SECTORSTUDIE GRAFISCHE BEDRIJVEN

Transcriptie

1 SECTORSTUDIE GRAFISCHE BEDRIJVEN R. Harmsen ECN-Beleidsstudies Petten NEEDIS Postbus ZG Petten telefoon: telefax : NDS augustus 1995

2 Verantwoording In opdracht van de Stichting NEEDIS wordt door ECN-Beleidsstudies het Nationaal Energie en Efficiency Data Informatie Systeem ontwikkeld. In de Stichting NEEDIS zijn het Ministerie van Economische Zaken, Sep en Gasunie vertegenwoordigd. Het doel van NEEDIS is, een algemeen erkend en in beginsel openbaar gegevensbestand samen te stellen en actueel te houden. In dit gegevensbestand wordt informatie opgenomen over het energiegebruik en de energie-efficiency in Nederland. Daarbij wordt onderscheid gemaakt naar energiedrager, verbruikerscategorie, energiefunctie en type installatie. Daarnaast worden andere grootheden bijgehouden die het energiegebruik mede verklaren. Om een nadere analyse te maken van verschillende verbruikerscategorieën is een sectorindeling gemaakt en worden per sector onderzoeken uitbesteed. Dit rapport betreft de grafische sector in Nederland, SBI 74 code 27. Dit rapport is samengesteld door Robert Harmsen als eerste onderdeel van zijn stage/afstudeerproject van de studierichting Natuurwetenschappen en Bedrijf & Bestuur (Universiteit Utrecht). Ton van Dril en Hans Bais hebben deze sectorrapportage begeleid vanuit ECN Beleidsstudies en Kees Andriesse vanuit de universiteit. Bij deze wil ik hen bedanken voor hun hulp en nuttige aanwijzingen. Studies van diverse andere sectoren en gegevens uit het gegevensbestand zijn verkrijgbaar bij de beheerder van NEEDIS. 2

3 INHOUD SAMENVATTING 5 1. INLEIDING 7 2. BESCHRIJVING VAN DE SECTOR Algemeen Produkten Technieken Grond-, hulpstoffen en verpakkingsmateriaal Waarde Omvang Leveranciers Energiegebruikende processen Energiegebruik algemeen Voornaamste energiedragers Warmte/kracht-inzet en winning Processen in de prepress-fase Processen in de drukfase Processen in de afwerkingsfase Processen in uitgeverijen Energie-ontwikkelingen Algemeen Milieubeleidsovereenkomst Besparingsopties Technische structuurontwikkelingen Andere toekomstige ontwikkelingen binnen de sector Afbakening studie en aanverwante sectoren SEGMENTEN, FUNCTIES EN INSTALLATIES Algemeen Indeling in segmenten, functies en installaties Cijfers op segmentniveau Aantal bedrijven en werknemers Economische aspecten op segmentniveau Fysieke prestatie op segmentniveau Energiegebruik op segmentniveau Besparings- en structuureffecten Cijfers op functieniveau Algemeen Drukkerij Cijfers op installatieniveau GEGEVENSBRONNEN Bronnen op segmentniveau Bronnen op functieniveau Bronnen op installatieniveau 52 3

4 Augustus 1995 Sectorstudie grafische bedrijven 5. ADVIES VOOR MONITORING Milieubeleidsovereenkomst Branche-vervaging Overige aspecten Benodigde gegevens Gegevens op segmentniveau Gegevens op functieniveau Gegevens op installatieniveau 55 REFERENTIES 57 BIJLAGE A: Gegevens grafische produkten 59 BIJLAGE B: Papierstromen naar produkt 65 BIJLAGE C: Verbruiksontwikkeling in de tijd 67 BIJLAGE D: Besparingsopties en functies 69 BIJLAGE E: Standaardbedrijfsindeling BIJLAGE F: Produktie-indexcijfers 75 4

5 SAMENVATTING Dit rapport betreft een analyse van het energiegebruik van de grafische sector, SBI 74 code 27. De grafische sector is opgebouwd uit de grafische industrie en uitgeverijen. De grafische industrie is onder te verdelen in drukkerijen en gespecialiseerde prepress- en afwerkingsbedrijven. Veel drukkerijen verzorgen (deels) hun eigen prepress en afwerking. De grafische sector is qua grootte van de bedrijven sterk gedifferentieerd. Op een totaal van ongeveer 3600 bedrijven heeft 80% minder dan 20 werknemers. Deze differentiatie geldt ook voor de produktgroepen en de verschillende produktietechnieken. Het energiegebruik van de drukkerijen is verreweg het grootst, ongeveer 80% van het totaal van de sector (verbruikssaldo: 4,5 PJ in 1992). Alleen de drukkerijen zijn interessant voor een nadere opdeling in functies. Ten eerste kan een onderscheid gemaakt worden tussen de procesfuncties drukken, prepress en afwerking, en daarnaast de standaard energiefuncties zoals verlichting, ruimteverwarming. De functie drukken kan gesplitst worden in vellen- en rotatiedruk die beide weer opgedeeld kunnen worden in processen met en zonder geforceerde droging. Rotatiedruk met geforceerde droging omvat heatset en diepdruk. Op basis van een case-studie bij 30 bedrijven (uitgevoerd in het kader van het meerjarenoverleg) is het mogelijk een schatting te geven van het energiegebruik van de verschillende functies. De opgenomen cijfers zijn indicatief. Het verzamelen van bruikbare gegevens op installatieniveau is niet mogelijk gebleken. De grafische industrie (dus niet de uitgeverijen) heeft zich gebonden aan een meerjarenafspraak energie om in het jaar 2000 een efficiencyverbetering van 20% ten opzichte van 1989 te realiseren. Een belangrijke procesgerichte besparingsoptie is het terugwinnen van warmte die vrijkomt bij naverbranding c.q. condensatie van koolwaterstoffen. Deze besparingsopties betreffen hoofdzakelijk heatset en diepdruk. Daarnaast bestaat een brede selectie van andere (niet-)procesgerichte besparingsmogelijkheden. De grafische industrie heeft vóór 1989 en in de periode een efficiencyverbetering gerealiseerd van respectievelijk 30% en 9%. In de periode wordt een efficiencyverbetering van 9% verwacht. Deze besparingen zijn deels autonoom, deels gericht (33%). Voor het monitoren van de efficiency-verbeteringen is het verzamelen van gegevens over het papierverbruik een goede maat voor de fysieke prestatie van de verschillende drukfuncties. Bij het bepalen van het specifiek energiegebruik moet gelet worden op structuureffecten die van invloed (kunnen) zijn op het energiegebruik: kleinere oplagen, gebruik van meer kleuren, veranderingen ten aanzien van het milieu, opkomst digitale druktechnieken, concentratie van bedrijven. In het kader van het meerjarenoverleg is niet gekozen voor papier om het specifiek energiegebruik te volgen. Gekeken wordt naar de implementatiegraad van verschillende besparende technieken c.q. maatregelen. Uitgeverijen lijken qua energiegebruik op dienstverlenende sectoren. Het verdient aanbeveling hier een meer algemene benadering toe te passen. 5

