Plan Heyligenberg: gebaseerd op historische plattegronden

Transcriptie

1 Plan Heyligenberg: gebaseerd op historische plattegronden De historisch-stedebouwkundig architect, N. Heyligenberg, verbonden aan de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, werd uitgenodigd zitting te nemen in een werkgroep ter voorbereiding van een nieuw, nu definitief ontwerp voor het Buitenmuseum. Zomer 1968 kreeg hij opdracht een gedetailleerd structuurplan te vervaardigen, dat hij reeds enige maanden later kon presenteren. Zijn plan borduurde enerzijds voort op de schets vanjanse, maar ging anderzijds een stap verder. In de toelichting bij zijn plan schrijft Heyligenberg daarover: 'Het plan berust op een aantal oude structuren, die in vroeger tijd in verschillende steden en dorpen langs de Zuiderzee en Waddenzee voorkwamen. Na uitvoerige studie van oude plattegronden, waarbij vooral de oorspronkelijke kadastrale minuutplans de leidraad vormden, werden verschillende delen van deze oude kadastrale kaarten uit 1830 overgenomen en op gelijke schaal gebracht. Nagegaan werd welke structuren zich het beste leenden voor het onderhavige plan. Het was namelijk noodzakelijk juist dié delen te nemen, die ten opzichte van elkaar na samenvoeging een zo natuurlijk mogelijk plan zouden vormen. Ook werd rekening gehouden met de situering en getracht werd ook dit ten opzichte van de noordpijl te doen overeenstemmen met de vroegere situatie.' Uiteindelijk werden onderdelen van de oude plattegronden van Edam, Staveren, Hindelopen, Kolhorn, Zoutkamp, Urk, Westerland (Wieringen), Zuiderwoude en Marken gebruikt. Daardoor werd het museumterrein ingedeeld naar een aantal duidelijk te herkennen exact op schaal overgebracht structuren. Ook dat was een nieuw element: straten, paadjes, sloten en grachtjes zouden precies dezelfde maten krijgen als op de. oude plattegronden, hetgeen gecompleteerd zou moeten worden door de aanleg van historisch verantwoorde bestrating, beschoeiing, beplanting en erfafscheiding. Heyligenberg verwerkte de volgende elementen in de nieuwe plattegrond van het Buitenmuseum: KERKBUURT 'In Hindeloopen werd rondom de kerk een deels gesloten, deels open bebouwing aangetroffen, waarbij een smal grachtje of slootje aan één zijde de bebouwde erven begrensde. Het bleek mogelijk deze kerksituatie in kleinere schaal, inclusief slootje met bochtig verloop, in te passen rondom het bestaande kerkje. (... )Als hoofdtoegang werd een smal straatje ontworpen, dat men via een smal grachtje met klapbrug zal bereiken. Door dit straatje heeft men een fraai gezicht op het kerkje. Het erf van de kerk zal ingericht worden naar voorbeeld van de situatie in Oosterend op Texel. DIJKBEBOUWING Zuidoostelijk van de kerk is een dijkbebouwing ontworpen, overeenkomstig de bestaande situatie in Kolhorn. Achter de dijk ligt de sloot met smalle straat en een reeks van in één rooilijn gerangschikte huisjes. De opslagloods was het eerste bouwwerk op het museumterrein; rechts op de achtergrond is de kapel in aanbouw, Detail van de plattegrond van Hindelopen. Dit deel is bijna ongewijzigd overgenomen in de plattegrond van het Buitenmuseum. Kenmerkend zijn de afwisselend gesloten en open bebouwing rondom de kerk en een straatje dat schuin uitloopt op de toren. 24

2 Oi\'TIVERP STRUCTUURPLAN BUITENMUSEUM ZZM ENKHUIZEN. nn,,r N.11,yhgenberg... I é 'iwt l:ë:é' 3 ä i:::::t:: geararrd: m 1 oorbtrt1d111g oju.lvotrwg It/1/ ;,, Plan Heyligenberg

