Bijlage 1: Organogram GGD Zuid Limburg

Transcriptie

1 Bijlage 1: Organogram GGD Zuid Limburg GGD Zuid Limburg Postbus 2022, 6120 HA Geleen T F E info@ggdzl.nl.

2 Gezond meedoen in Zuid-Limburg Samenvatting Regionaal rapport Volksgezondheid Toekomst Verkenning

3 Gezond meedoen in Zuid-Limburg Een andere kijk op gezondheid Tegenwoordig draait gezondheid veel meer om het vermogen jezelf aan te passen aan de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven. Om het vermogen regie te voeren op je leven, óók als je te maken hebt met een ziekte of aandoening. Deze andere kijk op gezondheid is met de decentralisaties in het sociale domein zeer actueel. De decentralisaties draaien om het versterken van de eigen kracht, het vergroten van de rol van de informele zorg en het benutten van de vangnetten in de eigen omgeving. De publieke gezondheid kan daaraan bijdragen door mensen te helpen om gezond en vitaal te blijven en hen te stimuleren en faciliteren om zelfredzaam te zijn. Het persoonlijke belang daarbij is groot, want je gezond en vitaal voelen is een voorwaarde om mee te kunnen doen. Tegelijkertijd is mee kunnen doen een van de belangrijkste voorwaarden om regie te hebben en te houden op het eigen leven. Het belang voor de samenleving is ook groot: wie gezond is, doet minder beroep op collectieve voorzieningen als zorg en ondersteuning. Preventie loont, zowel voor individu als samenleving. Preventie in een ander perspectief Deze regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning biedt gemeenten aanknopingspunten voor een beleid dat gericht is op het vóór zijn van gezondheidsproblemen en het bevorderen van maatschappelijke participatie. Gezondheid is daarmee een middel om doelen te realiseren die voortvloeien uit de decentralisaties. De aanbevelingen zijn vrijwel allemaal aan te pakken in het sociale domein. Nu gemeenten door de decentralisaties daarin een bepalende rol krijgen, zijn er ook meer mogelijkheden om preventie integraal vorm te geven. Zo biedt de toegenomen zeggenschap in het sociale domein een uitgelezen kans om preventie breder en meer ketengericht in te vullen. Gemeenten kunnen samen met de GGD de verbinding leggen met het (grotendeels private) zorgveld. Over de wijze waarop preventie anders georganiseerd kan worden, gaat de GGD graag met gemeenten in gesprek. De ingezette koers voortzetten De GGD is een paar jaar geleden een nieuwe koers gaan varen om de gezondheidssituatie van Zuid-Limburg te verbeteren. Duurzame veranderingen kosten tijd. Daar kunnen generaties over heen gaan. Een gezonde toekomst vereist dus een lange adem. Daarom is het zaak de ingezette koers voort te zetten. Het begin met een regionale aanpak is gemaakt. De Zuid-Limburgse gemeenten hebben daaraan bijgedragen door in 2011 samen één regionale nota gezondheidsbeleid op te stellen. Maar gezondheid is nog geen vanzelfsprekende invalshoek op andere gemeentelijke beleidsterreinen. Een gezamenlijke, integrale en ketengerichte aanpak blijft hard nodig, want de uitdagingen zijn groot in deze unieke regio. Gezonde mensen zijn beter in staat zelfstandig te leven kunnen makkelijker meedoen in de samenleving kunnen beter leren (jeugd) doen minder vaak een beroep op zorg doen minder beroep op sociale bijstand dragen bij aan de economie zijn minder vaak arbeidsongeschikt voelen zich beter Van negatieve invloed op gezondheid een slechte start in het leven een lage opleiding weinig inkomen geen betaald werk niet meedoen in de maatschappij (vrijwilligers- werk, informele zorg, lid verenigingen ed.) weinig sociale contacten een ongezonde leefstijl een ongezonde omgeving een onveilige omgeving 2

4 Een unieke regio Als het om gezondheid gaat, is Zuid-Limburg een bijzondere regio en in diverse opzichten zelfs uniek. Achterstand moeilijk in te lopen In de bloeitijd van de mijnen trokken veel lager opgeleiden naar deze regio. Ze deden zwaar en ongezond werk in de mijnen en aanverwante industrie. Dat heeft een stempel gedrukt op de gezondheid van een groot deel van de Zuid-Limburgse bevolking, zowel in de voormalige Oostelijke en Westelijke Mijnstreek als in de regio Maastricht die destijds veel industriële bedrijvigheid kende. Dat Zuid-Limburg nog steeds te maken heeft met een gezondheidsachterstand is goed te zien op landkaartjes met regionale gezondheidsverschillen. Vaker dan andere regio s kleurt Zuid-Limburg daarop alarmerend rood. De gezondheidsachterstand is moeilijk in te lopen, omdat Zuid-Limburg te maken heeft met vergrijzing, ontgroening en een afname van het inwonertal in een aantal gemeenten. Zo zal de regio in 2020 naar verwachting jarigen minder tellen, namelijk Ziekten en beperkingen komen hierdoor in deze regio relatief meer voor. Daar komt bij dat in Zuid-Limburg relatief meer mensen met een lage opleiding (32%) wonen dan gemiddeld in Nederland (29%). Laagopgeleiden hebben meer en vaker gezondheidsproblemen dan hoogopgeleiden. Onder meer laaggeletterdheid speelt daarbij een rol. In Zuid-Limburg is 14% van de bevolking laaggeletterd, terwijl dat in Nederland gemiddeld 11% is. Gunstige en stabiele trends Ten opzichte van de gemiddelde Nederlander zijn Zuid- Limburgers weliswaar veelal ongezonder, dat wil niet zeggen dat hun gezondheid achteruitgaat. Er zijn naast een aantal ongunstige ontwikkelingen ook gunstige en stabiele trends te zien. Welke factoren bepalend zijn voor een goede gezondheid wordt steeds duidelijker dankzij het vele onderzoek dat in deze regio wordt gedaan, onder meer door de Academische Werkplaats Limburg. Bekend is dat bewegen ontzettend belangrijk is. Jong en oud zouden nog veel meer kunnen profiteren van het in Nederland ongeëvenaarde Zuid-Limburgse landschap. Bijvoorbeeld door vaker te wandelen en te fietsen in deze groene regio die uitnodigt om actief te zijn in de buitenlucht. Verzorgingsstaat in het klein Een groot deel van Zuid-Limburg heeft op gezondheidsgebied waarschijnlijk nog op een andere manier te maken met een erfenis van het mijnverleden. Destijds bond de mijnindustrie mijnwerkers aan zich met relatief goede voorzieningen. Daardoor ontstond er als het ware een verzorgingsstaat in het klein. Ook kerkelijke instellingen droegen daaraan bij. Na de mijnsluitingen nam de overheid dat deels over, bijvoorbeeld door vervangende werkgelegenheid te creëren. Vanuit die situatie is bij burgers een beeld ontstaan van de overheid zorg voor ons. Het vermoeden bestaat dat de hierdoor ontstane afhankelijke houding nog in de Zuid-Limburgse samenleving zit. Dit zou betekenen dat het in deze regio lastiger is om mensen aan te zetten om meer eigen verantwoordelijkheid te nemen. Al zal dat niet voor iedereen gelden, want dé Zuid-Limburger bestaat niet. Er zijn grote verschillen tussen mensen door onder meer hun startpositie in het leven, de levensfase waarin ze verkeren en de buurt waarin ze wonen. Door betere kennis van de verschillende subpopulaties wordt een gerichtere aanpak van (gezondheids)problemen mogelijk. Onder meer deze regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (rvtv) heeft eraan bijgedragen het beeld completer te maken. De schat aan gegevens die de rvtv oplevert, stelt de GGD graag beschikbaar. De informatie kan goed van pas komen bij de vele initiatieven die in Zuid-Limburg zijn gestart vanuit gemeenten, zorgverleners en ziektekostenverzekeraars om formele en informele zorg onderling beter af te stemmen en efficiënter ter organiseren. Voorbeelden zijn Mijnzorg in Oostelijk Zuid-Limburg, Blauwe zorg in de regio Maastricht en Beter leven in de Westelijke Mijnstreek. Overigens draagt ook een groot aantal burgers z n steentje bij aan de gezondheidszorg in deze regio Limburgers staan als vrijwilliger in de zorg klaar om een ander te helpen. 3

5 Beperking niet altijd obstakel voor participatie Bepaalde ziekten belemmeren mensen om te kunnen meedoen in de maatschappij. Van een beroerte, kanker, hart- en vaatziekten en psychische stoornissen is dit aangetoond. Toch kunnen ook mensen met beperkingen vitaal zijn en participeren door zich aan te passen aan de persoonlijke omstandigheden. Veel aandoeningen zijn bijvoorbeeld met de juiste zorg, begeleiding, medicatie of hulpmiddelen goed te beheersen. Meedoen is gezond Gezonde mensen kunnen leren, werken en voor zichzelf en voor anderen zorgen. Kortom, deelnemen aan de samenleving. Wie mee kan doen, al dan niet met hulp, voelt zich gezonder en blijft langer gezond. Daarom is het belangrijk maatschappelijke participatie te stimuleren en faciliteren. Wie werkt voelt zich gezonder Volwassenen met een goede gezondheid hebben vaker een betaalde baan. En wie werkt vindt zijn gezondheid beter dan mensen zonder baan. Daarentegen kan werken (schadelijke stoffen, zwaar werk, hoge werkdruk) ook leiden tot gezondheidsklachten. Over het algemeen zijn de positieve gezondheidseffecten van werken groter dan de negatieve. Zo hebben werkenden minder vaak chronische aandoeningen en beperkingen dan nietwerkenden. Overigens werkt ook het grootste deel van de mensen met een chronische aandoening. In Nederland krijgt 7% een arbeidsongeschiktheidsuitkering. In Zuid-Limburg is dat 11%. Een psychische aandoening, zoals overspannenheid, burn-out of depressie, is hierbij de meest gestelde diagnose. Sociale uitsluiting neemt mogelijk toe Zuid-Limburg blijft achter als het om sociale participatie gaat. Bij onvoldoende sociale participatie hebben mensen bijvoorbeeld weinig contact met de buren of andere mensen in de straat. 9% van de Zuid-Limburgers voelt zich ernstig eenzaam. Ruim 6% voelt zich matig tot sterk sociaal uitgesloten. Het risico bestaat dat sociale uitsluiting zal toenemen door bezuinigingen op de zorg, Wmo, GGZ en maatschappelijke voorzieningen. Daarnaast lijkt de maatschappij minder verdraagzaam ten aanzien van mensen met een psychische of verstandelijke beperking en speelt een toename van de vereenzaming een rol. Meer 65-plussers doen vrijwilligerswerk Circa een kwart van de Zuid-Limburgers doet vrijwilligerswerk. Onder 65-plussers is sprake van een toename ten opzichte van De kans dat iemand vrijwilligerswerk doet, is groter als men betaald werk heeft, vrijwilligerswerk uit de jeugd kent, lid is van veel organisaties, alleenstaand is, gelovig is of in de publieke sector werkt. Er zijn aanwijzingen dat mensen die vrijwilligerswerk doen een betere gezondheid hebben. De verklaring daarvoor is dat vrijwilligerswerk de persoonlijkheid versterkt (meer regie over het eigen leven), het sociale netwerk vergroot en een gevoel van voldoening geeft. Of mensen besluiten om vrijwilligerswerk te (blijven) doen, lijkt niet zozeer van hun gezondheid af te hangen. Bij 65-plussers is dat anders: ouderen met een goede gezondheid doen vaker vrijwilligerswerk dan hun leeftijdsgenoten. 4

6 Gezondheidsaspecten in relatie tot arbeid en vrijwilligerswerk in Zuid-Limburg (in %) Gezondheidsaspecten Betaalde werkkring Vrijwilligerswerk jaar jaar 65+ Ervaren gezondheid Zeer goed-goed Gaat wel-slecht-zeer slecht Mentale gezondheid (risico op angststoornis of depressie) Laag Matig Hoog Chronische aandoening Geen Minimaal 1 chronische aandoening Functie beperkingen Nee Ja, moeite met horen, zien of mobiliteit Eenzaamheid Niet Matig (Zeer) ernstig Bron: Gezondheidsmonitor GGD Zuid Limburg 2012 Aanknopingspunten voor beleid Versterk de sociale cohesie. Creëer een klimaat waarin mensen prettig wonen, actief zijn en regelmatig contact met elkaar hebben, zodat maatschappelijke participatie mogelijk is. Zorg voor laagdrempelige voorzieningen in de buurt om de leefbaarheid te versterken. Laat mensen hierover meedenken en meebeslissen. Gebruik daarvoor bestaande overleggen of adviesraden. Betrek groepen die weinig participeren bij de buurt, het vrijwilligerswerk en de informele zorg. Hierbij is het cruciaal om mensen die zich sociaal uitgesloten voelen of geen werk hebben te motiveren en aan te spreken op hun talenten. Benader hen actief, zorg dat organisaties waar zij zich voor willen inzetten flexibel zijn en pas voorzieningen indien nodig aan. 5

7 Gezonder en ouder, maar met meer chronische ziekten De meeste Zuid-Limburgers vinden hun gezondheid goed tot zeer goed. Maar hun leefstijl is veelal nog steeds ongezonder dan die van de gemiddelde Nederlander. Een van de gevolgen is dat in deze regio meer mensen een chronische ziekte hebben. Hier valt zeker winst te behalen, want hoe langer ziekten en beperkingen voorkomen worden, des te langer blijven mensen zelfredzaam. Dat vraagt wel om langdurige inspanning op diverse beleidsterreinen. Gezondheid en leefstijl Zuid- Limburg Nederland Levensverwachting 80,2 jaar 81,0 jaar (Zeer) goed ervaren gezondheid 19 jaar en ouder 70% 76% 65-plussers 52% 61% Risico op een angststoornis of depressie jaar 7,2% 6,0% 65-plussers 6,0% 4,3% Meer dan 1 ziekte/aandoening tegelijk 19 jaar en ouder 40% 32% Beperkingen mobiliteit jaar 7,3% 5,9% 65-plussers 27% 23% Overgewicht 19 jaar en ouder 52% 48% 65-plussers 59% 62% Roken jaar 27% 26% 65-plussers 15% 13% Overmatig alcoholgebruik jaar 9,6% 8,2% 65-plussers 6,7% 6,5% Bron: Gezondheidsmonitor GGD-en, CBS en RIVM