6 Augustus 1995 Sectorstudie grafische bedrijven 6

7 1. INLEIDING Eén van de mogelijkheden om de milieu-effecten van de energievoorziening tegen te gaan is het verbeteren van de efficiency van het energiegebruik. Om een goed beeld te krijgen van besparingsmaatregelen en -mogelijkheden gegeven het huidige energiegebruik, is het nuttig dat op sectorniveau duidelijke informatie over dit gebruik beschikbaar komt. In het kader van NEEDIS worden sectorstudies verricht die inzicht moeten geven in de gevraagde materie. Dit rapport betreft een sectorstudie van de grafische industrie en de uitgeverijen. Het doel van deze rapportage is het analyseren van het energiegebruik van de grafische sector en het vinden van verklarende factoren voor het energiegebruik. Ten behoeve hiervan wordt eerst een beschrijving van de sector gegeven met aandacht voor huidige en toekomstige economische, technologische en energetische ontwikkelingen. Vervolgens wordt op basis van deze beschrijving een indeling in segmenten en functies gemaakt. De rapportage wordt afgerond met een overzicht van de belangrijkste gegevens en een advies voor monitoring. 7

8 Augustus 1995 Sectorstudie grafische bedrijven 8

9 2. BESCHRIJVING VAN DE SECTOR 2.1 Algemeen De grafische sector heeft een complexe structuur. Ruwweg is onderscheid te maken tussen de grafische industrie en uitgeverijen. De grafische industrie is onder te verdelen in prepress (beeldreproduktie, tekstzetten, montage en drukvormvervaardiging), drukken en afwerking. Verpakkingsdrukkerijen vallen niet onder de grafische industrie. De grafische industrie vervaardigt uiteenlopende soorten drukwerk onder andere voor uitgeverijen. Uitgeverijen publiceren en distribueren kranten, boeken, tijdschriften en andere informatiedragers. Een materieel overzicht van de grafische sector en een aantal aanverwante sectoren wordt gegeven in figuur 2.1. Grafische industrie Uitgeverijen Fotografisch materiaal Inkt, oplosmiddelen Papier, kunststof, aluminium Hulpstoffen Pers, computer, e.d. Prepress Drukken Afwerking Informatie Krant Tijdschrift Boek Informatieverzameling Distributie Informatie Transportmiddelen Overig Drukwerk Afnemers Krant Tijdschrift Boek Hergebruik Verbruiksfase Afvalverwerking Verbranden Figuur 2.1: Materieel overzicht van de grafische sector Opgemerkt moet worden dat de aldus getrokken grenzen in werkelijkheid niet scherp zijn. Veel drukkerijen verzorgen bijvoorbeeld hun eigen prepress en afwerking (zie tabel 2.1). Uitgeverij-activiteiten worden in voorkomende gevallen altijd afgesplitst van grafische activiteiten, ook als beide activiteiten in dezelfde vestiging plaatsvinden [1]. 9

