dat goed kan worden gebruikt in de weg- en waterbouw (Wiselius, 1992). De eik is geen snelle groeier. Het gebruik van eiken vergt een goede planning op lange termijn Wilgenrijshout Voorraad, areaal en oogst in Nederland De meest recent beschikbare gegevens van het Centraal Bureau voor de Statistiek over het areaal griend in Nederland dateren uit de jaren tachtig. In de periode bedroeg het areaal snijgriend 145 ha en het areaal hakgriend ha (CBS, 1985). Zie ook bijlage 6. Er zijn twee grote producenten van wilgenrijshout in Nederland en drie à vier kleinere. Het totale areaal griend dat momenteel in exploitatie is, ligt volgens deze twee grote producenten tussen de 500 en 1000 ha. In totaal wordt het areaal griend op 2000 ha geschat. Een groot deel is in beheer van Staatsbosbeheer en wordt ondere andere benut voor het aanplanten van populieren (Van Aalsburg, 1998) (Van Schaik, 1998). De huidige productie in Nederland ligt tussen de en bossen per jaar. De opbrengst van de twee-jaarlijkse oogst ligt voor nieuwe grienden rond de bossen rijshout per ha en voor oude grienden rond de helft hiervan. Een bos heeft een omtrek van cm, is 4-5 meter lang en weegt vers circa 15 kg (Van Aalsburg, 1998) (Van Schaik, 1998). Herkomst import De import van rijshout betreft voornamelijk snijteen en is afkomstig uit Polen en België. Snijteen heeft geen constructieve toepassingen: het vindt voornamelijk toepassing in de druiventeelt en als tuindecoratie (Van Aalsburg, 1998). Toepassingen Jarenlang is het Nederlandse griendareaal in exploitatie achteruit gegaan als gevolg van gebrek aan afzetmogelijkheden (zie bijlage 6). Tegenwoordig is rijshout herontdekt als materiaal voor oeverbescherming en erfafscheidingen (Van Aalsburg, 1998). 3.2 Vlas Areaal, productie en totale gebruik in Nederland In tabel 3.2 is een overzicht gegeven van de belangrijkste kerncijfers uit 1995 met betrekking tot vlas. Voor meer gedetailleerde informatie wordt verwezen naar bijlage 9. Tabel 3.2 vezelvlas - w.v scheven Areaal, productie, import, export en totaal gebruik van vezelvlas in Nederland in 1995 (CBS, 1997c), (FAO, 1996) Areaal NL Areaal Productie NL Import Export Gebruik in NL Europa ha ha ton ton ton ton Uitgaande van schevenopbrengst van 4 ton/ha Het grootste areaal vlas binnen de Europese Unie ligt in Spanje. In 1996 werd aldaar ha aan vlas verbouwd (Commissie voor vlas, 1996). Roemenië beschikt over het grootste areaal vlas in Het vervangingspotentieel van vernieuwbare grondstoffen 20