8

9 Verkleinen gezondheidsverschillen verdient hoge prioriteit Niet iedereen kan even goed meedoen in de maatschappij. Dat komt mede doordat niet iedereen even gezond is of in staat is om voor zichzelf te zorgen. Mensen met weinig inkomen en weinig opleiding zijn ongezonder. Mogelijkheden om dit te verbeteren liggen niet alleen binnen het domein van de publieke gezondheid. Daarom werkt een combinatie van maatregelen, ofwel een integrale aanpak, het beste. Mensen met een lage opleiding zijn ongezonder Net als in de rest van Nederland zijn in Zuid-Limburg aanzienlijke verschillen in gezondheid en leefstijl naar opleiding te zien. Die verschillen zijn de afgelopen jaren niet verminderd. Mensen met alleen basisschool leven gemiddeld 7 jaar korter dan mensen met een hbo- of universitaire opleiding. Ze krijgen 15 jaar eerder te maken met lichamelijke beperkingen. Roken, overmatig alcoholgebruik, bewegen en overgewicht naar opleidingsniveau van jarigen in Zuid-Limburg (in %) Zuid-Limburgse volwassenen met een lage opleiding hebben ten opzichte van mensen met een hoge opleiding minder vaak een betaalde baan minder vaak vrijwilligerswerk vaker te maken met sociale uitsluiting een grotere kans te vereenzamen bijna 5 keer zo vaak het gevoel geen regie te hebben over hun eigen leven minder vaardigheden om zelfredzaam te zijn vaker overgewicht roken 2,5 keer zo vaak een hoger risico op angststoornissen en depressie ervaren hun gezondheid vaker als minder goed meer gezondheidsproblemen ruim 2 keer zo vaak 2 of meer chronische aandoeningen tegelijk meer dan 3 keer zo vaak diabetes 12 keer zo vaak problemen met bewegen Laag Laag-midden Midden-hoog Hoog Roken Overmatig alcoholgebruik Overgewicht Beweegt voldoende Bron: Gezondheidsmonitor GGD Zuid Limburg Mensen met weinig inkomen zijn ongezonder In Zuid-Limburg zit 10% van de huishoudens onder de armoedegrens. Mensen uit een huishouden met een inkomen onder de armoedegrens leven gemiddeld zo n 5 jaar korter dan mensen met een hoger inkomen. Het verschil in gezonde levensjaren is 14. Mensen die in armoede leven zijn niet alleen ongezonder, ze trekken zich ook vaak terug. Hun persoonlijke netwerken zijn veelal beperkt. Veel mensen weten van elkaar niet dat ze in dezelfde situatie zitten. Het gebrek aan participatie is een belangrijk onderdeel van de cirkel van armoede: hoe langer de financiële problemen duren, hoe meer mensen zich afzonderen. 8

10 Meer oorzaken dan alleen leefstijl Dat mensen met een lage opleiding en weinig inkomen (een lage sociaaleconomische status) ongezonder zijn, is voor een deel te verklaren door een ongezondere omgeving en leefstijl. Maar er zijn meer oorzaken, zoals een ongelijke verdeling van welvaart en verschillen in afkomst en onderwijskansen. Dit heeft effect op het hele leven, van geboorte tot ouderdom, en werkt door in de leefstijl en gezondheidsvaardigheden van mensen. Ook zijn zorgvoorzieningen onvoldoende of minder goed toegankelijk voor mensen met een lage opleiding. Ze kunnen bijvoorbeeld hun weg in de zorg minder goed vinden waardoor zorgvoorzieningen voor deze groep minder effectief zijn. Onder meer laaggeletterdheid speelt hierbij een rol. Meer zorgmijders in Zuid-Limburg Zuid-Limburg kent nog een andere groep mensen in een kwetsbare positie. De mensen die ondersteuning nodig hebben, maar niet zelfstandig of vrijwillig gebruikmaken van de beschikbare voorzieningen (de zorgmijders). Het gaat om vereenzaamde, depressieve en/of demente ouderen, woningvervuilers, probleemgezinnen, langdurig van de GGZ afhankelijke mensen, langdurig verslaafden aan alcohol en/of drugs, zwerfjongeren, daklozen en straatprostituees. In Zuid-Limburg gaat het om circa mensen. De problematiek van zorgwekkende zorgmijders is in deze regio groter dan gemiddeld in Nederland, vermoedelijk omdat armoede en psychiatrische problemen hier vaker voorkomen. Het Vangnet (GGD en Mondriaan Zorggroep) leidt deze mensen naar passende zorg. Het gaat om circa 500 cliënten per jaar. Door de bezuinigingen in de zorg en individualisering van de samenleving zal het aantal cliënten dat overlast veroorzaakt of complexe problemen heeft naar verwachting toenemen. Sociaaleconomische status naar 4-positiepostcode in Zuid-Limburg Zeer laag Laag Midden-laag Gemiddeld Midden-hoog Hoog Zeer hoog Onbekend Sociaaleconomische status naar postcode in Zuid-Limburg Het kaartje laat een clustering zien van een zeer lage tot midden-lage status in de grotere gemeenten. Dit betekent dat daar de grootste gezondheidsachterstand is. Bij de bepaling van de status is meegenomen: het gemiddelde inkomen, het % mensen met een laag inkomen, het % zonder baan en het % met een lage opleiding. Aanknopingspunten voor beleid Versterk de zelfredzaamheid van mensen uit lagere sociaaleconomische klassen. Bijvoorbeeld door te investeren in opleidingskansen en armoede te verminderen. Verbeter de toegankelijkheid van de zorg voor mensen met een lagere opleiding. Verbeter de kansen op een opleiding en op de arbeidsmarkt voor mensen met ziekten en/of beperkingen. Om de hulpverlening aan kwetsbare burgers (zorgmijders) en preventieve maatregelen te verbeteren inzicht in de doelgroep essentieel. 9

11 Investeren in een gezonde jeugd loont Met de meeste kinderen en jongeren in Zuid-Limburg gaat het goed. Ze krijgen de juiste bagage mee voor een gelukkige en gezonde toekomst. Voor een beperkt deel van de jeugd geldt dit niet. Hier ligt de uitdaging, want wie een goede start maakt in het leven heeft daar z n hele leven profijt van. Het gezin doet ertoe Het gezin bepaalt voor een belangrijk deel hoe een kind opgroeit. Kinderen uit rijkere gezinnen zijn in het algemeen beter af. 6,2% van de kinderen in Limburg groeit in armoede op. Het landelijk gemiddelde is 5,7%. Met kinderen uit volledige gezinnen gaat het op een aantal punten beter dan met kinderen uit gebroken gezinnen. De trend is dat steeds meer jongeren een scheiding van hun ouders meemaken. In Zuid-Limburg ligt het percentage scheidingen hoger dan gemiddeld in Nederland. Kinderen die opgroeien in een eenoudergezin ontwikkelen vaker gedragsproblemen en emotionele problemen dan hun leeftijdsgenootjes in tweeoudergezinnen. Ook zijn de prestaties op school slechter dan gemiddeld. Minder voortijdige schoolverlaters Sinds 1996 neemt spijbelgedrag onder Zuid-Limburgse jongeren af. 8% van de jarigen in Zuid-Limburg heeft de afgelopen vier weken gespijbeld. Schoolverzuim is vaak een gevolg van gezondheidsklachten of problemen in de sociale omgeving. Regelmatig schoolverzuim kan een voorbode zijn van voortijdig schoolverlaten. Voortijdig schoolverlaten kwam in Zuid-Limburg de afgelopen jaren aanzienlijk vaker voor dan gemiddeld in Nederland. Deze achterstand is bijna volledig ingelopen. Volgens de meest recente cijfers (schooljaar ) verlaat zowel in Nederland als Zuid-Limburg 2% van de leerlingen voortijdig school. Percentage spijbelende jongeren in Zuid-Limburg spijbelen jarigen spijbelen jarigen Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg Met de leeftijd neemt overgewicht toe Hoewel het percentage kinderen met overgewicht in Zuid-Limburg stabiel lijkt, blijft dit een aandachtspunt, want met de leeftijd neemt het overgewicht toe. Bij de 2-4 jarigen kampt zo n 5% met overgewicht en dat loopt op tot 25% bij de jarigen. Het gedrag van veel Zuid-Limburgse jeugdigen draagt niet bij aan het verminderen van het overgewicht. Zo is er geen enkele leeftijdsgroep die voldoende beweegt en naarmate kinderen ouder worden, ontbijten ze minder vaak en eten ze minder groente en fruit. Een ander punt van aandacht is de psychosociale ontwikkeling van de jeugd. Dit is van belang om te kunnen uitgroeien tot burgers die verantwoordelijkheid voor hun eigen gedrag kunnen dragen en in staat zijn om te participeren en gezonde keuzes te maken. Feit is dat op Zuid-Limburgse basisscholen veel wordt gepest. 29% van de jarigen geeft aan gepest te worden. Bij de jarigen is dat 10%. Van deze jongeren heeft 16% psychosociale problemen. 10

12

13 Grote vraag naar formele zorg Het landelijke beleid is erop gericht dat mensen met een ziekte of beperking eerst hun eigen kracht aanspreken en proberen voor zichzelf te zorgen. Wie toch hulp nodig heeft, zal een beroep moeten doen op zijn sociale netwerk voordat hulp van professionele zorgverleners of de overheid in beeld komt. Zuid-Limburgers doen een veel groter beroep op formele zorg dan gemiddeld in Nederland. Vanaf 75 jaar sterke stijging kwetsbaarheid Het percentage ouderen in een kwetsbare positie in Zuid- Limburg is tot 75 jaar relatief laag, maar stijgt daarna snel. Van de volwassenen in Zuid-Limburg heeft ruim 9% het gevoel geen regie te hebben over het eigen leven. Zij zeggen: Ik voel me vaak hulpeloos bij het omgaan met de problemen van het leven. Bij 65-plussers zegt 16% dat. Kwetsbare ouderen zijn ongezonder, minder zelfstandig, eenzamer en bewegen minder dan vitale leeftijdsgenoten. Ze ontvangen veel meer mantelzorg en formele zorg. Een lage sociaaleconomische status bepaalt bij ouderen voor een deel hun kwetsbaarheid. Meer huisartsenzorg en wijkverpleging Er zijn in Zuid-Limburg meer huisartsen en mensen bezoeken de huisarts vaker. Verhoudingsgewijs krijgen in Zuid-Limburg 1,5 keer zo veel mensen verpleging en 1,4 keer zo veel mensen verzorging thuis (wijkverpleging) als gemiddeld in Nederland. Gebruikers extramurale AWBZ zorg (per inwoners) Begeleiding groep (BGG) Zuid-Limburg Nederland Begeleiding individueel (BGI) Verpleging (VP) Persoonlijke verzorging (PV) Bron: CIZ, 2013 Vraag naar huishoudelijke hulp gestegen Zuid-Limburgers krijgen 1,7 keer meer hulp in het huishouden dan gemiddeld in Nederland. Dit was al het geval in 2007, toen de hulp in de huishouding overging naar de Wmo. Van de Zuid-Limburgse 55-plussers heeft 26% hulp nodig bij huishoudelijke taken zoals eten klaarmaken, wassen en strijken, bedden opmaken of boodschappen doen. Van de 85-plussers heeft 80% hierbij hulp nodig. Ondanks maatregelen van gemeenten om deze stijging om te buigen, liep het aantal mensen dat hulp in de huishouding krijgt de afgelopen jaren nog op. Grote vraag naar AWBZ-begeleiding Voor mensen die beperkt zelfredzaam zijn, bestaat individuele begeleiding aan huis om het dagelijkse leven te organiseren en groepsbegeleiding zoals dagbesteding. Vanaf 2015 wordt dat niet meer betaald vanuit de AWBZ, maar vanuit de Wmo, zo is het voornemen van de rijksoverheid. Zuid-Limburgers maken 1,3 keer zo vaak gebruik van individuele begeleiding en 1,7 keer zo vaak van groepsbegeleiding als gemiddeld in Nederland. 12

14 Verklaringen voor hoge zorgconsumptie Er zijn diverse verklaringen voor de hoge zorgconsumptie in Zuid-Limburg: het gegeven dat er in deze regio meer mensen met een beperking (bijvoorbeeld door een chronische aandoening) wonen, de vergrijzing en de lage sociaaleconomische status van de bevolking. Maar hiermee is de grote vraag naar zorg niet volledig te verklaren. Mogelijk speelt cultuur een rol. Misschien zijn Zuid-Limburgers minder zelfredzaam? Met de beschikbare informatie is dit niet met zekerheid te zeggen. Uitgaven (in ) hulp in de huishouding per inwoner, binnen de Wmo Zuid-Limburg Nederland Bron: SGBO Verdere toename vraag naar formele zorg Door de vergrijzing en ontgroening zal de groep Zuid- Limburgse ouderen in een kwetsbare positie toenemen. Het beroep op zorg, zoals thuiszorg, wordt groter en het gebruik van welzijnsvoorzieningen door ouderen is de afgelopen jaren gestegen van 28% naar 37%. Ruim een kwart van de ouderen heeft behoefte aan meer welzijnsvoorzieningen. Voor minder mensen is er een plek in het verpleeghuis. Mensen die zorg nodig hebben, zullen langer thuis moeten blijven wonen. Dat kan alleen met hulp, begeleiding of welzijnsvoorzieningen. Wijkverpleegkundigen worden de spil in de zorgverlening in de wijk en gaan mogelijk een belangrijke rol spelen in het toewijzen van zorg. Er zijn momenteel nog te weinig wijkverpleegkundigen met deze expertise. Aanknopingspunten voor beleid Versterk de zelfredzaamheid van mensen. Een actieve en gezonde leefstijl vermindert de kans op kwetsbaarheid. Door vroegtijdige signalering van kwetsbaarheid kan achter uitgang afgeremd worden, met name bij ouderen. Het risico bestaat dat preventie op de achtergrond raakt doordat gemeenten worden opgeslokt door de organisatie van zorg voor zware zorgvragers. Investeer in de eigen kracht van mensen in het geval van ziekte of beperkingen door hen te begeleiden naar zelfmanagement. Praktijkondersteuners hebben hierin een belangrijke taak, maar gemeenten bijvoorbeeld ook. Denk aan de mogelijkheden die de keukentafelgesprekken hiervoor bieden. Bevorder samenwerking en afstemming. Om ervoor te zorgen dat mensen langer zelfstandig in hun eigen buurt kunnen blijven wonen, moeten gemeenten en organisaties op het gebied van wonen, zorg en welzijn bereid zijn om samen te werken, zorg af te stemmen, innovaties te introduceren en verbindingen aan te gaan. Gemeenten kunnen veel van elkaar leren. Hiervoor is het van belang dat de initiatieven in de regio worden gemonitord en worden getoetst op bijvoorbeeld kostenreductie, activering van burgers, goede samenwerking en ontschotting. Het delen van kennis is hierbij essentieel. 13