10 Augustus 1995 Sectorstudie grafische bedrijven Tabel 2.1: Percentage KVGO 1 -leden met een bepaalde grafische activiteit in huis (1993) [2] Activiteit Bedrijven [%] Zetten 65 Reproduktie 50 Drukken 75 Afwerking Produkten Tabel 2.2 geeft een overzicht van de verschillende grafische produktgroepen zoals die door het CBS onderscheiden worden. Tabel 2.2: Overzicht grafische produktgroepen 2 [omzet in % en mln gld] in 1991 (bedrijven >20 werknemers) [3] Produktgroep Totaal [%] Omzet [mln gld] Dag-, nieuws- en huis-aan-huisbladen 19,2 1420,4 Tijdschriften 16,4 1216,8 Boeken en jaarverslagen 6,6 487,8 Verpakkingsdrukwerk 1 10,6 782,2 Waardepapieren 1,3 98,6 Kantoor- en familiedrukwerk 2,5 186,8 Formulieren 6,1 449,5 Reclamedrukwerk 25,5 1886,5 Overig drukwerk 6,2 460,1 Prepress-produkten 2 5,6 411,1 Niet-grafische produkten 3 91,7 1 Voorzover gedrukt in de grafische industrie; waarde verpakkingsdrukwerk door verpakkingsdrukkerijen in 1991 bedroeg ongeveer 2 miljard gulden [4]. 2 Met name fotolitho s en filmzetwerk. 3 Onder ander fotokopieën, lichtdrukken, papierafval en niet nader gedefinieerde produkten. Reclamedrukwerk is qua omzet en groei de belangrijkste produktgroep. In tabel A.1 van bijlage A staat een overzicht van drukwerk naar gebruikte druktechniek voor de periode (voor beschrijving druktechnieken zie 2.1.2). Voor dit drukwerk geldt, dat het met behulp van meer dan één druktechniek geproduceerd kan worden. Tabel A.2 van bijlage A geeft de omzet van grafische produkten in de periode Kranten, tijdschriften en de meeste boeken worden gedrukt in opdracht van een uitgeverij. Tabel A.3 van bijlage A geeft voor de periode een overzicht van de omvang en waarde van deze uitgaven. 1 Koninklijk Verbond Grafische Ondernemingen, branche-vereniging van de grafische industrie; 3061 leden op 1 januari 1993 (totaal ongeveer 3600 grafische ondernemingen). 2 Vervaardigd op door drukkerijen ingekochte materialen. 10

11 Beschrijving van de sector Dagbladen vormen een zeer specifiek grafisch produkt. De actualiteitseisen die aan het nieuws gesteld worden, dwingen tot een zeer korte produktiecyclus. Dit betekent dat de produktiesnelheid van de persen hoog moet zijn en de opgestelde capaciteit groot. Dagbladen zijn onder te verdelen in landelijke en regionale dagbladen. Het verschil zit in de omvang van het verspreidingsgebied en de daaraan gerelateerde transportafstanden. In tabel A.4 en A.5 van bijlage A worden de 18 grootste landelijke en regionale dagbladen (oplage van meer dan ) opgesomd. De gezamenlijke oplagegrootte van deze 18 kranten betreft 65-70% van de totale dagelijkse dagbladproduktie [3,5]. De perscapaciteit van de dagbladdrukkerijen wordt vaak in lege uren benut voor het drukken van (weekend)bijlagen die een minder hoge actualiteitswaarde hebben, en huis-aan-huisbladen. Huis-aan-huisbladen zijn meestal gratis en worden periodiek verspreid. Deze kranten hebben een sterk regionaal/plaatselijk karakter en de oplage is klein ( ), behalve bijvoorbeeld in de Randstad, waar de oplage van enkele bladen meer dan is. Nieuwsbladen vormen een relatief kleine produktgroep (oplage ) en verschijnen 1 tot 4 keer per week. De produktgroep tijdschriften wordt door het CBS onderverdeeld in publiekstijdschriften (gratis en niet-gratis), opinieweekbladen en wetenschappelijke bladen/vaktijdschriften. De eerste groep is qua oplagegrootte het belangrijkst. Tabel A.6 van bijlage A geeft een overzicht van de 17 grootste tijdschriften die 70-75% van de totale tijdschriftmarkt omvatten [3,5]. Kranten en in mindere mate tijdschriften zijn vluchtige produkten in tegenstelling tot boeken. Import en export van grafische produkten In 1992 bedroeg de totale omzet naar categorie drukwerk 9750 mln gld. De waarde van de invoer van grafische produkten in hetzelfde jaar bedroeg 1701 mln gld en de waarde van de uitvoer 2024 mln gld [6]. De verwachting is dat de import en export de komende jaren zullen toenemen met name voor grote oplagen. Dit zou betekenen, dat produkten over grotere afstanden getransporteerd moeten worden, wat nadelig is voor het energiegebruik per eenheid produkt. Met name voor de produktgroepen reclamedrukwerk en boeken/brochures is deze trend reeds in de periode waarneembaar. In de tabellen A.7 en A.8 van bijlage A zijn import- en exportcijfers van grafische produkten opgenomen. In tabel A.9 staan de binnen- en buitenlandse loondiensten van de grafische sector als alternatieve indicator voor de ontwikkeling van de internationale concurrentie. 11

