Rede uitgesproken bij de Ronde Tafel Wildbeheer, georganiseerd door de Provinciale Staten van Gelderland, 11 oktober 2017, Arnhem.

Transcriptie

1 Naar een wildbeheer zonder geweer 1 Laat ik maar meteen met de deur in huis vallen: we bevinden ons midden in een nieuwe massa extinctie. Van een massa extinctie is sprake wanneer de aarde meer dan driekwart van haar soorten verliest. Dat is in de loop van de geschiedenis slechts vijf keer eerder gebeurd, het laatst 65 miljoen jaar geleden toen de dinosauriërs van de aardbodem verdwenen. Experts schatten dat het huidige tempo waarin soorten uitsterven 100 tot 1000 keer zo hoog ligt dan de zogenaamde background extinction rate. Om de situatie goed te kunnen inschatten, moeten we niet alleen letten op het uitsterven van soorten maar ook op de afname van het aantal en de omvang van populaties. De laatste Living Planet Index van het WNF laat zien dat de omvang van populaties van gewervelde dieren in 40 jaar tijd met maar liefst 60 procent is afgenomen. Omdat het uitsterven van populaties gezien moet worden als opmaat tot het uitsterven van soorten, is de ruimte voor effectieve actie om de zesde massa extinctie af te wenden volgens een aantal vooraanstaande ecologen waarschijnlijk niet meer dan 20 tot 30 jaar. Wanneer we nu de blik wenden naar onze eigen Nederlandse natuur dan ontwaren we een tamelijk dramatisch beeld. Uit het laatste rapport van het Europees Milieuagentschap over de staat van de natuur in Europa blijkt dat Nederland, met maar liefst 96 procent van leefgebieden die in een ongunstige conditie verkeren, helemaal onderaan bungelt op de lijst van de 26 lidstaten van de Europese Unie. Nederland scoort ook bar slecht op de wereldwijde index voor de bescherming van grote wilde dieren, niet alleen omdat ons land klein en dichtbevolkt is, maar vooral door gebrek aan inzet en ambitie. Hoe kan het tij gekeerd worden? Zoals de Raad voor de Leefomgeving in haar rapport Onbeperkt Houdbaar uit 2013 terecht stelde is natuurherstel alleen maar mogelijk wanneer in het natuurbeleid een centrale rol wordt toegekend aan natuurlijke processen, in het bijzonder aan die processen die leiden tot de spontane vestiging en organisatie van wilde planten en dieren. Om die processen op weer gang te brengen is volgens de Raad bovenal ruimte nodig. Tot het creëren van meer ruimte voor natuur is Nederland ook gedwongen door het VN Biodiversiteitsverdrag. Volgens dat verdrag moet ons land in procent van zijn grondgebied voor natuur reserveren. Om aan deze doelstelling te voldoen moet er dus de komende jaren natuur bijkomen, een taak die het Rijk aan de provincies heeft overgedragen. Bijna 67 procent van de totale oppervlakte van Nederland heeft momenteel een agrarische bestemming, terwijl er voor bos en open natuurlijk terrein ongeveer 15 procent beschikbaar is. Als we hier de productiebossen van aftrekken dan blijft er 1 Rede uitgesproken bij de Ronde Tafel Wildbeheer, georganiseerd door de Provinciale Staten van Gelderland, 11 oktober 2017, Arnhem. 1