15 Aandeel oudere mantelzorgers stijgt Door de vergrijzing zal het aantal ouderen in Zuid- Limburg stijgen. Het aandeel oudere mantelzorgers zal naar verwachting ook toenemen, terwijl dat aandeel onder de 65 jaar juist zal afnemen. Ook is er een verschuiving in het type zorg te zien. Ouderen zullen vaker huisgenoten helpen en minder vaak familie en bekenden buiten het huishouden. Mantelzorg in Zuid-Limburg 13% van de volwassenen geeft mantelzorg. In 2008 was dit 8%. 12% van de 65-plussers geeft mantelzorg. In 2008 was dit 7%. 3% van de jong volwassenen krijgt mantelzorg tot ruim 50% van de 85-plussers. 59% van de kwetsbare 65-plussers krijgt mantelzorg, ten opzichte van 18% van de totale groep ouderen. 15% van de volwassen mantelzorgers is overbelast. Bij de 65-plussers is dat 14%. Meer mantelzorgers Mensen die door ziekte of een beperking hulp of zorg nodig hebben, krijgen vaak ondersteuning uit hun omgeving. Deze ondersteuning heet informele zorg. Door goed georganiseerde informele zorg hebben mensen minder (duurdere) professionele zorg nodig en kunnen ze langer thuis blijven wonen. Mantelzorgers en zorgvrijwilligers zijn groepen om te koesteren. Mantelzorgers vaak overbelast Intensief en langdurig voor een ander zorgen kan zwaar zijn en nadelig voor de eigen gezondheid. In Zuid-Limburg voelen veel mantelzorgers zich overbelast. Dat is trouwens in de rest van Nederland niet anders. (Over)belasting wordt vaak pas laat herkend. Ruim 1 op de 5 mantelzorgers in Zuid-Limburg heeft behoefte aan praktische of emotionele steun. Bij oudere mantelzorgers is dat 1 op de 4. Bij de drie steunpunten voor mantelzorg in Zuid-Limburg stijgt het aantal vragen voor ondersteuning. Opvallend is dat 43% van de mantelzorgers in Nederland zich eenzaam voelt. Mantelzorg ontvangen naar leeftijd (in %) Ja, nu niet meer Ja, nu nog Bron: Gezondheidsmonitor GGD Zuid Limburg

16 Intensieve mantelzorg geven naar leeftijd (in %) Bron: Gezondheidsmonitor GGD Zuid Limburg 2012 Druk op informele zorgverleners zal toenemen Al jaren is een toename te zien van het aantal Zuid- Limburgers dat een beroep doet op mantelzorg. De verwachting is dat deze stijging zal doorzetten. Het is niet vanzelfsprekend dat het aantal informele zorgverleners gelijke tred houdt met de toenemende vraag. Een aantal daarmee samenhangende vragen zijn nog onbeantwoord, zoals: Hoe groot is het onbenutte potentieel aan informele zorg? In hoeverre zal een groei in arbeidsparticipatie van oudere werknemers (o.a. door een verhoging van de pensioenleeftijd) het aanbod van mantelzorgers verminderen? De druk op mantelzorgers zal naar verwachting toenemen. Oorzaken hiervan zijn: De decentralisaties waardoor de verantwoordelijkheid voor zorg deels terecht zal komen bij de burgers. De vergrijzing, ontgroening en de verkleining van sociale netwerken. De verzorging van mensen met dementie. Ongeveer 70% van hen woont thuis en wordt verzorgd door mantelzorgers. Meer en complexere vragen waar mantelzorgers niet altijd op zijn toegerust. Grote bereidheid om iets voor een ander te doen Het percentage Zuid-Limburgers dat mantelzorg geeft, is de afgelopen jaren duidelijk toegenomen: 13% van de volwassenen (19-64 jaar) en 12% van de 65-plussers. Dit is ongeveer gelijk aan het landelijke percentage. Mantelzorg gaat altijd om de zorg voor iemand met gezondheidsproblemen, dus niet om bijvoorbeeld klussen of oppassen. Veel mensen zijn bereid om iets voor een ander te doen in geval van gezondheidsproblemen, maar die bereidheid is veel kleiner als het gaat om meer intensieve of persoonlijke hulp. Bovendien accepteert niet elke hulpvrager dit van iedereen. Bepalend voor de afweging om mantelzorg te gaan geven, is de aanwezigheid van een hulpbehoevende in het eigen netwerk. Het is opvallend dat mensen met een minder goede gezondheid vaker mantelzorg geven, al is dat bij 65-plussers niet het geval. Aanknopingspunten voor beleid Zorg voor tijdige herkenning van (te) zwaar belaste mantelzorgers. Ondersteun mantelzorgers, vooral als zij zwaar belast zijn. Niet alleen om ervoor te zorgen dat zij het volhouden, maar ook om negatieve effecten op hun gezondheid te voorkomen. 15

17 Deze samenvatting bevat de belangrijkste punten uit de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2014: Een nieuwe kijk op gezondheid in Zuid-Limburg. Niet alle kennis van de GGD Zuid Limburg is terug te vinden in de gepresenteerde feiten, cijfers en toelichting. De GGD geeft graag meer achtergrondinformatie en is altijd bereid vragen te beantwoorden. De digitale versies van het regionaal rapport, de samenvatting en de lokale rapporten zijn te downloaden op Hierin vindt u ook een link naar andere rapportages van de GGD. GGD Zuid Limburg Postbus 2022, 6160 HA Geleen T GGD Zuid Limburg, 2014 Alle rechten voorbehouden. De informatie uit deze samenvatting overnemen is toegestaan, mits met bronvermelding. De redactie heeft de grootst mogelijke aandacht besteed aan de juistheid van de informatie in dit rapport. Fouten zijn echter niet volledig uit te sluiten. U kunt daarom geen rechten ontlenen aan deze teksten. Voor vragen of opmerkingen kunt u zich richten tot de redactie via communicatie@ggdzl.nl 16

18 Bijlage 3: Kaders en uitgangspunten scenario s GGD Zuid Limburg Hierna worden de kaders en uitgangspunten weergegeven, zoals die op basis van bijeenkomsten met Dagelijks Bestuur en Algemeen Bestuur naar voren zijn gekomen en door het Algemeen Bestuur op zijn vastgesteld. Inhoudelijke kaders en uitgangspunten GGD heeft unieke rol op gebied van monitoring, signaleren en adviseren ten aanzien van de publieke gezondheid. Doorontwikkelen van adviseur naar beleidsontwikkelaar is gewenst; ondersteunen gemeenten met gegevens voor gericht lokaal gezondheidsbeleid en gefundeerd advies over effectieve interventies. GGD is verantwoordelijk voor preventie in het systeem; met name vroegsignalering is de komende jaren van belang. Jeugdgezondheidszorg (JGZ) is een publieke rol: preventie, vroegsignalering, inzetten passende hulp. Gezondheid op scholen is van belang en ondersteuning scholen ten aanzien van passend onderwijs is wenselijk. GGD als toezichthouder op gezondheidsrisico's. GGD als aanjager van nieuwe ontwikkelingen in het netwerk. GGD als verbinder in de praktijk binnen en buiten zorgdomein. GGD doet onderzoek gezondheidswinst en succes terugdringen SEGV. GGD heeft zicht op opbrengsten in het systeem PG. GGD als crisismanager, in ieder geval GHOR, GROP en maatschappelijke onrust. Organisatorische kaders en uitgangspunten GGD borgt publieke taakuitvoering. Het gaat om collectieve voorzieningen om de gezondheid van mensen in deze regio te beschermen, te bewaken en te bevorderen. GGD moet worden beschouwd als een gemeentelijke dienst en legt vanuit PG verbindingen binnen sociale domein. Er is meer rendement mogelijk door slimmere taakuitvoering, het voorkomen van dubbelingen en een sluitende ketensamenwerking (bijvoorbeeld JGZ). Er is één regionale nota volksgezondheid voor alle gemeenten. Uitvoering van taken vindt zo veel mogelijk in de gemeenten plaats, tenzij er goede redenen zijn om ook de uitvoering samen te organiseren. Concreet maatwerk blijft ook dan mogelijk en is afhankelijk van gezondheidsrisico's in gemeenten. Huidige opgave van gemeenten vereist flexibiliteit in governance en organisatievorm. Financiële kaders en uitgangspunten Scenario s bevatten een scherp financieel perspectief wat past bij gemeentelijke bezuinigingsopgaven. Net als in afgelopen jaren, zal doelmatigheid en efficiency in de scenario s voorop staan. Daarbij moet er aandacht zijn voor een acceptabel weerstandsvermogen van de GGD. De efficiency kan verder worden vergroot door slimmere organisatorische keuzes in de publieke gezondheid, als onderdeel van het sociale domein. Directie- en Bestuursbureau GGD Zuid Limburg Postbus 2022, 6120 HA Geleen T F E info@ggdzl.nl.

19 Bijlage 4: Een forse opdracht: Wat zijn de resultaten van het door de gemeenten gekozen toekomstscenario? 24 november 2014 Terugblik ter voorbereiding op nieuwe beleidsperiode De Zuid-Limburgse gemeenten kozen in juli 2011 voor toekomstscenario 2, uit te voeren in de jaren Voorjaar 2015 zullen de gemeenten bepalen welke inhoudelijke koers de GGD zal volgen in de beleidsperiode Ter voorbereiding hierop blikken we terug op de afgelopen periode, al hebben we nog een jaar te gaan. Kenmerken van scenario 2 In scenario 2 ligt de prioriteit bij het realiseren van de ambities uit de gezondheidsnota Voor deze periode hebben de 18 Zuid-Limburgse gemeenten één regionale gezondheidsnota opgesteld. Gezondheidsproblemen zijn vaak universeel en beperken zich niet tot gemeentegrenzen. Specifieke prioriteiten per gemeente zijn uitgewerkt in lokale uitvoeringsprogramma s op basis van de lokale gezondheidssituatie. Om binnen het budget te blijven, was vanaf de start van de uitvoering van scenario 2 fasering van de ambities in de gezondheidsnota onvermijdelijk. Daarbij zijn met name ambities voor de beleidsvrije taakvelden beperkt mogelijk. Er is aandacht voor vernieuwing, maar door de gefaseerde aanpak zijn de resultaten daarvan in de periode nog niet in volle omvang zichtbaar. Financiële kaders scenario 2 a. Generieke maatregelen b. Publieke gezondheid c. Jeugdgezondheidszorg d. Medische Milieukunde e. Infectieziektebestrijding Subtotaal f. Huisvesting Totaal Bezuinigingspercentage -11% De GGD zal eind 2015 de gehele bezuinigingsopdracht volbracht hebben, inclusief de bezuiniging op de huisvesting. De financiële kaders zijn meegenomen in de inhoudelijke vertalingen van scenario 2. De punten a, b en c vinden hun vertaling in drie nieuwe visies die worden behandeld in het volgende hoofdstuk. De punten d en e worden toegelicht in een apart hoofdstuk. De impact op de organisatie en de dienstverlening De bezuiniging heeft een grote impact op de organisatie en individuele medewerkers: herplaatsingskandidaten hebben de organisatie verlaten (met name bij de ondersteuning en de Jeugdgezondheidszorg), gaten in de formatie zijn niet opgevuld, tijdelijke Directie- en Bestuursbureau GGD Zuid Limburg Postbus 2022, 6120 HA Geleen T F E info@ggdzl.nl.

20 contracten zijn beëindigd en bij ziekte is er geen vervanging. De GGD heeft veel weten te realiseren, maar de druk op het personeel is groot. Het aantal vragen van individuele gemeenten neemt toe, evenals de diversiteit. Er wordt meer maatwerk en een snellere reactietijd van de GGD gevraagd. Met minder medewerkers en minder financiële middelen is het lastig daaraan te voldoen en in te haken op actuele ontwikkelingen. De tijd die de GGD nodig heeft om afspraken na te komen of verzoeken af te handelen neemt eerder toe dan af. Zo heeft de uitvoering van de wijkscans flinke vertraging opgelopen. Dankzij de gezondheidsmonitors beschikt de GGD over heel veel data, maar de personele bezetting is te krap om op verzoek specifieke data snel te bewerken tot informatie. De unit Hygiëne & Inspectie kan nog net aan de productieverplichtingen voldoen zonder dat de kwaliteit van de inspecties van kinderdagverblijven e.d. eronder gaat lijden. De unit Seksuele gezondheid heeft veel minder activiteiten kunnen uitvoeren om specifieke risicogroepen te bereiken (outreach-activiteiten). Volgens de Inspectie heeft de unit Infectieziektebestrijding te weinig geoefend met grote uitbraken van infectieziekten. Hoewel de vraag ernaar groot is, kan de Jeugdgezondheidszorg de zorgcoördinatie volgens de methodiek 1gezin1plan slechts beperkt uitvoeren. Ook is de receptie niet meer altijd bezet en voldoet de GGD niet meer aan de verplichtingen van de Archiefwet. Als een dienst of activiteit niet opgenomen is in de begroting, is er geen ruimte meer om de uitvoering op te pakken. Er zijn ook geen potjes voor extra s. Dankzij het binnenhalen van extern geld is er enige ruimte voor innovatie en ontwikkeling, maar dat geld wordt tegenwoordig ook ingezet voor het vullen van gaten in de reguliere dienstverlening. In de uitvoering van het basistakenpakket voldoet de GGD nog net aan de wettelijke eisen.

21 De basis: drie nieuwe visies De GGD is een paar jaar geleden een nieuwe koers gaan varen om de gezondheidssituatie van Zuid-Limburg te verbeteren. De basis daarvoor zijn nieuwe visies op publieke gezondheid, zelfredzaamheid en jeugdgezondheid. Van elke visie volgt hier een beknopte samenvatting. Visie op publieke gezondheid De visie Naar een duurzaam gezonder Zuid-Limburg introduceert een nieuwe benadering van gezondheid die gebaseerd is op (andere) ideeën over een effectieve aanpak: Mensen zijn zelf verantwoordelijk voor hun gezondheid. Preventie-activiteiten zullen dan ook in samenspraak met burgers worden ingericht. Op die wijze ontstaat een wederzijdse afhankelijkheid tussen burgers en zorgpartners. Deze samenwerking moet veelal op individueel niveau plaatsvinden. Het gaat niet (louter) om verandering van het gedrag, maar ook om verandering in structuren en processen om mensen heen, zoals het gezin, het werk, de buurt en de school. Inzicht in de gezondheidssituatie van mensen in een brede context én inzicht in het aanbod van de juiste mogelijkheden voor interventie (gericht op het verhogen van de quality of life) zijn essentieel. Dat vraagt van zorgprofessionals gezamenlijk leren, samen met burgers en onderzoekers. Samenwerking tussen organisaties en een ketengerichte aanpak zijn onontbeerlijk. Steeds opnieuw moet worden gezocht naar de meest geëigende partijen om méér maatschappelijke effecten te kunnen bereiken (flexibel ketengericht samenwerken). Een integrale aanpak is noodzakelijk, omdat gezondheid door meerdere, met elkaar samenhangende, factoren wordt bepaald. Vanuit verschillende domeinen, zoals veiligheid, ruimtelijke ordening, zorg, onderwijs en welzijn moet een bijdrage worden geleverd. Visie op zelfredzaamheid De visie Werken aan Zelfredzaamheid richt zich op twee vormen van zelfredzaamheid: mensen leren om te gaan met hun gezondheidsbeperkingen zodat ze zichzelf kunnen redden in de maatschappij mensen zijn voldoende bij machte om zelf aan hun gezondheid te werken. De focus ligt op mensen in een kwetsbare positie. Zij hebben vaak te maken met complexe meervoudige problematiek en dat vraagt om een specifieke ondersteuning. Juist bij deze groep is veel gezondheidswinst te behalen. Lastig is dat deze mensen hulp niet altijd toelaten en het aanbod van reguliere organisaties niet past bij hun vraag. De GGD ondersteunt gemeenten proactief bij het inzichtelijk maken van deze doelgroep. Ondersteuning wordt zo vroeg mogelijk aangeboden. Daarom wordt een beroep gedaan op professionals en burgers in de sociale context van mensen in een kwetsbare positie. Zij kunnen bijdragen aan de (vroeg)signalering van problemen. Door gebiedsgebonden te werken, is het beste zicht op de (sociale) context mogelijk. Inspanningen zijn gericht op het vergroten van de zelfredzaamheid op langere termijn. Daarbij wordt een integrale benadering gehanteerd. Niet alleen zorg, maar ook welzijn en veiligheid zijn belangrijke domeinen voor interventies. Kwaliteiten van partnerorganisaties worden meer benut.