12 Augustus 1995 Sectorstudie grafische bedrijven Technieken Om een goed beeld van de grafische industrie te krijgen is het nuttig kort op de verschillende technieken en de ontwikkelingen in die technieken in te gaan. De volgende technieken worden onderscheiden: 1. prepress 2. hoogdruk 3. vlakdruk of offset 4. diepdruk 5. zeefdruk 6. nieuwe druktechnieken 7. afwerkingstechnieken. Ad 1 De prepress is onder te verdelen in het zetten van tekst, de reproduktie van afbeeldingen, filmmontage en drukplaatvervaardiging. Loodzetten wordt nog maar in enkele drukkerijen toegepast. Tegenwoordig maakt men gebruik van fotografische of elektronische zettechnieken, waarbij een met een tekstverwerker gemaakt document rechtstreeks op film of papier wordt gezet. Voor het reproduceren van afbeeldingen moet het beeld worden omgezet in rasterpunten. Dit gebeurde vroeger met behulp van een de reprocamera waarmee het beeld door een glasplaat met raster gefotografeerd werd. In geval van kleurenfoto s gebeurde dit ook door één of meerdere kleurenfilters. De reprocamera wordt bijna niet meer gebruikt en is vervangen door de scanner. Twee soorten scanners worden gebruikt: de vlakbedscanner voor zwart/wit en kleur, en de drumscanner voor kleur. De laatste wordt steeds minder gebruikt. Een nieuwe ontwikkeling op het gebied van beeldreproduktie is digitale fotografie, waarbij de afbeelding direct digitaal wordt opgeslagen. Deze techniek wordt nog niet op grote schaal toegepast. De stroken papier of film van het zetwerk worden met de gereproduceerde foto s samengevoegd tot een pagina (micromontage). Een aantal pagina s filmmateriaal wordt op een doorzichtig folie geplaatst ter grootte van een drukplaat (macromontage). In deze fase kunnen proefdrukken gemaakt worden. Vervolgens wordt de macromontage in contact gebracht met een drukplaat waarop zich een lichtgevoelige laag bevindt. Na belichting wordt het beeld op de drukplaat overgebracht. Deze vorm van pagina-opmaak is langzaam aan het verdwijnen als gevolg van de digitalisering in de prepress. Door de digitalisering in de prepress worden de oorspronkelijk gescheiden processen tekst- en beeldverwerking geïntegreerd (horizontale integratie). Een voorbeeld hiervan is de opkomst van DTP (desk-top-publishing; beeldscherm opmaak) in de tweede helft van de jaren tachtig, waardoor het traditionele zetterijbedrijf nagenoeg is verdwenen. De relatief goedkope beeldschermsystemen vervingen de dure en complexe grafische tekst- en beeldverwerkingsapparatuur en verlaagden daarmee de toetredingsdrempel voor niet-grafici. Het werd relatief eenvoudig tekst- en beeldmanipulaties uit te voeren en de gegevens bleven steeds 12

13 Beschrijving van de sector toegankelijk en te corrigeren. Dit heeft ertoe geleid dat veel prepress-werk is verschoven, enerzijds naar opdrachtgevers en anderzijds naar drukkers. De gespecialiseerde prepress-bedrijven doen nu vooral het gecompliceerde werk (in termen van uitvoering, kwaliteit en/of snelheid) en/of de grote volumes. Daarnaast vindt ook verticale integratie plaats door integratie van de creatieve fase (het eigenlijke ontwerpen) en de prepress (het uitvoeren van het ontwerp), en door elektronische drukplaatvervaardiging (computer-naar-plaat in plaats van computer-naar-film). De nieuwste ontwikkeling is computer-naar-pers waarbij de digitale gegevens direct worden overgebracht op de drukplaat die al op de pers gespannen is. Deze laatste techniek wordt nog niet op grote schaal toegepast. De digitalisering van informatie maakt het mogelijk het digitale ontwerp en de bewerking van tekst, beeld en geluid te verspreiden via elektronische media zoals CD, CD-i, CD-ROM, videotext. Ad 2 Onderscheid wordt gemaakt tussen drie soorten hoogdruk, te weten: boekdruk (vellen hoogdruk), krantedruk (rotatie hoogdruk) en flexografie. Boekdruk behoort tot de oudste druktechnieken. Men drukt van een verhoogde drukvorm (cliché), die gemaakt is van lood, zink of kunststof, waarmee vervolgens met kracht inkt op papier of karton wordt geperst. Deze vorm van hoogdruk wordt niet veel meer toegepast en is grotendeels vervangen door vlakdruk (zie ook bijlage A tabel A.1). Rotatie hoogdruk (zie figuur 2.2a) werd veel gebruikt voor het drukken van kranten, maar is eveneens grotendeels vervangen door vlakdruk. Vroeger werden clichés van lood gegoten, tegenwoordig zijn ze van hard, lichtgewicht kunststof (meestal fotopolymeer) gemaakt. Flexografie is een bijzondere vorm van hoogdruk, waarbij de drukvorm van rubber of zacht kunststof gemaakt is. Omdat de vorm flexibel is kan op ongelijke of ruwe oppervlakken gedrukt worden. De inkt droogt snel, zodat drukken op gesloten oppervlakken zoals plastic zakken mogelijk is. Ad 3 Bij offset drukt men van een dunne aluminium of papier/kunststof (meestal fotopolymeer) drukplaat. Het beeld is vettig (hydrofoob) en niet verhoogd. Wat niet mee mag drukken is vochtig (hydrofiel). Alleen het beeld neemt inkt op en wordt daarna overgezet (offset) op een rubber cilinder. Het papier wordt vervolgens tegen deze rubber cilinder aangeperst en het beeld afgedrukt (zie figuur 2.2b). 13

14 Augustus 1995 Sectorstudie grafische bedrijven vochtwerk inktwerk drukcilinder vlak beeld papier rubbercilinder inktwerk tegendruk cilinder inleg tegendruk cilinder uitleg drukvorm met verhoogd beeld (a) (b) papiergeleider papierbaan tegendruk cilinders rakel drukcilinder met verdiept beeld papierrol inktbak (c) Figuur 2.2: Rotatie hoogdruk (a), vellen-offset (b), diepdruk (c) Gedrukt wordt op vellen papier (plano/vellen-offset) of op rollen papier (rotatie-offset). Rotatie-offset is geschikt voor het drukken van grote oplagen met grote snelheid in zwart/wit, met steunkleur of in meerkleurendruk (gestandaardiseerde produkten). Onderscheid is te maken tussen processen met en zonder 14