2 slechts 13 procent voor echte natuur over, waarvan de helft bestaat uit grote binnenlandse wateren zoals de Waddenzee en het IJsselmeer. De landbouw zal een stap terug moeten doen om de natuur meer ruimte te geven. Dat is ook de mening van emeritus hoogleraar Natuurbeheer Frank Berendse, die nog onlangs pleitte voor een verdubbeling van het huidige natuurareaal. Meer ruimte voor natuur is echter niet alleen een kwestie van het aantal hectares oppervlakte maar betreft vooral ook het beheer van de natuurgebieden. Dat beheer moet wilde dieren de ruimte bieden om hun ecologische rol te kunnen vervullen en om zodoende natuurlijke processen weer een kans te geven. In het huidige wildbeheer wordt die ruimte echter juist sterk ingeperkt vanwege de centrale plaats van de grootschalige jacht. Vandaar mijn pleidooi voor een wildbeheer zonder geweer. Ik wil dit pleidooi onderbouwen met een viertal argumenten. 1. Het gat tussen maatschappelijke en ecologische draagkracht is te groot De veruit voornaamste rechtvaardiging voor de grootschalige jacht is schadebestrijding, waarbij het vooral draait om wildvraat en verkeersongelukken. Omdat de schade toeneemt naarmate er meer dieren in een gebied aanwezig zijn, wordt de dichtheid van wildpopulaties via afschot teruggebracht naar een niveau dat aanvaardbaar is voor land- en bosbouwers, particuliere grondbezitters en andere belangengroepen. Dat wordt ook wel de maatschappelijke draagkracht genoemd. Bij de maatschappelijke bepaalde doelstanden gaat het om extreem lage dichtheden: voor edelhert en wildzwijn zijn doelstanden van 2 à 3 dieren per 100 hectare allerminst ongebruikelijk. Om die lage doelstanden te bereiken moeten jaarlijks enorme aantallen grote hoefdieren worden afgeschoten. Afschotpercentages van 60-70% voor edelherten en van 80-90% voor wilde zwijnen komen met enige regelmaat voor. De dieren kunnen hierdoor nauwelijks enige invloed uitoefenen op hun leefomgeving en worden in feite ecologisch uitgeschakeld. Er bestaat dus momenteel een heel groot gat tussen de maatschappelijke draagkracht en de ecologische draagkracht die door de beschikbaarheid van voedsel bepaald wordt. Het natuurbeleid zou erop gericht moeten zijn om de maatschappelijke draagkracht op te tillen naar de ecologische draagkracht door schadebestrijding met het geweer te vervangen door andere methoden en technieken. Daartoe zijn natuurlijk al tal van maatregelen getroffen in de vorm van rasters en wildroosters, ecoducten en wildtunnels, detectiesystemen en waarschuwingssignalen. Maar om de kloof tussen de maatschappelijke en ecologische draagkracht te verkleinen en uiteindelijk te overbruggen is het nodig om een extra tandje bij te zetten. Zoals het onderzoek van Edgar van der Grift over wildaanrijdingen laat zien, zijn er maar weinig betrouwbare studies naar de effectiviteit van maatregelen, maar is wel duidelijk dat goedkoop hier gelijk staat aan slechtkoop. Er zijn dus meer investeringen 2

3 in onderzoek en ontwikkeling nodig - een morele plicht, gezien de ernst van de extinctie-crisis. 2. Jager als vervanger van de wolf is mythe Maar zelfs als we erin zouden slagen het gat tussen de maatschappelijke en ecologische draagkracht te sluiten, dan nog zou faunabeheer met het geweer naar het oordeel van jagersorganisaties nodig blijven. Wanneer het beheer zich in de richting van de ecologische draagkracht beweegt, dan leidt dat tot veel hogere wilddichtheden en dus ook tot een grotere sterfte door voedselgebrek. Jagers stellen dat natuurlijke proces voor als massale sterfte door verhongering die kost wat kost voorkomen moet worden met een proactief afschotbeleid, waarbij een tevoren vastgesteld quotum gezonde dieren gedood moet worden. Dit afschotbeleid wordt verdedigd door de jacht voor te stellen als substituut voor predatie door grote carnivoren zoals de wolf of de lynx. Maar deze voorstelling is misleidend, want prooipopulaties worden niet alleen (top-down) door predatie gereguleerd maar ook (bottom-up) door het voedselaanbod. De rol van predatie in ecosystemen is dus relatief en predatie speelt in onze contreien geen rol van betekenis in de aantalsregulatie, zo leert de wildecologie. Op grond van recent onderzoek naar het effect van wolven op prooidieren in het Poolse Woud van Białowieża komt ecoloog Dries Kuijper tot de conclusie dat de komst van de wolf niet zal leiden tot een sterke achteruitgang in aantallen herten of wilde zwijnen in gebieden zoals de Veluwe. Hoewel predatoren hier dus nauwelijks invloed zouden hebben op de populatiegrootte van prooidieren, zou hun komst echter wel kunnen zorgen voor een gedragsverandering van deze dieren. Zo gezien is er wellicht toch nog een rol voor de jager als plaatsvervanger van de predator weggelegd. Het gaat er dan om het gedrag van de dieren zo te sturen dat ze wegen en landbouwgronden mijden. Maar dit vraagt om een ander type jacht: geen drukjacht of aanzitjacht, maar bejaging vanuit hinderlaag, zonder gebruik van lokvoer en geluidsdempers; geen seizoenbejaging maar jaarrondbejaging, op vaste plekken maar op onregelmatige tijden; en geen jacht op mannetjes en eenjarige dieren maar juist op vrouwtjes en pasgeboren dieren. 3. Het proactief afschotbeleid is funest voor dierenwelzijn Vreemd genoeg roept het proactief afschotbeleid bij het grote publiek veel minder verzet en afkeer op dan het reactief afschotbeleid dat in de Oostvaardersplassen gevoerd wordt en dat erop gericht is om onnodig lijden te voorkomen van dieren die ten dode opgeschreven zijn. In jagerskringen wordt dit reactief afschotbeleid afgeschilderd als een schandalig experiment waarbij men dieren bewust zou laten verhongeren. Een verwijt dat schril afsteekt tegen het feit dat het gemiddelde afschotpercentage over de afgelopen 10 jaar voor alle grote grazers in de OVP samen minder dan 25 procent bedraagt, en waarbij het dus niet gaat om gezonde dieren maar om dieren die dreigen te verhongeren. 3