22 GGD-medewerkers zullen de rol van regisseur hebben binnen het publieke gezondheidsproces (de beleidsregie ligt bij gemeenten). Zij zetten anderen aan tot gezamenlijke actie en monitoren de aanpak. Vanuit hun deskundigheid zullen zij professionals, waaronder gemeenten, en burgers tijdens het hele proces adviseren. Samenvattend verricht de GGD de volgende activiteiten: onderzoek naar mensen in een kwetsbare positie vanuit het perspectief van gezondheid en maatschappelijke participatie; ondersteuning van professionals (bijvoorbeeld gemeenten, welzijnswerkers) en sociale omgeving (bijvoorbeeld mantelzorgers) bij vroegsignalering van factoren die de gezondheid belemmeren; probleeminventarisatie bij signalen over ongezondheid bij kwetsbare groepen en bepalen van de mate van zelfredzaamheid; (gevraagd en ongevraagd) advies over mogelijkheden om de zelfredzaamheid te verhogen; betrekken van verschillende ketenpartners bij de aanpak; indien nodig, doorverwijzing naar gespecialiseerde zorg. Visie op jeugdgezondheid Onder aansturing van de GGD Zuid-Limburg (4-19 jaar) is met de thuiszorgorganisaties Meandergroep Zuid-Limburg, Orbis Jeugdgezondheidszorg en Envida (JGZ 0 4 jaar) de gezamenlijke visie De jeugd dichtbij opgesteld. Doel van de JGZ is de gezondheidswinst van kinderen te verhogen door monitoring van hun fysieke, sociale, psychische en cognitieve ontwikkeling, het signaleren van verstoringen daarin en het tijdig inzetten van interventies door de JGZ of (veelal) door andere partners. Kracht van de JGZ is dat zij niet afwacht, maar alle kinderen in beeld heeft en gericht op zoek gaat naar kinderen van wie de gezondheid mogelijk wordt bedreigd. De inhoudelijke focus ligt bij de belangrijkste bedreigingen voor de ontwikkeling van kinderen: - psychosociale problematiek - overgewicht/obesitas - middelengebruik - kindermishandeling - chronische ziekten Deze problemen zijn vaak complex en de oorzaak is veelal diffuus. Ze vragen om een andere kijk op jeugdgezondheid. De kernelementen daarin zijn: Vroegsignalering Het is belangrijk tijdig mogelijke bedreigingen voor de groei en ontwikkeling van kinderen te signaleren. Dat betekent vroeg in de levensloop van een kind, maar bovenal ook vroeg in het ontwikkelingsproces van het probleem zelf. Daarom worden alle kinderen vanaf hun geboorte gevolgd. Signaalfunctie omgeving beter benutten Opvoeders, zorgverleners, welzijnswerkers en medewerkers van (pedagogische) basisvoorzieningen zijn voorbeelden van belangrijke partners voor de JGZ. Door hun

23 directe contact met jeugd kunnen zij veelal als eerste signalen herkennen. De JGZ wil hen hierbij beter gaan ondersteunen. Gerichte aanpak van risicokinderen De JGZ houdt elk kind in beeld, maar de aandacht zal meer gericht zijn op risicokinderen. Meer dan voorheen zal de JGZ proactief inspelen op (mogelijke) risico s om gezondheidsproblemen vóór te zijn. Ook zullen interventies proactief worden ingezet om bedreigingen te voorkomen. Maatwerk per kind en gezin Bij daadwerkelijke signalen zorgt de GGD voor een gedegen probleeminventarisatie, gevolgd door (gevraagd en ongevraagd) advies over de mogelijkheden in de aanpak en de bewezen effectiviteit ervan. Daarbij moet goed kunnen worden ingespeeld op de behoeften van kinderen en hun directe omgeving. Ketengericht netwerken Samen met partners wordt steeds gezocht naar een effectieve mix van interventies. Door breed te kijken vanuit het totale systeem (netwerk) wordt inzichtelijk wie de meest geëigende partij is voor de uitvoering. De JGZ zal daarbij veel meer een intermediaire rol vervullen tussen de directe omgeving van het kind en verschillende ketenpartners. Praktijkgericht onderzoek van groot belang Ter ondersteuning van het primaire proces zal de JGZ investeren in onderzoek naar: - de problematiek van de jeugd in de eigen regio - effectieve interventies - Ook voor toekomstig beleid is onderzoek naar de problematiek van de jeugd noodzakelijk.

24 Vernieuwingen en nieuwe werkwijzen Aan de hand van de drie visies voeren we vernieuwingen in, zodat we kunnen blijven bijdragen aan effectieve oplossingen voor de gezondheidsproblemen in Zuid-Limburg. In de nieuwe werkwijzen staan centraal: Meer samenwerking met gemeenten, zorgverleners, burgers en andere partners Uitvoering van werkzaamheden dicht bij de burger Onderzoek en innovatie Hier laten we zien hoe we deze punten hebben vertaald naar concrete bijdragen aan onze dienstverlening. Als gemeentelijke gezondheidsdienst hebben we de afgelopen tijd zo veel mogelijk ingespeeld op de decentralisaties. Daarbij hebben we ons de vraag gesteld: hoe kunnen we gemeenten ondersteunen bij de omslag van kwetsbare, vragende burgers naar zelfredzame, actieve burgers. Een goede gezondheid maakt het makkelijker om mee te doen in de maatschappij, maar ook mensen met beperkingen kunnen vitaal zijn en participeren door zich aan te passen aan hun persoonlijke omstandigheden. Het beantwoorden van bovenstaande vraag heeft geleid tot een ingrijpend andere uitvoering van het takenpakket. De inhoudelijke veranderingen die zijn ingezet, zijn erop gericht mensen te helpen zélf verantwoordelijkheid te laten nemen voor hun gezondheid. Hieronder geven we een beknopt overzicht van de resultaten van onze nieuwe werkwijzen. Een aantal kernelementen komt daarin telkens terug: monitoring vroegsignalering aandacht voor mensen in een kwetsbare positie samenwerking met gemeenten, zorgverleners, burgers en andere partners uitvoering van (preventie) werkzaamheden dicht bij de burger onderzoek innovatie Monitoring, vroegsignalering, kwetsbare groepen Gezondheidsmonitors De periodieke gezondheidsmonitors worden in de meeste gemeenten nu ook op wijk/kernniveau uitgevoerd. Een aantal gemeenten is te klein om op dat niveau betrouwbare cijfers te kunnen geven. Daarnaast zijn er in de monitors extra vragen gesteld die een beeld geven van de kwetsbaarheid en zelfredzaamheid van mensen. De resultaten zijn gebundeld in de lokale en regionale Volksgezondheid Toekomstverkenning. Monitoring, vroegsignalering, samenwerking, dicht bij de burger Wijkscans Om het wijkgericht werken te ondersteunen, zijn we begonnen met het maken van wijkscans. Die geven een beeld van de sociale kracht van een wijk en inzicht in onder meer de beschikbare voorzieningen. Voor het samenstellen van een wijkscan maken we gebruik van onze eigen data (rvtv, JGZ), data van andere partners en van informatie uit gesprekken met burgers.

25 Monitoring, vroegsignalering, kwetsbare groepen, samenwerking, Zelfredzaamheid-matrix We zijn de zelfredzaamheid-matrix (ZRM) gaan gebruiken. Een nieuw, eenvoudig en snel hulpmiddel waarmee we de zelfredzaamheid van mensen kunnen beoordelen en de groep kwetsbaren op een uniforme manier in kaart kunnen brengen. Maar ook eenduidige doelen kunnen stellen met andere betrokken organisaties, want zorginstellingen maken steeds vaker gebruik van de ZRM. Bijkomend voordeel is dat Zuid-Limburgse hulpverleners door de ZRM steeds meer dezelfde taal spreken, een gedeeld beeld hebben van de cliënt en vaker op één lijn zitten in de beoordeling van de situatie. Door vanaf het begin gezamenlijke uitgangspunten te hanteren, komen we ook tot gerichtere verwijzing van cliënten. Samenwerking, dicht bij de burger Deelname SMA-arts aan medische adviesteams en sociale wijkteams Binnen de sociaal medische advisering (SMA) is een duidelijke omslag te zien. Voorheen werd de SMA-arts vooral ingezet om een advies te geven naar aanleiding van een aanvraag voor recht op zorg, bijvoorbeeld over het plaatsen van een traplift in huis. Nu neemt de SMA-arts steeds meer deel aan medische adviesteams en sociale wijkteams. Hier wordt de vraag van de cliënt niet alleen bekeken vanuit medisch oogpunt, maar vanuit een bredere sociale samenhang. De insteek van de GGD is mensen te stimuleren en faciliteren om zelf activiteiten te organiseren. Vanuit de SMA is ook aandacht voor samenwerking met de huisarts. Kwetsbare groepen, samenwerking Aandacht voor laaggeletterdheid De GGD is toegetreden tot het bondgenootschap laaggeletterdheid Parkstad. Door gebruik te maken van de daar aanwezige kennis kunnen we ook mensen bereiken die moeite hebben met lezen en schrijven; gemiddeld 14% van de Zuid-Limburgse bevolking. GGD-professionals maken we hier bewust van, zodat ze er in hun werk rekening mee kunnen houden. Een mooi resultaat is bereikt in Kerkrade. De gemeente en de GGD hebben de cursus Gezond omgaan met voeding en inkomen geschikt gemaakt voor laaggeletterden. Vroegsignalering, samenwerking, dicht bij de burger Jeugdverpleegkundige op school Er heeft een verschuiving van taken plaatsgevonden tussen de jeugdarts en jeugdverpleegkundige. De verpleegkundige onderhoudt voortaan de reguliere contacten met de jeugd (en hun ouders) en is het hele schooljaar (twee)wekelijks op scholen voor voortgezet onderwijs aanwezig. Leerlingen, hun ouders en leerkrachten kunnen dan met al hun vragen en gezondheidsproblemen bij de jeugdverpleegkundige terecht. Deze aanpak werkt bijzonder goed. Ook elke basisschool heeft een eigen JGZ-team en voor de buitenschoolse opvang wordt dit ook geregeld. Vroegsignalering, kwetsbare groepen Meer tijd jeugdarts voor risicokinderen

26 De jeugdarts heeft door de verschuiving van taken meer tijd gekregen voor risicokinderen. Zij zorgen ervoor dat deze kinderen snel hulp op maat krijgen, zodat zwaardere hulp voorkomen kan worden. Monitoring, samenwerking Zorgcoördinatie volgens 1gezin1plan Een risicokind moeten we blijven volgen, ook al is passende zorg ingezet. Als meerdere hulpverleners bij de zorg betrokken zijn, wordt deze zorg onderling en met het gezin goed afgestemd. We nemen het probleem niet over van de ouders, maar zoeken samen naar een oplossing. Het doel moet duidelijk zijn en afspraken moeten worden nagekomen. De Jeugdgezondheidszorg coördineert de zorg volgens de methodiek 1gezin1plan. Monitoring, samenwerking Verwijsindex Voor de Jeugdgezondheidszorg wordt de samenwerking met ketenpartners in de zorg steeds belangrijker. Dan is het goed om te weten wat elke partner te bieden heeft en waarin we elkaar kunnen ondersteunen. De verwijsindex ondersteunt hulpverleners in hun samenwerking en onderlinge afstemming. In dit systeem melden hulpverleners wanneer zij zich zorgen maken over een kind. Zo weet een hulpverlener sneller of dit kind reeds bekend is bij zijn collega s en kan er afstemming worden gezocht over de aanpak. Samenwerking, dicht bij de burger JGZ-teams gehuisvest in CJG Elke regio heeft een vast JGZ-team. Die teams zijn niet meer gehuisvest in de GGDhoofdlocatie, maar decentraal in de Centra voor Jeugd en Gezin. Van daaruit nemen zij deel aan onder meer sociale (wijk)teams, de zorgadviesteams op scholen en de CJGoverleggen. Samen met andere organisaties kijkt de JGZ naar de problemen die er spelen en naar de beste hulp hierbij. Door beter in te spelen op de lokale situatie kunnen we maatwerk bieden met betere resultaten. Vroegsignalering, samenwerking Uitbreiding netwerk jeugdgezondheidszorg Het is van grote waarde om jeugd uit de zwaardere zorg te houden. Nu gaat het meeste geld naar een klein deel van de jeugd. Naar de groep die veel of zware zorg vraagt. De JGZ-aanpak van het vroegtijdig opsporen van kinderen die risico lopen kan voorkomen dat jeugd in de zwaardere zorg terecht komt. Maar vroegsignalering kan de JGZ niet alleen. De hulp van anderen die dicht bij het kind en het gezin staan, zoals scholen, kinderdagverblijven, huisartsen en andere zorgpartners, is hard nodig. Daarom is de jeugdgezondheidszorg zeer actief in het onderhouden en uitbreiden van het eigen netwerk. Hoe beter we weten wat er met een kind aan de hand is, hoe gerichter we hulp kunnen bieden. En door tijdig te zorgen voor lichte hulp kan het aantal kinderen en gezinnen dat in de toekomst aanspraak moet maken op zwaardere zorg dalen. Innovatie Triple-P: ondersteuning bij opvoedproblemen