3 HINDELOOPEN, BUREN GRACHTBEBOUWING Noordoostelijk van de kerksituatie is een gracht aangegeven met ter weerszijden bebouwing. Aan de ene zijde een stukje Edam en daar tegenover Staveren, dat vroeger werd gekenmerkt door een groot aantal zogenaamde 'overtuinen'. De gracht wordt aan de kant van de werkhaven beëindigd met een kleine waterpoort, terwijl het grachtje aan de.zijde van het recreatiepark wordt afgesloten met een eenvoudige bebouwing. GROENSTROOK Achter de Staveren-strook zijn vrij diepe achtertuinen aangegeven, die door een sloot worden begrensd. Dit gedeelte van het museum vormt de scheiding tussen het kerkdorp en het specifieke vissersdorp. VISSERSDORP Het vissersdorp wordt aan de zuidzijde begrensd door een terrein, dat tot dijkhoogte moet worden verhoogd.(... ) Vrijwel de gehele oude structuur van het dorp Zoutkamp zal hier, begrensd door twee dijken, worden teruggebracht, waarbij een aantal in Zoutkamp gesaneerde vissershuizen op dezelfde plaats in het museum worden herbouwd. Alle overige echte vissershuizen, die zijn en worden verworven, zoals bijvoorbeeld Vollenhove, kunnen op passende wijze hier worden herbouwd. Westelijk van deze Zoutkampstructuur (... )is een buurtje Urk naar vroeger model ontworpen. Hierin kunnen een aantal Urker huizen worden gebouwd. Een watermolen is het meest noordelijke bouwproject op het terrein, die tevens dienst kan doen om de museumsloten en grachten te bemalen en te verversen. Gezicht op de achterzijde van de kerk in Hindeloopen, circa Een overeenkomstige situatie is op het Buitenmuseum gecreëerd, gezien vanaf de brug over de stadsgracht. Situatie in Kolhorn, circa Huizen in één rooilijn met karakteristieke overtuinen aan de waterkant. Detail van de plattegrond van Kolhorn met de typerende bebouwing langs een sloot achter de dijk. Dit buurtje is op overeenkomstige wijze ten opzichte van de visserskapel uit Den Oever gesitueerd op het Buitenmuseum. 26