15 Beschrijving van de sector geforceerde droging (in verband met het afgeven van inkt na het drukproces), te weten heatset en coldset (zie 2.3.5). Vellen-offset wordt met name gebruikt voor het drukken van boeken, folders en brochures in kleine oplagen en meerkleurendruk. Vellen-offset biedt meer mogelijkheden in gebruik van papiersoorten en afwerkingstechnieken dan rotatie-offset. Desondanks wordt steeds meer concurrentie ondervonden van rotatie-offset. Om na het drukken afgeven van de inkt te voorkomen wordt bij vellen-offset een poeder gebruikt dat (mechanisch) tussen de vellen wordt verstoven. Door gebruik van vellen-offset persen met hogere produktiesnelheden is dit vaak niet voldoende en past men infrarood-droging (IR-droging) toe. Bij het bedrukken van kunststof moet altijd geforceerd gedroogd worden (UV-droging). Ad 4 De diepdrukcilinder is van verchroomd koper en is opgebouwd uit rasterpunten van verschillende grootte en diepte. De inkt wordt in de rasterputjes opgezogen. Met name het prepareren van de diepdrukcilinder is duur en daarom is deze techniek alleen voor zeer grote oplagen geschikt (met name tijdschriften, zie tabel A.6 bijlage A). Diepdruk (zie figuur 2.2c) geeft een goed kleurenresultaat in vergelijking met andere druktechnieken. Desondanks ondervindt (rotatie)diepdruk steeds meer concurrentie van heatset. Een bijzondere vorm van diepdruk is staalstempel- of reliëfdruk. Deze druktechniek wordt op beperkte schaal toegepast voor het drukken van exclusieve visitekaartjes of briefpapier. Het beeld is in een stalen plaat geëtst of gegraveerd en tegelijkertijd ook in zachter materiaal als tegendrukvorm. De tegendrukvorm drukt het papier tegen de staalplaat waardoor de inkt in reliëf wordt afgedrukt. Ad 5 Zeefdruk is een sjabloontechniek. De inkt wordt met een rakel (slap mes) door een gaas van kunststof geperst. Dat gaas is gespannen in een stalen of aluminium raam. Op het gaas zit de sjabloon die is aangebracht met behulp van UV-belichting. De sjabloon dekt die delen van het gaas af waar geen inkt doorheen mag lopen. Met zeefdruk kan worden gedrukt op allerlei materialen, zoals kunststof, glas, hout, karton, textiel en gewoon papier. Ad 6 Op het gebied van nieuwe druktechnieken is onderscheid te maken tussen: - automatisering van de bestaande technieken - de opkomst van digitale technieken. De persautomatisering voltrekt zich geleidelijk, maar heeft belangrijke gevolgen. Te denken valt aan verkorting van in- en omsteltijden van de pers, lagere omslagpunten van grote persen ten opzichte van kleine persen en elektronische vermenigvuldigingsapparatuur, en een grotere produktiecapaciteit. Deze ontwikkeling vormt een bedreiging voor de conventionele technieken. In 1994 zijn technisch hoogwaardige systemen voor produktiebesturing en materialen management op de markt geïntroduceerd. Met deze systemen komt een volledig geautomatiseerd drukprocédé binnen bereik: Computer Integrated Manufacturing. 15

16 Augustus 1995 Sectorstudie grafische bedrijven De verwachting is dat voor de nieuwe digitale vermenigvuldigingstechnieken, zoals digitale kleurenkopieermachines, printers en digitale kleurenpersen, een snel groeiende markt ontstaat. Deze ontwikkeling zorgt voor nieuwe mogelijkheden op het gebied van Printing-on-Demand (het op afroep afdrukken van digitaal beschikbare informatie met een hoge snelheid en een hoge kwaliteit), Shortrun Colourprinting (drukken of printen van kleine oplagen (in kleur)) en variabel drukken. Ondanks het feit dat de kwaliteit van de digitale apparatuur (nog) niet even hoog is als de normale drukpers, zullen traditionele offset-toepassingen voor de produktie van folders, brochures en formulieren in oplagen van minder dan 500 exemplaren concurrentie van de digitale apparatuur ondervinden (zie ook 2.5). Ad 7 Snijden, vouwen, brocheren, bundelen en banderen zijn relatief eenvoudige afwerkingen en worden vaak in de drukkerij gedaan. Binderijen verzorgen vaak de specialistische afwerking van boeken (inbinden, innaaien, lijmen, lakken, foliën), terwijl kantoorboekenfabrieken kantoorboeken, kaartsystemen, formulieren sets en schriften afwerken. Voorbeelden van andere afwerkingstechnieken zijn het stansen van verpakkings- en zelfklevend stickermateriaal, het perforeren van kalenderbladen en postzegels en het nummeren van waardepapieren. De laatste paar jaar is technologische vooruitgang geboekt in de ontwikkeling van geautomatiseerde afwerkingssystemen. Dit heeft geleid tot reductie in in- en omsteltijden van de afwerkingsapparatuur, hogere produktie per uur en minder bedienend personeel.als gevolg van de vraag naar kleinere oplagen ontstaat de behoefte aan allerlei vormen van Binding-on-Demand (het op afroep afwerken van drukwerk). De belangrijkste gevolgen voor de grafische afwerking zijn: 1. overcapaciteit bij conventionele afwerking, 2. toenemende concurrentie tussen drukker en binder (drukker integreert het totale drukproces), 3. noodzaak tot samenwerking vanwege hoge investeringskosten en benodigde kennis. 2.2 Grond-, hulpstoffen en verpakkingsmateriaal Waarde De belangrijkste grondstof die in de grafische sector gebruikt wordt is papier. Tabel 2.3 geeft een overzicht van deze en andere gebruikte grond- en hulpstoffen onderverdeeld in de bedrijfsgroepen volgens SBI