27 Gemeenten hebben de wettelijke opdracht om binnen het Centrum voor Jeugd en Gezin jeugdigen met opgroeiproblemen en ouders met opvoedproblemen te ondersteunen. Triple-P staat voor Positief Pedagogisch Programma en richt zich op het voorkomen van (ernstige) emotionele en gedragsproblemen bij kinderen tot 12 jaar door versterking van opvoedkundige vaardigheden van ouders. De jeugdartsen, jeugdverpleegkundigen en doktersassistentes hebben de training Triple-P gevolgd. De methodiek is al gebruikt bij overgewicht en zindelijkheidsproblemen en is geïmplementeerd in de reguliere werkzaamheden van de jeugdgezondheidszorg. Samenwerking, dicht bij de burger, samenwerking, onderzoek, innovatie Active Living Eind 2012 is op tien basisscholen in zes Zuid-Limburgse gemeenten Active Living van start gegaan, een project van de GGD en de Universiteit Maastricht. Bijzonder aan Active Living is dat de school(omgeving) zo wordt ingericht dat kinderen worden uitgenodigd om in beweging te komen. Tal van aanstekelijke initiatieven zijn bedacht en uitgevoerd door werkgroepen van leerkrachten, ouders, wijkbewoners en gemeentefunctionarissen. Zoals het aanpakken van verkeersknelpunten voor veilige schoolroutes, acties om het lopen en fietsen naar school te stimuleren en het omvormen van het schoolplein tot een beweegplein. De GGD oppert ideeën, ondersteunt bij de uitvoering en de beleidsmatige kant, kijkt naar de omgeving en vormt de verbindende schakel naar beleid en onderzoek. Vroegsignalering, kwetsbare groepen, samenwerking, dicht bij de burger, innovatie Centrum Seksueel Geweld Limburg Met de opening van het Centrum Seksueel Geweld (CSG) in 2013 beschikt Limburg over een laagdrempelige opvang voor slachtoffers van een aanranding of verkrachting. In Nederland heeft 12% van de vrouwen en 3% van de mannen in Nederland ooit een verkrachting meegemaakt. Het centrum is 24 uur per dag en 7 dagen per week bereikbaar. Het CSG Limburg is een samenwerkingsverband tussen het centrum seksuele gezondheid en forensisch artsen van GGD Zuid Limburg, de GGD Limburg-Noord en de politie Limburg, samen met een netwerk van andere zorgverleners. Een goede eerste opvang door professionals verkleint het risico op medische en psychische problemen. Samenwerking, onderzoek, innovatie Klein maar Fijn In de Klein maar Fijn projecten ligt de nadruk op praktijkgericht, kortdurend en goedkoop onderzoek. Daarmee speelt de GGD in op de behoefte van gemeenten aan onderzoeken van 3 tot 6 maanden die adequate en toepasbare beleidsadviezen voor de praktijk opleveren. De afdeling Kennis & Innovatie vertaalt een vraag van een gemeente naar een onderzoeksvraag, die vervolgens met ondersteuning van studenten van de Universiteit Maastricht wordt uitgevoerd. Na de presentatie van de bevindingen denken we samen met de gemeenten na over de toepassing van de onderzoeksresultaten in de praktijk. De resultaten worden ook beschikbaar gesteld aan andere gemeenten. Kwetsbare groepen, samenwerking, integrale aanpak Regionale aanpak jonge alcoholgebruikers De gemiddelde leeftijd waarop jeugdigen in Zuid-Limburg beginnen met drinken is 11 jaar, zo bleek uit de jeugdmonitor van de GGD. Reden voor de Zuid-Limburgse burgemeesters en wethouders om alcohol te benoemen tot beleidsspeerpunt en te kiezen

28 voor een regionale aanpak. Het beleid omvat niet alleen het aanpassen van wet- en regelgeving, maar ook het gericht uitvoeren van controles, het handhaven van de regels en het geven van voorlichting aan jongeren, hun ouders en ondernemers. De GGD is samen met de verslavingszorg de kartrekker van dit project en heeft een bijdrage geleverd aan het binnenhalen van subsidiegelden om dit project mede te financieren. Samenwerking GGD netwerkregisseur in project Voor Elkaar in Parkstad Gemeenten geven aan het belangrijk te vinden dat er iemand verantwoordelijk is voor het op gang brengen en houden van beweging in netwerken. Iemand die in een veld met publieke en private spelers in staat is om vanuit het publieke belang regie te voeren op de uitvoering van projecten. Iemand die over de grenzen van de eigen organisatie heen kijkt en slimme verbanden kan leggen tussen diverse beleidsterreinen. Iemand die de rol van aanjager vervult en partijen met verschillende prioriteiten weet te richten op een gezamenlijk doel. Het project Voor Elkaar in Parkstad is een voorbeeld van een manier van samenwerken onder aanvoering van de GGD als netwerkregisseur. Samenwerking, vroegsignalering, kwetsbare groepen, innovatie Succesvolle methode schoolverzuim De door de afdeling Jeugdgezondheidszorg geïntroduceerde methode om schoolverzuim tegen te gaan voorziet in een behoefte en levert goede resultaten op. Er is veel vraag van scholen om Snel terug naar school is veel beter zo snel mogelijk in te voeren. Het succes is onder meer te danken aan de goede samenwerking tussen het onderwijs, de leerplicht(ambtenaren) en de Jeugdgezondheidszorg. Samenwerking, onderzoek, innovatie Academisering Vanuit de GGD zijn de afgelopen tijd drie hoogleraren benoemd op terreinen die direct raken aan gemeentelijke gezondheidstaken. Deze hoogleraren, die deels bij de GGD werken, staan met één been in de praktijk en met één been in het onderzoek. Het gaat om een hoogleraar infectieziektebestrijding, een hoogleraar sociale geneeskunde, in het bijzonder jeugdgezondheidszorg en recent een bijzonder hoogleraar populatiegericht gezondheidsbeleid. Deze hoogleraarschappen hebben geleid tot veel deskundigheid binnen de regio en GGD en die komt direct ten goede aan het regionaal gezondheidsbeleid en de (lokale) uitvoering daarvan. Overigens dragen gemeenten financieel niet bij aan deze hoogleraarschappen. Zie voor een totaal overzicht van activiteiten op het gebied van academisering. Innovatie Interventies die effectief zijn Om langdurige gezondheidswinst te behalen, is het belangrijk dat interventies effectief zijn. De GGD weet welke interventies goed zijn of zoekt dat uit. Bij de ontwikkeling van nieuwe interventies hebben we aandacht voor bewezen effectiviteit. Zo zijn de cursus Goede voeding hoeft niet duur te zijn en het programma RealFit extern onderzocht (o.a. door het RIVM) op kwaliteit, uitvoerbaarheid en effectiviteit en als best practice

29 opgenomen in de interventiedatabank van het ministerie van VWS ( Beide interventies zijn ontwikkeld door de afdeling Kennis & Innovatie. Monitoring, samenwerking, innovatie Innovatief grensoverschrijdend netwerk De GGD Zuid Limburg heeft op een bijzondere wijze de opzet van een degelijk regionaal en internationaal netwerk gerealiseerd, inclusief geautomatiseerde registratie. [ ] De GGD zorgt er op deze manier voor dat de infectieziektebestrijding niet bij de landsgrenzen ophoudt. Wellicht kan dit als voorbeeld dienen voor andere GGD en die in de grensstreken opereren. Zo beschrijft de Inspectie voor de Gezondheidszorg in haar rapport van augustus 2014 het euregionale informatiesysteem voor infectieziekten van onze afdeling Seksuele Gezondheid, Infectieziekten en Milieu.

30 Medische milieukunde en infectieziektebestrijding Scenario 2 kent twee onderdelen die buiten de drie hiervoor beschreven visies vallen: medische milieukunde en infectieziektebestrijding. Ze worden hier toegelicht. Infectieziektebestrijding bijna op peil Aan het begin van deze scenario-periode zat de unit Infectieziektebestrijding op minder dan 50% van de minimale norm van de noodzakelijke deskundigheid. De unit beschikte over te weinig artsen. Voldoende medische bezetting is van belang om bijvoorbeeld te kunnen anticiperen op uitbraken van infectieziekten. Het aantal artsen infectieziektebestrijding wordt op peil gebracht, maar beginnende artsen moeten nog een opleidingstraject van 4 jaar doorlopen. Medische Milieukunde voldoet aan minimale norm Vóór 2011 was de unit Medische Milieukunde zwaar onderbezet. Het aantal fte haalde nog niet de helft van de vereiste bezetting om aan de waakvlamnorm te kunnen voldoen, terwijl de verscheidenheid aan onderwerpen waar Medische Milieukunde mee te maken heeft toeneemt. Evenals de complexiteit van de problematiek en de maatschappelijke impact. Voorbeelden zijn asbest, geluidshinder, (fijn)stof en bodemverontreiniging. De verwachting is dat we in 2015 aan de norm voldoen. Dan beschikt de regio over de minimaal noodzakelijke deskundigheid op dit specialistische werkterrein. Andere taken geen onderdeel van scenario 2 Uiteraard verricht de GGD nog tal van andere taken en ook daar is veel over te melden. Ze zijn hier buiten beschouwing gelaten, omdat ze geen raakvlakken hebben met scenario 2. Zo wordt de Acute Zorg niet benoemd. Afspraken over de ambulancezorg en meldkamer worden gemaakt met de zorgverzekeraars. De GHOR, die onder het Veiligheidsbestuur valt, kent een eigen toekomstscenario. Onze taken die weinig tot geen ruimte bieden voor een eigen aanpak, worden evenmin in deze terugblik belicht. Deze (wettelijke) taken moeten vaak volgens landelijke richtlijnen worden uitgevoerd, zoals het rijksvaccinatieprogramma. De kwaliteit van de uitvoering van wettelijke taken door de GGD (Wet publieke gezondheid) is overigens voldoende.

31 Evaluatie Visies sluiten goed aan De visies op publieke gezondheid, zelfredzaamheid en jeugdgezondheidszorg sluiten goed aan bij de ontwikkelingen in het sociale domein. Uit deze drie visies blijkt dat de kerntaken van de GGD geen aanpassing behoeven om effectief bij te dragen aan een sterkere en gezondere samenleving waarin de nadruk ligt op het voorkomen van (gezondheids)problemen. Ook de veranderde werkwijzen van de GGD sluiten hier naadloos op aan. Het inhoudelijke veranderproces vordert goed. De meerwaarde voor de samenleving zal de komende jaren steeds zichtbaarder worden. Overigens is een aantal ontwikkelingen al voor 2012, het startjaar voor de uitvoering van scenario 2, ingezet. Een voorbeeld daarvan is het versterken van de relatie tussen beleid, praktijk en onderzoek via de academisering. Met de visie De jeugd dichtbij hebben we goed ingespeeld op de transitie in de jeugdzorg. Daardoor heeft de jeugdgezondheidszorg al vorm en inhoud kunnen geven aan de inhoudelijke vernieuwingen die hiermee gepaard gaan. Om helemaal goed voorbereid te zijn, is het van belang dat de jeugdgezondheidszorg optimaal is georganiseerd in de vorm van een integrale JGZ 0-19 jaar. Tien sterke punten Het is uiteraard van groot belang de ontwikkelingen van afgelopen jaren te spiegelen aan het sociaal domein. Vanuit dat perspectief komt in deze terugblik een aantal sterke punten van de GGD naar voren in relatie tot de decentralisaties: De GGD is van oudsher sterk gericht op het verminderen van gezondheidsrisico s (preventie) en het bieden van zorg aan kwetsbare groepen in de samenleving. De wettelijke taken van de GGD sluiten in de kern aan bij de opgaven van de decentralisaties: preventief, dichtbij, versterken van de eigen kracht. Een preventieve aanpak vraagt om vroegtijdig inzicht in de factoren die uiteindelijk kunnen leiden tot kwetsbaarheid. Informatie uit vroegsignalering en uit de diverse monitoringsinstrumenten van de GGD maakt een goede inschatting mogelijk van de mate van zelfmanagement burgers. Gemeenten kunnen daardoor veel gerichter beleid ontwikkelen en passende ondersteuning bieden. De verbinding tussen medische kennis en de (sociale) context is core business van de GGD. Er bestaat er een hechte relatie tussen de GGD en de lokale overheid. De GGD is gewend samen te werken met partijen binnen en buiten de zorg. Dat is goed te zien in het huidige veranderproces, waarin de GGD verbinding en samenwerking zoekt met partijen die kunnen bijdragen aan een gezonder Zuid- Limburg. De GGD ontwikkelt zich tot een gezaghebbend onderzoeks- en adviesorgaan voor alle partners op het gebied van publieke gezondheid. Er is veel aandacht zijn voor het in kaart brengen van de problematiek in de regio (verbinden van individuele en collectieve data), het verbinden van partijen en het faciliteren van ontwikkeltrajecten c.q. vernieuwingen in de aanpak. Het netwerk van de GGD biedt gemeenten de mogelijkheid om het zorgveld te betrekken bij de decentralisaties. Dankzij een steeds fijnmaziger netwerk kan de GGD een brugfunctie vervullen tussen de gemeenten enerzijds en de eerste en tweede lijn anderzijds. Via de GGD hebben gemeenten hierdoor een natuurlijke verbinding met het veld van zorgpartijen en zorgverzekeraars.

32 Via de Jeugdgezondheidszorg hebben gemeenten vrijwel alle kinderen en jongeren, en via hen vrijwel alle gezinnen, in beeld. De GGD heeft steeds vaker een aanjaagfunctie in de brede aanpak van gezondheid, bijvoorbeeld door de rol van netwerkregisseur te vervullen. Voor mensen die niet zelfstandig of met hulp (eigen netwerk of reguliere zorg) kunnen meedoen in de maatschappij is een goed vangnet nodig om henzelf en hun omgeving te beschermen. De GGD heeft veel ervaring met het opsporen en opvangen van deze kwetsbare mensen. Focus op inhoud én efficiency De resultaten van de afgelopen jaren zijn groot te noemen. Maar het bestuur heeft de GGD niet alleen een inhoudelijke opdracht gegeven, ook is de GGD gevraagd op zoek te gaan naar maximale efficiency, mede in het kader van de bezuiniging van 11%. Dit heeft geresulteerd in een zeer efficiënte manier van werken en een efficiënt ingerichte organisatie. De financiële positie van de GGD is kwetsbaar. Hierover is al diverse malen gesproken in de bestuurlijk Financiële Commissie en het Dagelijks Bestuur. De maatregelen op het terrein van efficiency zijn maximaal benut. Als gevolg van de bezuinigingen is het weerstandsvermogen (te) laag. Met 0,76 wordt het weerstandsvermogen van de GGD als onvoldoende gekwalificeerd. Een weerstandsvermogen tussen 1,0-1,4 wordt als voldoende beschouwd. De Provincie Limburg heeft de GGD hier naar aanleiding van de begroting 2015 per brief ( ) ook op gewezen. Omslag komende jaren voortzetten Het is duidelijk te zien dat er fundamentele omslag heeft plaatsgevonden in de manier van werken van de GGD. Op onderdelen gaat het om enorme veranderingen met ingrijpende aanpassingen in de werkprocessen. Die omslag zal aan het einde van de beleidsperiode nog niet zijn afgerond. Daarvoor is de verandering te groot. Een aantal onderdelen van de inhoudelijke vernieuwing zijn nog niet klaar of nog niet volledig geïmplementeerd. Er zal nog een aantal jaren nodig zijn om de veranderingen te verankeren in de organisatie. Medewerkers hebben tijd nodig om te leren omgaan met nieuwe uitdagingen. Het is belangrijk het lopende verandertraject te kunnen afronden om goed voorbereid te zijn op de kerntaken zoals die zijn beschreven in de Kamerbrief van 28 augustus 2014 over publieke gezondheid. In een sterk veranderende maatschappij met steeds nieuwe vragen zal de GGD niet alleen in deze beleidsperiode maar voortdurend aandacht moeten hebben voor vernieuwing en verbetering. Het doel is het waard: een regio waarin alle mensen kunnen meedoen, op eigen kracht of met hulp.