4 Niet alleen worden er door jagers ongelooflijke aantallen gezonde dieren afgeschoten, maar wordt ook het welzijn van de overgebleven dieren ernstig aangetast, omdat hun sociale organisatie letterlijk aan flarden geschoten wordt. Dat blijkt ook uit de gemiddelde levensverwachting van de overgebleven dieren, een belangrijke indicator van dierenwelzijn. De edelherten op de Veluwe leven maar half zo lang als die in de OVP. En wilde zwijnen worden in Nederland door intensieve bejaging niet ouder dan 4 jaar, terwijl ze in het wild circa 9 jaar oud worden. 4. Proactief afschotbeleid ondergraaft copings-strategieën De grootschalige jacht verhindert niet alleen het herstel van natuurlijke processen, maar stelt ook alle natuurlijke mechanismen buiten werking die wilde dieren in de loop van de evolutie hebben ontwikkeld om met periodieke voedseltekorten om te gaan. Zo hebben herten in de winter een verborgen winterslaap. Wanneer zij niet gestoord of bijgevoerd worden, daalt hun lichaamstemperatuur tot 15 graden Celsius, waardoor hun energiegebruik gehalveerd wordt, en ze dus met veel minder voedsel toekunnen. Een ander natuurlijk proces, dat door grootschalige jacht ondermijnd wordt, is de vermindering van de vruchtbaarheid van vrouwtjes als gevolg van vermagering. Ze slaan dan een of twee jaar over met het krijgen van een jong, wat de vrouwtjes de gelegenheid geeft om weer voldoende aan te sterken. Hierdoor krimpt de populatie en komt er weer meer voedsel beschikbaar. Grootschalige bejaging werkt averechts en leidt juist tot een hoge reproductiesnelheid van de dieren. Wilde zwijnen op de Veluwe brengen vier keer meer biggen voort dan onder natuurlijke omstandigheden. En Veluwse herten produceren gemiddeld 1 tot 1,5 kalfje per hinde, tegenover 0,6 in de OVP. Het is kortom dweilen met de kraan open. Tot slot Door wildbeheer met het geweer kan de neerwaartse spiraal waarin de Nederlandse natuur verkeert onmogelijk worden doorbroken. Integendeel: wanneer men voedselschaarste door proactief afschot probeert te voorkomen, wordt het streven om natuurlijke processen te herstellen met behulp van grote hoefdieren volledig om zeep geholpen. Grote hoefdieren vervullen in ecosystemen in onze streken de rol van sleutelsoorten: ze verspreiden zaden, onderhouden graslanden, creëren open gebieden in een bosrijke omgeving, en zorgen voor structurele diversiteit in de vegetatie, wat allemaal tot een grotere soortenrijkdom leidt. Wordt aantalsregulatie door het voedselaanbod verhinderd, dan kunnen de dieren hun werk als sleutelsoorten niet doen, met alle gevolgen van dien voor de biodiversiteit. Om natuurlijke processen weer een kans te geven is het ook nodig dat beheerders aanvaarden en toestaan dat grote herbivoren de vegetatiedynamiek en daarmee ook het 4

5 landschap veranderen. Het gaat niet aan om het wilde zwijn, een ecosysteemingenieur pur sang, te verwijten dat het bij voedselstress schade toebrengt aan de inheemse flora en fauna. En het zelfde geldt voor de andere grote hoefdieren. Om natuurlijke processen te herstellen is het bovendien van belang om zoveel mogelijk soorten uit het gilde van de grote hoefdieren bij elkaar te brengen. Grazers als rund en paard, snoeiers als ree en eland, en wisselende vreters als edelhert en wisent, al deze wilde hoefdieren met hun verschillende voedselstrategieën kunnen tezamen een heel gevarieerd en soortenrijk landschap creëren. 5