17 Beschrijving van de sector Tabel 2.3: Gebruikte grond-, hulpstoffen en verpakkingsmateriaal (in mln gld, lopende prijzen) door drukkerijen/gespecialiseerde prepress (27.1), uitgeverijen (27.2) en binderijen (27.3) voor bedrijven met meer dan 50 werknemers (1992) [3] Grond- en hulpstoffen Rollen papier 1217,1 96,4 2 30,5 2 Vellen papier 390,5 2 2 Overig materiaal ter bedrukking 1 35,1 n.v.t. n.v.t. Drukinkten, verf, vernis, poeder, verdunningsmiddelen e.d. 128,0 n.v.t. n.v.t. Fotografisch materiaal, o.a. fixeer 62,7 n.v.t. n.v.t. Linnen, kunstleder, perkament, hechtdraad, garens e.d. 4,1 n.v.t. Overige grond- en hulpstoffen 153,3 35,3 3 62,2 4 Verpakkingsmateriaal Hout 4,9 n.v.t 3,1 5 Papier en karton 13,2 12,4 5 Kunststof 2,2 1,1 1,2 Overige (o.a. gemengde vormen) 3,9 1,0 0,5 1 Voornamelijk kunststof en aluminium. 2 Rollen en vellen papier tezamen. 3 Niet verder gespecificeerd. 4 Onder andere strokarton, grijs karton, plastics, schutbladen, inkt, verf, lijmen, garens, gaas. 5 Hout, papier en karton tezamen Omvang De algemene verwachting is dat de groei in het papierverbruik de komende jaren toe zal nemen met 2-4% per jaar (tegen 5-8% vóór 1994) [7]. Het aandeel van traditioneel drukwerk in het totale volume van papierverbruik zal waarschijnlijk op den duur dalen. In tabel 2.4 is per bedrijfsgroep een overzicht gegeven van het verbruik van papier en de toevoegingen. Opgemerkt moet worden dat in deze tabel drukwerk vervaardigd in opdracht van uitgeverijen, aan de uitgeverijen is toegekend. Tabel 2.4: Produktie, verbruik en toevoegingen per bedrijfsgroep in 1990 [8] Bedrijfsgroep SBI-code Produktie Verbruik papier Toevoeging [mln kg] [mln kg] [mln kg] Drukkerijen/prepress ,3 1393,3 60,0 Uitgeverijen ,8 696,8 1,0 Binderijen ,1 40,5 3,6 Het CBS heeft voor 1990 (voorlopig) eenmalig een globaal overzicht van de papierstromen (mln kg) in de grafische sector vastgesteld naar produktsoort (zie bijlage B) [8]. 17

18 Augustus 1995 Sectorstudie grafische bedrijven Leveranciers Papier wordt geleverd door KNP, Parenco en Van Gelder uit Nederland en daarnaast door bedrijven uit Duitsland. Inktproducenten zitten vooral in Duitsland en Groot-Brittannië. Nederlandse leveranciers zijn onder andere van Son, Premier Holland, Twello, O+R-inktchemie. Oplosmiddelen komen deels van de basischemie (Shell, BP), deels van de inktproducenten. Lichtgevoelig materiaal wordt geleverd door onder andere Agfa, Kodak, Fuji, Hoechst, 3M en Gemco (Dld). Voor een compleet overzicht van de belangrijke leveranciers voor de grafische industrie wordt verwezen naar het Vademecum voor de grafische industrie (VLGA, 1991). 2.3 Energiegebruikende processen Energiegebruik algemeen In 1992 bedroeg het verbruikssaldo energie in Nederland 2835 PJ [9]. De industrie gebruikte 1000 PJ. Het verbruikssaldo van de grafische sector is hiervan een klein gedeelte: 4,5 PJ (bedrijven met 1 of meer werknemers) [9]. De drukkerijen namen hiervan 80%, de uitgeverijen 15% en de gespecialiseerde prepress- en afwerkingsbedrijven samen 5% voor hun rekening. Met name het energiegebruik van de drukkerijen is dus belangrijk voor deze sector Voornaamste energiedragers Elektriciteit en aardgas zijn de voornaamste energiedragers van de grafische sector. Daarnaast worden op kleinere schaal andere energiedragers als olie en stoom/water verbruikt Warmte/kracht-inzet en winning De inzet van warmte/kracht in de grafische sector is bescheiden, mede veroorzaakt door het grote warmte-overschot in de sector. De in de sector opgestelde warmte/kracht-installaties bestaan grotendeels uit een gasturbine of gasmotor met daaraan gekoppeld een restwarmteketel. In tabel 2.5 is de energie-inzet en -produktie gegeven die met warmte/kracht-koppeling gerealiseerd is voor de hele sector. Het totaalrendement van deze omzetting komt hiermee op 88%. Het grootste potentieel voor warmte/kracht is te vinden bij diepdruk vanwege de continue warmtevraag. 18