33 Conclusie en vervolg Conclusie De komende jaren staan belangrijke transformaties in het sociale domein op stapel. Met het formuleren van nieuwe visies en de daarop aansluitende vernieuwingen en invoering van nieuwe werkwijzen heeft de GGD een goede basis gelegd om bij te dragen aan de grote opgaven die op de gemeenten afkomen. Deze bijdragen zijn in het licht van een andere kijk op gezondheid¹vooral gericht op het versterken van het vermogen regie te voeren over je leven, óók als je te maken hebt met een ziekte of aandoening. ¹Gezondheid is niet de afwezigheid van ziekte, maar het vermogen zich aan te passen en een eigen regie te voeren, in het licht van fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven (Huber). Voorbereiding op nieuwe scenario s Momenteel vinden ter voorbereiding op de beleidsperiode gesprekken plaats tussen dagelijks/algemeen bestuur, individuele portefeuillehouders, ketenpartners in de zorg, ketenpartners in de regionale 3D-netwerken en de GGD. In deze gesprekken staat een gezamenlijke heroriëntatie op de publieke gezondheid in het veld van zorg en welzijn centraal, met bijzondere aandacht voor de rol en taken van gemeenten, GGD en partners. Zowel de uitkomst van deze gesprekken als voorliggende evaluatie van de afgelopen jaren nemen we mee in de toekomstscenario s voor de periode Voorjaar 2015 kunnen gemeenten deze scenario s tegemoet zien.

34 Bijlage 5: Een terugblik vanuit financieel perspectief De Zuid-Limburgse gemeenten kozen in juli 2011 voor toekomstscenario 2 (met een financiële taakstelling van 11%), uit te voeren in de jaren Voorjaar 2015 zullen de gemeenten bepalen welke koers de GGD zal volgen in de beleidsperiode Aanvullend op het reeds gepresenteerde document met daarin een beschrijving van de resultaten van het door gemeenten gekozen toekomstscenario, biedt dit document een terugblik vanuit financieel perspectief. 1. Terug naar de fusie De GGD Zuid Limburg bestaat sinds 2006 en is ontstaan door een bestuurlijk juridische fusie tussen de voormalige GGD Zuidelijk Zuid-Limburg, GGD Oostelijk Zuid-Limburg, de GGD binnen het Streekgewest Westelijke Mijnstreek en de GHOR. Naast een kwalitatieve impuls werd in de fusiebeslisdocumenten die in 2005 door alle gemeenteraden zijn vastgesteld ook efficiency en effectiviteit als bestuurlijke uitgangspunten en voordelen van de fusie benoemd. Het budgettaire kader bij de fusie bestond uit de opgetelde begrotingen van de voormalige organisaties. De bijdragen van de Zuid-Limburgse gemeenten (inclusief indexering) werd vervolgens voor vier jaar vastgezet. 1.1 Efficiency en effectiviteit tussen 2006 en 2010 Vanaf de fusie hecht de GGD veel waarde aan een transparante bedrijfsvoering, gericht op de externe omgeving, waarin efficiency en effectiviteit hand in hand gaan. In de eerste jaren na de fusie werd de GGD Zuid Limburg organisatorisch vormgegeven. Terwijl de winkel openbleef, werd flink verbouwd. De uniformering van werkwijzen, gekoppeld aan het verbeteren van de kwaliteit, stond in die tijd centraal. Het in 2008 opgestelde productenboek (dat binnen de GGD samenging met de implementatie van een tijdsregistratie- en managementinformatiesysteem) was de aanleiding voor uniformering, zowel op inhoudelijk als op financieel vlak. Vanaf dat moment was er een uniform basispakket waarin de gemeenten eenzelfde dienstverlening voor eenzelfde bijdrage ontvingen. Dit traject ging gepaard met de nodige financiële verschuivingen en verrassingen, waarbij de GGD onder andere werd geconfronteerd met productieafspraken tegen verliesgevende bijdragen en begrote opbrengsten waarvoor geen financiële en inhoudelijke basis bestond. De GGD heeft met name als gevolg van natuurlijk verloop in de periode tot 2010 een efficiencyslag kunnen maken in de overhead. De totale overhead daalde in die periode met 7,56 fte. Deze besparing werd vervolgens ingezet om de ontdekte financiële verrassingen in de begroting te kunnen opvangen. 1.2 Sturing en monitoring tussen 2006 en 2010 Bij de fusie werd gekozen voor het Product-Keuze-Model (later Product-Keuze-Aanbod PKA-model) als sturingsmiddel. Het PKA-model is een instrument om de contractrelatie met de gemeenten vorm te geven, waarbij in beeld gebracht werd welke producten gezamenlijk dan wel individueel afgenomen kunnen worden door de gemeenten om hiermee invulling te geven aan de wettelijke verplichtingen en hun eigen ambities op het Directie- en Bestuursbureau GGD Zuid Limburg Postbus 2022, 6120 HA Geleen T F E info@ggdzl.nl.

35 terrein van de publieke gezondheid. De bedoeling van het PKA-model was dat het een middel zou zijn om keuzemogelijkheden voor gemeenten te genereren en om transparantie in de kostenstructuur en het productenaanbod van de GGD te bewerkstelligen. Gemeenten zouden beter in staat moeten zijn producten, afgestemd op het lokaal gezondheidsbeleid, in te kopen. In de praktijk bleken ten aanzien van de keuzeproducten veel knelpunten te bestaan. Zo waren de keuzeproducten (plusproducten) een gewild bezuinigingsobject voor individuele gemeenten (in de jaren werd door gemeenten eenzijdig ruim bezuinigd), leidde de vermindering in inkoop tot desintegratiekosten voor de hele regio en bleek het moeilijk om keuzes ruim voor aanvang van het kalenderjaar bekend te maken. Dit zorgde voor de GGD voor bedrijfsmatige en financiële problemen. Deze problemen leidden ertoe dat het beoogde maatwerk per gemeente onvoldoende werd bereikt. Na uitvoerig overleg met de gemeenten die eerder ook actief betrokken waren via dialooggroepen bij de realisatie van het productenboek en het PKA-model werd geconcludeerd dat afscheid werd genomen van dit model als sturingsinstrument. Voor de periode is gewerkt met een dienstverleningspakket. Op hoofdlijnen werden afspraken gemaakt die later daar waar nodig aangepast kon worden aan specifieke wensen van de individuele gemeenten. Om gemeenten voldoende zicht te geven in de dienstverlening zoals deze door de GGD is uitgevoerd, werd gewerkt met zogenoemde halfjaarrapportages waarin voor iedere gemeente werd omschreven welke diensten door de GGD zijn verricht. Daarnaast werden nieuwe overlegvormen ingesteld waaronder de ambtelijke werkgroep begroting en jaarrekening om periodiek de afstemming met de gemeenten op te zoeken en verbeteringen in de systematiek van werken en de (presentatievormen van) documenten aan te brengen. 2. Financiële ontwikkelingen sinds 2010 De begroting 2010 vormde de basis voor de opgelegde bezuiniging van 11% die, op basis van een unanieme keuze, voor de periode aan de GGD werd opgelegd (scenario 2). De GGD is hierbij op verzoek van de Zuid-Limburgse gemeenten op zoek gegaan naar maximale efficiency. 2.1 Kenmerken van scenario 2 In scenario 2 ligt de inhoudelijke focus op het realiseren van de ambities uit de gezondheidsnota a. Generieke maatregelen b. Publieke gezondheid c. Jeugdgezondheidszorg d. Medische Milieukunde e. Infectieziektebestrijding Subtotaal f. Huisvesting Totaal Bezuinigingspercentage -11%

36 In financieel opzicht moest een taaktelling van structureel worden gerealiseerd, waarbij forse taakstellingen en een investering in de inhoud hand in hand gingen. 2.2 Realisatie van de bezuiniging De GGD zal eind 2015 de gehele bezuinigingsopdracht volbracht hebben, inclusief de bezuiniging op de huisvesting. De realisatie van scenario 2 heeft geresulteerd in nieuwe visies en werkwijzen waarin een efficiënte manier van werken en een efficiënt ingerichte organisatie zijn verwerkt. Door het gerichter inzetten van de beschikbare middelen worden met dezelfde c.q. minder middelen betere resultaten behaald. Binnen de jeugdgezondheidszorg heeft bijvoorbeeld een verschuiving in taken plaatsgevonden tussen jeugdarts en jeugdverpleegkundige, hetgeen heeft geleid tot een efficiëntere inzet van middelen. Als gevolg van een intensievere samenwerking met andere regio s in Zuid- Nederland op het gebied van de tuberculosezorg hoeft de röntgenfaciliteit niet vervangen te worden. Ook de samenwerking met de Universiteit Maastricht is versterkt. Studenten voeren in opdracht van de GGD zogenoemde klein maar fijn onderzoeken uit, waarbij vragen van gemeenten op kundige wijze worden beantwoord. Ook in de overhead heeft een verdere efficiencyslag plaatsgevonden. De overhead van het concern is gedaald met 13,27 fte. 2.3 Financieringsstromen De GGD Zuid Limburg is een organisatie met vele taakvelden en meerdere financieringsstromen. Via de begroting van de GGD worden financiële middelen ter beschikking gesteld voor de uitvoering van de wettelijke taken uit de Wet publieke gezondheid. Via een bedrag per inwoner dragen de gemeenten bij aan de dienstverlening van de GGD. Voor een aantal specifieke taken (waaronder taken op het gebied van hygiëne en inspectie) kent de GGD een financiering op basis van tariefstelling. Voor de financiering van de ambulancezorg krijgt de GGD middelen via de Nederlandse zorgautoriteit (Nza) en ook rechtstreeks vanuit het rijk ontvangt de GGD gelden. Naast het realiseren van een efficiëntere werkwijze is sinds 2010 in toenemende mate de aandacht gevestigd op het binnenhalen van derde geldstromen, waarmee de financiële basis is verbreed. Vanzelfsprekend is dit geen doel op zich. Bij iedere activiteit of project wordt gespiegeld aan de uitgangspunten van het ingezette beleid. Onderstaande figuur laat de verdeling zien tussen de verschillende financieringsstromen in 2010 en De grafiek laat een duidelijke toename zien in de overige gelden (derde geldstromen), terwijl de bijdragen van de Zuid-Limburgse gemeenten is afgenomen. Hierbij moet opgemerkt worden dat de gemeentelijke bijdrage in deze grafiek zowel betrekking heeft op de basis (inwonerbijdrage) als producten die zijn afgenomen op tariefbasis.

37 Figuur 1: Financiering GGD Zuid Limburg 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Gemeenten 2013 NZA RIJK Overigen De figuur laat zien dat de bijdrage van de Zuid-Limburgse gemeenten in 2013 ongeveer 30% van de totale inkomsten van de GGD bedraagt. Wanneer de bijdrage van de gemeenten wordt gerelateerd aan de taakvelden op het gebied van de publieke gezondheid (en de acute zorg buiten beschouwing wordt gelaten) is dit ongeveer 60%. Ook wanneer gekeken wordt naar de bijdragen van de Zuid-Limburgse gemeenten aan het oorspronkelijke basispakket (wettelijke taken) is conform verwachting een duidelijke daling zichtbaar (zie figuur 2). Figuur 2: Bijdrage gemeenten oorspronkelijk basispakket Bijdrage gemeente oorspronkelijk basispakket Bijdrage gemeente prijspeil 2013

38 3. Zuid-Limburg versus Nederland De landelijke benchmark voor GGD en is een goed instrument om de financiële bijdrage van de Zuid-Limburgse gemeenten af te zetten tegen landelijke referentiecijfers. Figuur 3: inwonerbijdrage ,00 22,00 20,00 18,00 16,00 14,00 12,00 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00 Inwonerbijdrage 2013 Referentiegroep GGD ZL Landelijk GGD In Zuid-Limburg is de gemeentelijke bijdrage aan de GGD 15,20 per inwoner. Het landelijk gemiddelde bedraagt 22,37. Vergeleken met de referentiegroep (dit zijn de GGD en die de JGZ 0-4 jarigen niet uitvoeren) is de gemiddelde bijdrage 15,94. Hetzelfde beeld is zichtbaar als in de landelijke benchmark gekeken wordt naar de genormeerde inwonerbijdrage (GGD ZL 7,48, landelijk 8,00). Ondanks het feit dat de GGD Zuid Limburg in verhouding een lage inwonerbijdrage kent, scoort de GGD Zuid Limburg inhoudelijk op een aantal onderdelen bovengemiddeld. Zo zien we dat, vooral door de inzet van derde geldstromen, de scores op het gebied van infectieziektenbestrijding inclusief de curatieve seksuele gezondheid bovengemiddeld zijn. Voor de infectieziektebestrijding bepaalt de VISI norm het waakvlamniveau. In 2013 is de score van de GGD Zuid Limburg 86,1%, terwijl de landelijke score 78,2% is. Het is overigens een landelijk aandachtspunt dat de vereiste score van 100% niet wordt gehaald. De consequenties van scenario 2 waarbij middelen verschoven zijn tussen de verschillende taakvelden van de GGD zijn duidelijk zichtbaar. Op het gebied van de medische milieukunde scoorde de GGD in 2013 al beter dan landelijk. Het waakvlam niveau kende in Zuid-Limburg een score van 86,3%; landelijk is de score 77,0%. De verwachting is dat de GGD in 2015 op de vereiste 100% zit. Ook de extra inzet op de taakvelden gezondheidsbevordering, wijkgericht werken en monitoring op wijkniveau is zichtbaar. Landelijk is het aantal fte voor gezondheidsbevordering per inwoners 1,26 fte, in Zuid-Limburg is dit 1,63 fte. De efficiënte bedrijfsvoering van de GGD is ook zichtbaar in de benchmark. Landelijk bedraagt de bezetting op het gebied van personeelszaken 2,2% van het personeelsbestand. Bij de GGD Zuid Limburg is dit 1,4%. De bezetting bij Finance & Control laat eenzelfde beeld zien. De bezetting bij de GGD is 2,1% ten opzichte van 2,6% landelijk.