4 HAVEN Voor het haventje is het model gekozen van hetgeen in 1830 op Marken werd aangelegd. (... ) Rondom de haven zijn een aantal houten huizen gedacht, overeenkomstig het Marker-type. Een voorbeeld van paalwoningen is bedoeld(... ) op dezelfde plaats waar op Marken de zogenaamde Nieuwe Buurten Moskou en Siberië worden aangetroffen. Op de strekdam, die het haventje noordelijk afsluit, is de helling met werfloods gesitueerd, zoals deze eertijds voorkwam en thans is opgenomen in het openluchtmuseum Arnhem. (... ) Vanaf het Staverse poortje zal een voetpad over de laaggelegen strook grond buiten de muur aansluiten en toegang verschaffen tot de haven en de overige buurten. De brede rietstrook langs dit voetpad kan daarbij voor allerlei passende bestemmingen worden benut. ' Voorhaven in Edam, Bestrating en beschoeiing zijn gereconstrueerd in het Buitenmuseum. Situatie in Staveren, circa Dijk met turfschuren langs de dijksloot in Kolhorn, De brug over de sloot werd ook in het ontwerp opgenomen. In zijn slotbeschouwing stipte Heyligenberg een aantal belangrijke punten aan die het karakter van het Buitenmuseum in niet geringe mate zouden bepalen. 'De boombeplanting en overige groenvoorzieningen zullen overeenkomstig het karakter, zoals deze voor de respectievelijke dorps- en stadsonderdelen geëigend waren, ook in het museum worden aangebracht. Ook de andere voorzieningen, zoals plaveisel, straatmeubilair, beschoeiingel;l, bruggen en dergelijke zullen in passende vorm en materiaal worden uitgewerkt. (... ) Reeds enige panden zijn in het bezit en zullen op de daarvoor geschikte plaatsen worden herbouwd. Andere objecten moeten nog worden verworven, hetgeen door de toenemende sanering in tal van plaatsen in versneld tempo het geval kan zijn. Het zal daarom geen probleem vormen voldoende huizen te reserveren als voldoende middelen hiervoor aanwezig ZIJn. Door het samenstellen van het plan op de omschreven wijze, zal niet alleen na voltooiing, door het grotere aantal pandjes, de zo kenmerkende intimiteit van de verschillende buurten opvallend zijn, maar is ook in aanleg een openluchtmuseum verkregen, waar bebouwing en structuur van aanleg een geheel vormen. In optimale zin zal men dan het karakter en de leefsfeer van de oude vissersplaatsen leren kennen. ' De begroting voor dit plan wees een bedrag aan van f Rekening houdend met prijsverhogingen ten gevolge van inflatie zou uitvoering vau:het plan Fledderus toenf moeten kosten. Een verrassende uitkomst, want het plan Heyligenberg voorzag in de bouw van niet minder dan_ I 3 5 huisjes, terwijl het eerdere ontwerp hooguit 50 p nden behelsde, waaronder een aantal grote en kostbare bouwwerken. Het nieuwe plan zou voor het merendeel uit eenvoudige visserswoningen bestaan, waarvan een zeker aantal slechts omwille van de historische structuur geplaatst zou worden. Daardoor konden de kosten per pand relatief laag blijven, was de verwachting. 27

5 Situatie in IJlst, circa Deze bebouwing langs een gracht met overtuinen aan de waterkant diende als voorbeeld voor reconstructie van de Friese kant van de gracht in het Buitenmuseum. Detail van de plattegrond van Urk. Dit deel was naast de straatjes uit Zoutkamp gedacht. De situering van deze Urker huizen vertoont veel overeenkomst met de plattegrond van het buurtje dat in Zoutkamp naast het gekozen deel is gelegen. Situatie op Urk, circa Dit straatbeeld met hekjes en plaveisel van keileem is uitgangspunt geweest voor reconstructie van het Urker straatje in het Buitenmuseum. Nadat in november 1969 de diverse commissies in het Zuiderzeemuseum zich achter het plan hadden geschaard, werd het begin december 1969 ter goedkeuring aan het Rijk voorgelegd. Zowel de Rijkscommissie voor de musea als de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg adviseerden positief. De laatste concludeerde 'dat de commissie het zou toejuichen als het Buitenmuseum conform het ontworpen structuurplan zou kunnen worden verwezenlijkt. Daarbij maakt onze commissie dan, óók ten aanzien van de eigenlijke Zuiderzeestadjes en -dorpen, het algemene voorbehoud dat verwerving van oorspronkelijke panden niet ten koste mag gaan van in die stadjes of dorpen bestaande situaties, die nog zo gaaf zijn dat het behoud ter plaatse de voorkeur moet krijgen'. Het was de Vereniging Vrienden van het Zuiderzeemuseum ondertussen gebleken, dat de verantwoordelijkheid voor de bouw van het Buitenmuseum een te zware taak vormde: per I oktober 1969 gaf zij de opdracht terug aan het Rijk. Bij brief van 4 december 1970 hechtte de Minister van CRM zijn goedkeuring aan het plan 'onder hef voorbehoud dat de wetgever de benodigde middelen ter beschikking zal stellen.' Er werd aangenomen dat de bouw van het Buitenmuseum ongeveer tien jaar in beslag zou nemen. De drie woonhuizen, Siberië geheten (links) die op een eilandje achter de haven waren gesitueerd, circa Een overeenkomstige situatie is in de plattegrond van het Buitenmuseum opgenomen. 28