19 Beschrijving van de sector Tabel 2.5: Warmte/kracht-inzet en energieverbruikssaldo naar drager van de grafische sector in 1991 [10] Verbruikssaldo Verbruikssaldo Warmte Overige elektriciteit aardgas + stoom dragers [TJ] [TJ] [TJ] [TJ] Totale grafische sector waarvan: - Bedrijven <20 werknemers Bedrijven >20 werknemers Winning Warmte/kracht - Inzet Produktie Finaal gebruik na winning en omzetting Exclusief 2,2 TJ afgifte aan het openbaar net. Opmerking: de gegevens uit de tabel betreffen voorlopige cijfers en dienen voor wat betreft het verbruik van warmte en stoom en overige dragers nog in overeenstemming te worden gebracht met de cijfers uit de Nederlandse Energie Huishouding [9]. De waarden in de tabel (in TJ) zijn berekend met de volgende omrekeningsfactoren: - energie-inhoud elektriciteit: 3.6 MJ/kWh - energie-inhoud aardgas: MJ/m 3 ae. In de grafische sector wordt geen energie gewonnen. Naverbranding van koolwaterstoffen (zie 2.4.3) en papiersnippers wordt niet als energiewinning beschouwd Processen in de prepress-fase In de prepress-fase 3 spelen de volgende energiegebruikende processen een rol: - ontwikkelen van foto s (redactioneel prepress-werk); - inscannen van foto s; - computer (met groot formaat beeldscherm) voor tekst- en beeldverwerking; - afdrukken van fotolitho s (computer-naar-film; voor iedere kleur een aparte film); - zilverterugwinning; - drukvormvoorbereiding (voor iedere kleur een aparte drukvorm). 3 Gesproken wordt van fase om aan te geven dat individuele bedrijven meer dan één activiteit in huis kunnen hebben. 19

20 Augustus 1995 Sectorstudie grafische bedrijven De drukvormvoorbereiding is nader op te splitsen in een aantal deelprocessen [11]: Hoogdruk - belichting met UV-licht voor uitharding (polymerisatie) van de drukplaten; - uitspoelen of uitblazen van de niet uitgeharde delen van de drukvorm met respectievelijk water en perslucht. Offset - belichting met UV-licht voor uitharding; - uitspoelen van niet uitgeharde delen van de drukvorm met plaatontwikkelaar en vervolgens reiniging met water. Diepdruk - ingraveren van het beeld met beiteltjes; - verchromen van de cilinder door middel van een elektrochemisch proces; - uitvoeren van correcties; - ontchromen, frezen en polijsten van de cilinder na het drukken; - behandeling afvalwater in een ONO-installatie (waarbij met behulp van stikstofdioxide onoplosbare metaalverbindingen gevormd worden). Zeefdruk - UV-belichting voor uitharding; - uitwassen van niet uitgeharde delen met water. Het belichten met UV-straling is computer gestuurd. Na belichting nemen de niet-belichte delen toner op. De toner vormt door verhitting een hydrofobe laag. De overige delen van de plaat worden hydrofiel gemaakt. Een vrij recente ontwikkeling is, dat een pagina niet meer uitsluitend met filmmateriaal gemonteerd hoeft te worden, maar ook met papier (kleine offset-drukkerijen, huisdrukkerijen en krantendrukkers). De fotografische stap naar film wordt daarmee overgeslagen. Naast deze specifieke energiegebruikende processen, wordt in de prepress-fase energie gebruikt voor standaard-energiegebruikende processen zoals ruimteverwarming/klimaatbeheersing, verlichting, ventilatie, koeling, secundair gebruik van computers en andere apparatuur. Ruimteverwarming geschiedt met CV-ketels met daaraan gekoppeld radiatoren, stralingspanelen (opslagruimtes), convectoren en heaters Processen in de drukfase Het grootste gedeelte van het energiegebruik van de grafische sector komt voor rekening van de drukfase. De procentuele verdeling van het verbruikssaldo energie naar soort drukkerij is op grond van CBS gegevens [3,9] en het RIVM-rapport Procesbeschrijving grafische industrie [11] voor 1992 als volgt geschat: - offset-drukkerijen 57% (waarvan heatset-drukkerijen 13%) - diepdrukdrukkerijen 21% - krantendrukkerijen 15% - hoogdrukdrukkerijen 2% - overige drukkerijen 5% 20