39 Bij de benchmark moet worden opgemerkt dat de GGD Zuid Limburg is vergeleken met GGD en in Nederland die qua samenstelling vergelijkbaar zijn. De GGD kent naar verhouding een lage financiële bijdrage per inwoner. Echter, zou deze bijdrage gecorrigeerd worden voor de gezondheid in de regio (Zuid-Limburg is nog steeds de regio met de meeste ongezondheid) en de daaruit voortvloeiende inhoudelijke opgave, dan zou het verschil nog prominenter naar voren komen. 4. Feitelijke kostenreductie en synergievoordelen De bovenstaande ontwikkelingen zijn sinds de fusie vertaald in daadwerkelijke kostenreducties en synergievoordelen. Zonder meerkosten voor gemeenten zijn diverse thema s aangepakt én is in de afgelopen jaren een bezuiniging van 11% gerealiseerd. Hieronder een opsomming van de belangrijkste thema s die naast de taakstelling van 11% - zijn gerealiseerd in de afgelopen jaren. Opschoning begrotingen voormalige GGD en Zoals al eerder in dit document aangegeven, is bij de fusie de begroting vastgesteld door de begrotingen van de voormalige organisaties bij elkaar op te tellen. In deze begroting zaten een aantal elementen die indirect een bezuiniging tot gevolg hadden. Zo bleken voor de projecten geen reële opbrengsten begroot ( ), werd in de begrotingen gerekend met normbedragen voor formatie en was geen rekening gehouden met bovenschaligheid ( ). Digitaal Dossier JGZ Voor de implementatie van het Digitaal Dossier JGZ heeft de GGD via de Zuid-Limburgse gemeenten het landelijk beschikbaar gestelde budget ontvangen. Deze gelden bleken echter niet voldoende om de kosten van het DD JGZ te dekken. Deze extra kosten komen structureel ten laste van het reguliere budget van de GGD ( ) en worden landelijk niet gecompenseerd. Centra voor Jeugd en Gezin Vanaf 2012 werden in alle gemeenten Centra voor Jeugd en Gezin gerealiseerd. De verschillende inzichten van de Zuid-Limburgse gemeenten over hoe deze centra invulling moesten krijgen, heeft voor de GGD geresulteerd in een grote diversiteit in uitvoering en in kosten. De decentralisatie van regionaal naar lokaal niveau had voor de GGD bovendien het effect van leegstand op de beide hoofdlocaties en leidde voor de GGD tot dubbele huisvestingslasten ( ). Transitiekosten reorganisatie De reorganisatie als gevolg van de fusie betekende ook een nieuw functieboek en een nieuw functiewaarderingstraject (FUWA). De FUWA leverde structurele extra kosten op van , die niet waren meegenomen in de begroting van Als gevolg van het gekozen bezuinigingsscenario van 11% moest personeel afvloeien. Om deze lasten te kunnen dragen is een transitiereserve gevormd. Hierbij is gekozen voor een minimumvariant ( ) voor de compensatie van de looncomponenten.

40 Alle overige kosten (o.a. outplacement en omscholing) zijn ten laste gebracht van het reguliere budget. In het kader van de reorganisatie is met de vakbonden een sociaal plan opgesteld, waarin een werkgarantie is afgesproken. Dit heeft geleid tot herplaatsing van medewerkers met als gevolg een bovenschaligheid op diverse functies ( ). Dit bedrag is een extra last bovenop de bovenschaligheid die reeds bij de fusie aanwezig was (zie opschoning begrotingen voormalige GGD en). ICT In 2012 bleek de ICT infrastructuur, mede door het achterblijven van investeringen voor de fusie, sterk verouderd. Het up to date brengen van deze infrastructuur leidde op concernniveau tot structurele meerkosten van Kosten ICT per medewerker Referentiegegevens tonen aan dat ondanks deze forse investering de ICT kosten per medewerker in vergelijking tot andere organisaties nog laag zijn Kort na de opgelegde taakstelling van 11% door de Zuid-Limburgse gemeenten is de GGD ook geconfronteerd met forse taakstellingen in de gelden die de GGD rechtstreeks via de rijksoverheid / Nederlandse zorgautoriteit ontvangt. Hoewel deze extra bezuinigin- - Contactmoment 14-jarigen In 2013/ 2014 is het GGD ZL Gemeenten Zorg NL Gemiddeld contactmoment 14-jarige ingevoerd ( ). Deze extra taak kon als gevolg van herplaatsingen en reeds aanwezig gekwalificeerd personeel snel worden uitgevoerd. Hierdoor waren de opstartkosten extreem laag. SOA/Seksueel geweld Vanuit het ministerie van VWS zijn (structureel) extra gelden ontvangen voor de doorontwikkeling van SOA en Seksueel Geweld ( ). Hierdoor wordt de slagkracht van de GGD bij een crisis op het gebied van infectieziekte vergroot. De GGD beschikt op dat moment immers over extra geschoold personeel. 5. Financiële positie van de GGD Zuid Limburg De dalende lijn in de bijdrage aan de GGD Zuid Limburg is kenmerkend voor de afgelopen jaren. Deze afname is enerzijds bereikt door reguliere bezuinigingen. Daarnaast is dit mogelijk gemaakt door het verkrijgen van derde geldstromen en het benutten van synergievoordelen met de andere taakvelden in het concern van de GGD. Deze synergievoordelen zijn inmiddels maximaal benut. De derde geldstromen blijven kansrijk, maar zijn qua volume kwetsbaar en blijven te allen tijde tijdelijke financieringsbronnen. De bezuinigingsopgave heeft een grote druk gelegd op de exploitatie van de GGD. Deze staat momenteel fors onder druk.

41 gen in onder andere de ambulancezorg veelal geen directe relatie hebben met de door de gemeente gefinancierde taken, is de impact voor de GGD-organisatie groot. Er is hierdoor voor de GGD in totaal immers sprake van een veel grotere financiële ombuiging dan op basis van het toekomstscenario van de GGD werd verwacht. De gemeenten kunnen, als eigenaar van de GGD, hier nauwelijks invloed op uitoefenen, terwijl er een directe weerslag op de organisatie is. Daar komt bij dat de GGD een organisatie is waarvan de kosten voor het overgrote deel bestaan uit vaste lasten (75% is personeel, huisvesting). Bijsturen op korte termijn is hierdoor lastig, zeker omdat ook de maatregelen op het terrein van efficiency maximaal zijn benut. De ontwikkelingen in de afgelopen jaren hebben geleid tot een kwetsbare financiële positie van de GGD. Ruimte in de exploitatie is er niet meer. Reeds geruime tijd is er sprake van een selectieve vacaturestop en zijn opleidingsbudgetten geminimaliseerd. 5.1 Weerstandsvermogen GGD Naast de exploitatie is ook de vermogenspositie van de GGD steeds verder onder druk komen te staan. De algemene reserve, die bij de fusie is gevormd en 6% van de gemeentelijke bijdrage bedroeg, is gedaald tot onder de 1% en bedraagt nu Het weerstandsvermogen dat net als de hoogte van de algemene reserve van belang is voor de bepaling van de vermogenspositie en hiervoor een betere indicator is is met 0,76 (jaarrekening 2013) onvoldoende. Een weerstandsvermogen tussen 1,0 en 1,4 is nodig voor een kwalificatie voldoende. De Provincie Limburg heeft de GGD hier naar aanleiding van de begroting 2015 per brief ( ) op gewezen. Zowel de bestuurlijk Financiële Commissie als het Dagelijks Bestuur van de GGD zijn in lijn met de bevindingen van de Provincie Limburg van mening dat deze kwetsbare financiële positie van de GGD moet meewegen in de bepaling van het financieel kader voor de GGD Zuid Limburg voor de periode Op de korte termijn kan het ontbreken van voldoende weerstandsvermogen negatieve gevolgen hebben voor de Zuid-Limburgse gemeenten. Financiële tegenvallers kunnen niet meer door de GGD zelf worden opgevangen en de gemeenten in Zuid-Limburg staan wettelijk financieel garant voor de GGD. Het (per direct) korten van bijdragen (zowel door het Rijk als de gemeenten) kunnen niet meer zonder directe (grote) negatieve gevolgen voor de uitvoering worden opgevangen. 5.2 Risicomanagement Al sinds de fusie is risicomanagement een belangrijk sturingsinstrument voor de GGD en voor de Zuid-Limburgse gemeenten in de rol van eigenaar van de GGD. In de eerste jaren na de fusie heeft dit onder andere geleid tot het afstoten van verliesgevende commerciële taken zoals reizigersvaccinaties en logopedie. In het voorjaar van 2013 toen naar aanleiding van de jaardocumenten de financiële kwetsbaarheid van de GGD expliciet zichtbaar werd heeft de bestuurlijk Financiële Commissie van de GGD extra aandacht gevraagd voor integraal risicomanagement. Destijds werd geconcludeerd dat de grootste financiële risico s wel in beeld zijn, maar dat nog geen sprake is van integraal risicomanagement waarmee sturing op deze risico s mogelijk wordt. In 2013 heeft, als startpunt voor integraal risicomanagement, een risico-

42 inventarisatie plaatsgevonden. De voornaamste risico s waarvan een aantal risico s met elkaar samenhangt staan in onderstaande tabel weergegeven. Tabel 1: Risico-inventarisatie GGD Zuid Limburg Risicoveld Strategie & beleid Personeel Middelen & bedrijfsvoering Primaire processen - Besturing & financiering Klanten & maatschappij Risico s Stelselherzieningen Transitie Landelijke Meldkamer Exploitatie Weerstandsvermogen Huisvesting backoffice GGD ZL Huisvesting GGD bij CJG s Financiering ambulancezorg Incidentele gelden (derde geldstromen) Financiering opgeschaalde Publieke Gezondheid Demografische ontwikkeling In nauwe samenspraak met de bestuurlijk Financiële Commissie is een prioritering aangebracht. Het weerstandsvermogen, de financiering van de ambulancezorg, de incidentele gelden en de transitie van de meldkamer krijgen de hoogste prioriteit. Daarnaast wordt hard gewerkt aan het verder verfijnen van het interne controlesysteem en een aanpak van integraal financieel risicomanagement. Vanzelfsprekend vormt de kwetsbare financiële positie van de GGD een belangrijk uitgangspunt bij de uitwerking van de toekomstscenario s voor de komende jaren.

43

44 02 GGD EXTERN EXTRA Samen gezond op weg In samenwerking met de portefeuillehouders Volksgezondheid organiseerde de GGD Zuid Limburg op 19 januari 2015 een regionale raadsconferentie met de titel Samen gezond op weg. Het programma stond in het teken van de (on)gezondheid van de inwoners van Zuid-Limburg en de rol van publieke gezondheid in relatie tot het sociale domein. In deze speciale uitgave van GGD Extern blikken we terug op een avond die verrassend en zeer dynamisch van start ging. De aftrap: iedereen in beweging De grote zaal van de Stadsschouwburg van Sittard-Geleen was goed gevuld met een kleine 250 gasten van de GGD. Het liep tegen uur toen het licht langzaam doofde en het geroezemoes verstomde. Even was het helemaal donker, waarna het toneel vol in de schijnwerpers stond en de ruimte zich vulde met muziek. Het was het startsein voor een grote groep kinderen en jongeren die op het podium waren verschenen om te gaan dansen. Vanuit de zaal sprongen nog meer jongeren op die in de gangpaden mee begonnen te doen met de aanstekelijke danspassen. Het had iets weg van een flashmob. Iedereen klapte mee. Het enthousiasme en de energie van de dansers waren zo groot dat al snel de hele zaal overeind stond om mee te bewegen. Na tien minuten was het wervelende optreden voorbij. De sfeer was inmiddels opperbest en menigeen had het laatste nummer, Happy van Pharrell Williams, nog in z n hoofd. De dansers van Dance Centre Benito Deane uit Brunssum hadden een mooie aftrap gegeven voor een avond die in het teken stond van gezondheid, vitaliteit en participatie.

45 GGD EXTERN EXTRA 03 Samen invullen wat de GGD voor gemeenten kan betekenen Frank Klaassen Bas van den Tillaar Frank Klaassen, voorzitter directie GGD Zuid Limburg, heette de aanwezigen welkom. Hij stelde dat we leven in een tijd van grote veranderingen. Dat is zichtbaar in de hele maatschappij en op allerlei terreinen. Denk aan de klimaatverandering, economische discussies in de EU, veiligheidsvraagstukken rondom IS, de zoektocht naar meer duurzaamheid, maar ook op het gebied van gezondheid. Vier jaar geleden ontmoetten wij elkaar bij de eerste editie van deze raadsconferentie in de Rodahal in Kerkrade. Toen al was duidelijk dat het noodzakelijk is om een nieuwe koers in te zetten vanwege de vele veranderingen in de samenleving. En dat heeft de GGD de afgelopen jaren ook gedaan, vertelde Frank Klaassen. Daardoor kunnen we nu goed aansluiten bij de ontwikkelingen in het sociale domein. Want gezondheid is geen doel op zich. Het is een voorwaarde om te kunnen meedoen in de maatschappij. Maar voor grote groepen in de maatschappij is dit nog niet mogelijk. Vanavond zijn we bij elkaar om te verkennen wat wij hier samen aan kunnen doen. Gemeenten, politiek, adviesorganen en zorgpartners. Een gezonde samenleving vereist slimme samenwerking tussen partijen in de publieke gezondheid en het sociale domein, want de realiteit is: meer taken met minder budget. Wat kan de GGD voor gemeenten betekenen om zo veel mogelijk inwoners zo lang mogelijk en zo zelfstandig mogelijk te laten meedoen in de samenleving? Aldus Frank Klaassen tijdens zijn welkomstwoord. Dirk Ruwaard Ik hoop dat we de krachten opnieuw weten te bundelen Pasklare antwoorden voor de rol van de publieke gezondheid in het sociale domein zijn er niet. Doel van de raadsconferentie was om met elkaar in discussie te gaan over mogelijkheden en oplossingen. De opbrengsten van de workshops neemt de GGD mee bij de voorbereiding op de beleidsperiode Volgens Bas van den Tillaar, burgemeester van Gulpen-Wittem en voorzitter van het GGD-bestuur, is die aanpak bij de eerste raadsconferentie in 2011 heel doeltreffend gebleken. Ik hoop dat we de krachten opnieuw weten te bundelen en de gezondheidsproblemen goed gaan aanpakken, waarbij we een brug slaan naar het sociale domein. Daarom staat dat sociale domein centraal in de workshops. Hij vertelde dat de GGD niet alleen tijdens de raadsconferentie de dialoog wil aangaan met partijen die betrokken zijn bij gezondheid, zorg en welzijn, maar regelmatig met hen in gesprek wil gaan. Bijvoorbeeld over de enorme hoeveelheid data waarover de GGD beschikt en waar gemeenten (en andere partners) gebruik van kunnen maken. Daar zal door de nieuwe verantwoordelijkheden behoefte aan zijn en samen met de Universiteit Maastricht kunnen wij in die behoefte voorzien. Vanuit de Universiteit Maastricht gaf Dirk Ruwaard, hoogleraar Gezondheidszorgonderzoek, een presentatie over het belang van kennis en een data infrastructuur. Hij deed de aanwezigen een aanbod. Het ontwikkelen van regionaal en lokaal beleid vereist toegang tot kennis en data. De Universiteit Maastricht kan als schakel fungeren naar de toegang tot landelijke kennis en data. De universiteit wil regionale beleidsmakers graag ondersteunen hierbij.

46

47

48 06 GGD EXTERN EXTRA De workshops: discussies, tips en kritische vragen Na het plenaire deel konden de deelnemers aan de conferentie twee workshops naar keuze volgen. Hier volgt een samenvatting van de in totaal negen workshops. Workshop 1: In dialoog met de wijk De deelnemers aan deze workshop maakten nader kennis met het wijkprofiel. Dit is een instrument om de dialoog met burgers en zorgprofessionals in de wijk op een laagdrempelige manier aan te gaan en beleidsrelevante informatie op te halen. De deelnemers werd gevraagd wat zij belangrijk vinden voor de inhoud van een wijkprofiel. Naar voren kwam vooral dat het gesprek met burgers in de wijk het belangrijkst is, maar ook het leren kennen van een wijk. Hoe staat het bijvoorbeeld met de werkloosheid in een wijk, de financiële situatie van de bewoners of hun veiligheid? Daarnaast werd aangegeven dat regie en afstemming nodig zijn, bijvoorbeeld om beschikbare informatie aan elkaar te koppelen. Vervolgens moeten informatie en cijfers vertaald worden naar de wijk. Wat betekenen ze voor de wijkbewoners en moeilijk bereikbare groepen? Kortom: een wijkprofiel is niet zaligmakend. Het is slechts een middel en geen doel op zich. Workshop 2: Beleid is keuzes maken In deze workshop werd in de vorm van een spel nagedacht over de toekomst. Aan de hand van vier perspectieven werd inzichtelijk welke gevolgen bepaalde keuzes hebben voor de gezondheid op de langere termijn. Wethouder Thomas Gelissen van Brunssum was gespreksleider in de workshop. Er werden beleidskeuzes voorgelegd waarover de deelnemers flink discussieerden. Vervolgens werd er gestemd waarbij de meerderheid van stemmen de keuze bepaalde. Als je eenmaal een keuze hebt gemaakt, kun je niet meer terug. Dat is ook het nadeel van wethouder zijn. Je moet vaker keuzes maken zonder dat de uitkomst zeker is, hield Gelissen de deelnemers voor. De groep bracht het er, mede door onderling overleg, goed vanaf: het doel in het spel werd gehaald. Wilt u het spel spelen, kijk dan op Nederland_in_2040 Workshop 3: Een andere kijk op gezondheid Het nieuwe denken over gezondheid stond in deze workshop centraal. Wat houdt die nieuwe kijk op gezondheid in en waar komt deze nieuwe denkwijze uit voort? In kleine groepjes vertelden de deelnemers wat henzelf in een moeilijke levensfase positief gestimuleerd had. Dat kwam vooral neer op het hebben van een netwerk van vrienden en familie, optimisme, structuur en geloof in eigen kunnen. Wethouder Bert Dauven van de gemeente Valkenburg aan de Geul, die als gespreksleider optrad, concludeerde dat gemeenten vanuit een integrale benadering veel beter in staat zijn om mensen te helpen bij hun problemen. Een positieve insteek is daarbij van groot belang. Dat vergt van gemeenten een omslag. Ze moeten anders naar vraagstukken en problemen kijken en de ambtelijke structuur en processen anders organiseren.

49 GGD EXTERN EXTRA 07 Workshop 4: Meten is weten Bij meten is weten werden de deelnemers meegenomen naar de wereld van onderzoek. Gezien de grote uitdagingen waar gemeenten voor staan is het heel belangrijk dat een trefzeker en degelijk onderbouwd gezondheidsbeleid wordt gevoerd. Kennis vanuit onderzoek kan voor de gemeente van grote toegevoegde waarde zijn. In de workshop werden de resultaten van een aantal praktijkgerichte onderzoeken besproken. Dit leidde vervolgens tot interessante discussies waarna weer nieuwe thema s voor onderzoek naar voren kwamen zoals: omgaan met zorgmijders, eigen kracht, overlast binnen de gemeente, onderzoek naar allochtonen, een verklaring voor de stijging van WMO-uitgaven en natuurlijk de effecten van de decentralisaties. Kortom: diverse onderwerpen om verder onderzoek naar te doen. Workshop 5: Problemen bij jongeren In deze workshop werden twee maatschappelijke problemen rondom jongeren geschetst. Te weten: overgewicht en middelengebruik. Beide problemen zijn al jaren speerpunten van de overheid. De aandacht voor preventie en de genomen maatregelen werpen hun vruchten af. Er is een sterke daling zichtbaar van middelengebruik onder jongeren. Het beeld wat betreft overgewicht en obesitas is nog steeds somber. De workshopdeelnemers werden uitgedaagd om mee te denken over dit maatschappelijke probleem. Is het een taak van de overheid om overgewicht te voorkomen of is dit een individuele verantwoordelijkheid? Reacties van de deelnemers: steek op verschillende niveaus in en begin bij de ouders, breng hen kennis bij over een gezonde leefstijl en geef ouders tools om nee te leren zeggen tegen hun kind. Vanuit de overheid zou de beschikbaarheid van slecht voedsel beperkt moeten worden en/of de accijns hierop zou verhoogd moeten worden. Gemeenten zouden deelname aan sport en ander gewenst gedrag moeten belonen, zoals gezonde sport- of schoolkantines en een gezond traktatiebeleid op peuterspeelzalen en scholen. Workshop 6: Een veilig thuis Bij het begin van deze workshop werd een gedicht over huiselijk geweld voorgedragen. Zo werd direct helder waar het over gaat als gesproken wordt over geweld in afhankelijkheidsrelaties (GIA). Mirjam Clermonts, (toen nog) burgemeester van Onderbanken en workshopleider, nam de deelnemers mee in de nieuwe rol van gemeenten sinds 1 januari 2015 in de aanpak van GIA. Gemeenten zijn verantwoordelijk voor de preventie, interventie en nazorg, de gemeenteraden voor het toezien op de uitvoering van de regiovisie en voor het ambassadeurschap aanpak GIA. De presentatie van landelijke en regionale cijfers gaf een indruk van de omvang van geweld in afhankelijkheidsrelaties. Al direct kwamen er reacties uit de zaal, onder andere van iemand die zelf betrokken was bij een GIA-kwestie. Verder uitten deelnemers hun zorgen over de effecten van de bezuiniging op de aanpak van GIA en over de samenwerking tussen ketenpartners, want sociale wijkteams zijn er nog niet overal.

50 08 GGD EXTERN EXTRA Workshop 7: Meedoen niet voor iedereen vanzelfsprekend Wat is de relatie tussen laaggeletterdheid, gezondheidsvaardigheden en maatschappelijk participeren? Dat was de vraag in deze workshop. En: Hoe staan opleiding, gezondheid en participatie met elkaar in verband? Aan de hand van beelden en cijfers werden de deelnemers meegenomen in de zoektocht naar antwoorden op deze vragen. De discussie leverde waardevolle aanknopingspunten op, zoals: laat de doelgroep meedenken over de aanpak van laaggeletterdheid; de overheid heeft een taak om brieven, formulieren en dergelijke begrijpelijk te formuleren; vroegsignalering is van belang; heb er oog voor dat het vaak mensen betreft die meerdere problemen hebben. Workshop 8: U doet toch ook mee? In Zuid-Limburg maken meer mensen gebruik van zorg dan in de rest van Nederland. Dat is een van de uitkomsten in de rvtv. De deelnemers van deze workshop werden meegenomen in de veranderingen in de zorg. Wethouder Harry Leunessen van Landgraaf vroeg als workshopleider de deelnemers om concreet advies voor de beleidsmakers. Daarbij ging hij expliciet in op de rol van mantelzorgers in de samenleving. Anita Vermeer van de GGD schetste een actueel beeld van de mantelzorg. Duidelijk is dat mantelzorgers niet voor die rol kiezen. Vaak combineren ze mantelzorg met werk en zorg voor kinderen en ligt overbelasting op de loer. In de workshop ging het om de vraag hoe de gemeente mantelzorgers in beeld kan krijgen en kan ondersteunen. Dat leverde de wethouder meteen enkele tips op. Hij kreeg onder meer het advies om samen te werken met huisartsen, omdat die waarschijnlijk meer zicht hebben op mantelzorgers. Ook werd aangegeven om jeugd al vroeg te informeren over mantelzorg zodat op jonge leeftijd bewustwording ontstaat om naar een ander te kijken en te helpen. Workshop 9. Zuid-Limburg krijgt er een nieuwe taal bij Het doel van deze workshop was om de aanwezigen inzicht te geven in de zelfredzaamheidmatrix (ZRM) en met elkaar te discussiëren over de manier waarop dit instrument gemeenten kan ondersteunen bij het maken van beleid. Uit de beide rondes kwamen veel vragen naar voren, zoals: zijn de gegevens die de ZRM oplevert ook te gebruiken in een wijkprofiel? Wie heeft er zicht op wie de ZRM gebruikt en op welke manier? Er waren ook kritische vragen: Is de ZRM van meerwaarde voor de burger of is het een middel om te bezuinigen? Aan het eind van de workshop werd de conclusie getrokken dat de invoering van de ZRM in gemeenten en instellingen in heel Zuid-Limburg over het algemeen als nuttig wordt gezien. De meerwaarde van het gebruik op grote schaal werd bevestigd.

51 GGD EXTERN EXTRA 09 Kansen om samenwerking beter te organiseren Na afloop van de workshops vatte Frank Klaassen de indrukken van de raadsconferentie samen: De wijk is the place to be. Ondersteuning, o.a. van de GGD, moet plaatsvinden dicht bij de burger. In de wijk, in de buurt, op scholen. Doen we de goede dingen en doen we de dingen goed? Onderzoek en monitoring zijn nodig om daar achter te komen. Gezondheid is een belangrijk thema in het sociale domein. De komende tijd moet de nadruk liggen op wat de GGD concreet voor gemeenten kan betekenen. Preventie loont. Het levert gezondheidswinst op, maar ook financiële winst. Gemeenten, zorgaanbieders, maatschappelijke instellingen, scholen en burgers moeten samenwerken. Als gelijkwaardige partners, in partnerschappen of allianties. De ontwikkelingen in het sociale domein bieden kansen om de samenwerking beter te organiseren. Reacties van deelnemers: Ik vond het erg fijn om met raadsleden en commissieleden te praten over het wijkprofiel en te horen dat het aansluit bij hun behoeften. In mijn werk praat ik gewoonlijk met collega s en andere professionals hierover en dat is toch anders... Sander van Kuijk, workshopleider in dialoog met de wijk en onderzoeker bij de GGD Zuid Limburg Je moet vaker keuzes maken zonder dat de uitkomst zeker is. Thomas Gelissen, wethouder gemeente Brunssum. De transformatie van het sociale domein biedt extra kansen om samen invulling te geven aan publiek gezondheidsbeleid. De raadsconferentie was daarbij een belangrijk moment. Het welbevinden van mensen komt steeds centraler te staan. Samen met inwoners en andere partijen aan de slag in wijken en dorpen. Werken vanuit de wensen en mogelijkheden die mensen zelf zien en ervaren. De GGD kan de gemeenten in Zuid-Limburg met inhoudelijke en procesmatige deskundigheid hierbij prima ondersteunen. Ik heb dit als voormalig wethouder van de gemeente Vaals mogen ervaren en hierbij mooie resultaten gezien. Samen de schouders er onder zetten en kracht geven aan de transformatie. Jean Vroemen, raadslid gemeente Vaals Voor mij was het een zinnige bijeenkomst, ik zie dit als de start van een nieuwe beleidsperiode. Belangrijk vind ik dat alle partijen hierbij worden meegenomen. Herman Reiters, beleidsambtenaar volksgezondheid, gemeente Maastricht. Ik vond het een informatieve bijeenkomst. Ik denk dat met name de informatie over de sociaal domein onderwerpen voor veel raadsleden tot bewustwording zal leiden. Lid raadsadviescommissie Als commissielid kan ik de informatie goed gebruiken bij het voorbereidend werk om tot een advies aan de raad te komen. Lid raadsadviescommissie Ik vond het goed om met de leden van de raad en adviesraden van de gemeenten en met de vertegenwoordigers van de netwerkpartners in Zuid-Limburg, die betrokken zijn bij de gezondheid van onze burgers, in een positieve sfeer de start van een nieuwe beleidsperiode te markeren. Jacco Den Hartog, beleidsmedewerker gemeente Landgraaf

52 010GGD EXTERN EXTRA Het vervolgtraject 2015 is het laatste jaar van de beleidsperiode De GGD heeft in deze periode het scenario uitgevoerd dat gemeenten medio 2011 kozen. In 2016 start een nieuwe beleidsperiode. Opnieuw zal de GGD de gemeenten een aantal toekomstscenario s voorleggen. De gesprekken hierover met bestuurders en ambtenaren zijn najaar 2014 gestart. Ook de opbrengsten van de raadsconferentie neemt de GGD mee bij het opstellen van scenario s voor de beleidsperiode Voorjaar 2015 legt de GGD deze scenario s voor een zienswijze voor aan de gemeenten, waarna het bestuur medio 2015 een besluit zal nemen.

53

54 De GGD is een onderdeel van de Zuid-Limburgse gemeenten. Gemeenten hebben de taak om de lokale publieke belangen op het gebied van volksgezondheid te behartigen. Gemeenten bepalen het gezondheidsbeleid en voeren de totale regie op de lokale uitvoeringsprogramma s. De GGD adviseert gemeenten hierbij, levert data en kennis, verbindt partijen en is aanjager van processen die moeten leiden tot een betere gezondheid van de Zuid-Limburgers. Agenda Bekijk voor een actueel overzicht van activiteiten van de GGD Zuid Limburg de agenda op Colofon GGD Extern is een uitgave van de Geneeskundige Gezondheidsdienst (GGD) Zuid Limburg en is bedoeld voor u als relatie van de GGD Zuid Limburg. Suggesties en opmerkingen zijn welkom (T ). Geneeskundige Gezondheidsdienst (GGD) Zuid Limburg Postbus 2022, 6160 HA Geleen T , F info@ggdzl.nl GGD Extern EXTRA: maart 2015 Eindredactie: Directie- en bestuursbureau GGD Zuid Limburg Vormgeving: Margret Reijnders Creatieve Communicatie Teksten: Els Steegmans, Estella Kuppens en Lea Janssen GGD EXTERN EXTRA