21 Beschrijving van de sector Algemeen onderscheid in energiegebruik wordt als volgt gemaakt: - direct energiegebruik van de pers - indirect energiegebruik van de pers. Het indirect energiegebruik is gerelateerd aan de hoeveelheid lucht die de pers aan de produktieruimte onttrekt en aan de mogelijke verspreiding van oplosmiddelen bij het schoonmaken. Ook dient de apparatuur gekoeld te worden, waardoor meer lucht van buitenaf aangevoerd moet worden. In de winter moet deze lucht extra verwarmd worden. Aan het afzuigen van proceslucht zijn eisen verbonden. Afhankelijk van de hoogte van de produktiehal moeten minimaal drie luchtwisselingen per uur geschieden. Veel drukkerijen hebben de beschikking over een automatische wasinstallatie voor iedere pers. Het direct energiegebruik is afhankelijk van de toegepaste techniek. Algemeen energiegebruikende processen zijn het opstarten, het draaien en het remmen van de persen. Met name voor grote rotatiepersen vergt het opstarten en remmen vrij veel energie, evenals het inkttransport. Bij dagbladdrukkerijen moet vanwege de korte produktiecyclus alle apparatuur in zeer korte tijd opgestart worden. Het gevraagde vermogen gedurende deze periode is ongeveer drie zo hoog als wanneer de persen normaal in bedrijf zijn [12]. Het gebruik van kleuren is belangrijk voor het energiegebruik: hoe meer kleuren hoe groter het aantal benodigde cilinders. Voor een aantal technieken kunnen nog specifieke energiegebruikende processen genoemd worden: Offset Bij het drukken worden eerst die delen van de plaat die niet bedrukt mogen worden met vocht behandeld. Dit vocht wordt via rollen verspreid over de drukcilinder. Bij een gedeelte van de vellen-offset wordt geforceerd gedroogd. Het betreft UV-droging bij het bedrukken van kunststoffen en IR-droging bij zeer hoge produktiesnelheden. Dit zijn elektrische vormen van drogen. Heatset Heatset is een speciale vorm van rotatie-offset, waarbij geforceerd gedroogd wordt (in tegenstelling tot coldset). Bij het drogen wordt lucht met een gaswarmtewisselaar tot ongeveer 130 C verhit en met behulp van hogedruk sproeiventielen over de papierbaan geblazen. De oplosmiddelen verdampen en worden met de hete luchtstroom afgezogen. Ook het vocht wordt mee afgezogen en dat zorgt voor zogenaamde trekgolven, die de kwaliteit van het papier verminderen. Verschillende methoden kunnen worden gebruikt om dit te voorkomen: nabevochtiging met walsen (techniek uit de papierindustrie), het leiden van de papierbaan door dampkanalen (zoals bij diepdruk) of door sproeigangen, of het gebruik van een dampdroger die met hete waterdamp werkt in plaats van met hete lucht. Nadeel van deze oplossingen is, dat het energiegebruik stijgt. Het al dan niet geforceerd drogen is afhankelijk van de produktiesnelheid en de papiersoort (absorberend of niet). In 1994 hadden 26 bedrijven heatset als hoofdactiviteit. Grote heatset-drukkerijen hebben een naverbrander voor heatset-olie die bij droging vrijkomt (heatset-inkt bestaat voor 35% uit minerale olie). Naverbranding is gebaseerd op oxydatie van organische componenten, 21

22 Augustus 1995 Sectorstudie grafische bedrijven waarbij koolstofdioxide en water ontstaan bij een temperatuur van 750 C of hoger, een minimale verblijftijd (ongeveer 1 seconde) en een optimale menging. Een naverbrandersysteem bestaat uit één of meer verbrandingskamers en aardgasgestookte branders. Diepdruk In alle bedrijven (10 met meer dan 20 werknemers in 1992 [3]) vindt geforceerde droging plaats met behulp van gaswarmtewisselaars (of elektrische droogsystemen bij oudere systemen) die lucht uit de produktiehal voorverwarmen. Het papier wordt nabevochtigd met behulp van dampkanalen om uitdroging te voorkomen. Door middel van kooladsorptie wordt het tolueen teruggewonnen. Afhankelijk van het bedrijf wordt of alleen de drooglucht, of de lucht uit de directe omgeving van de persen, of de totale ruimteventilatie (moderne bedrijven) over een terugwininstallatie geleid. Regeneratie van het tolueen vindt plaats met behulp van stoom. Schoonmaakwerkzaamheden worden meestal ook met tolueen verricht. Vervuild tolueen wordt in de meeste bedrijven in eigen beheer gedestilleerd en hergebruikt. Zeefdruk Bij zeefdruk (ongeveer vooral kleine bedrijven) wordt geforceerd gedroogd. Een toename vindt plaats in het gebruik van UV-inkten, die uitharden onder invloed van UV-licht (huidig marktaandeel ongeveer 5%). Ook voor de drukfase gelden de standaard energiegebruikende processen (zie 2.3.4). Klimaatbeheersing (luchtvochtigheid en temperatuur) is van belang in drukkerijen met name om de kwaliteit van papier en inkt constant te houden. Iedere drukkerij beschikt daarom over een luchtbehandelingsinstallatie Processen in de afwerkingsfase Net als in de drukfase neemt het verplaatsen van lucht een groot deel van het totale energiegebruik van de afwerkingsfase voor zijn rekening [2]. Te denken valt hierbij aan blaaslucht, vacuüm (voor het postgereed maken van produkten), snipperafzuiging, ventilatie en luchtbehandeling. De in genoemde afwerkingstechnieken hebben ieder hun eigen specifieke energiegebruik. In dit verband moet het lijmen van boeken apart genoemd worden. Dit lijmen gebeurt doorgaans met een hot melt -lijmprocédé. De standaard energiegebruikende processen (zie 2.3.4) zijn ook voor afwerkingsfase van toepassing Processen in uitgeverijen Uitgeverijen voeren geen industriële processen uit en zijn qua energiegebruikende processen te vergelijken met bedrijven uit de (zakelijke) dienstverlening. Bij uitgeverijen wordt energie gebruikt voor verwarming (voornamelijk aardgas), verlichting en ventilatie van de kantoren en eventuele opslagruimtes, voor koeling en voor diverse elektrische apparatuur als liften, CV-pompen, computers, fax, koffie-automaten en kopieermachines. 22

23 Beschrijving van de sector 2.4 Energie-ontwikkelingen Algemeen De grafische industrie heeft voor 1988 twee grote veranderingen ondergaan die hun invloed hebben gehad op het energiegebruik. Ten eerste de overgang van hoogdruk naar offset: offset is een zwaarder proces dan hoogdruk en gebruikt daarom meer energie [12]. Ten tweede de overgang van loodzetten naar fotozetten: fotozetten gebruikt veel minder energie dan loodzetten. Het energiegebruik van de grafische sector is in de periode toegenomen. Het verbruik van elektriciteit en aardgas steeg terwijl het verbruik van overige energiedragers daalde. In bijlage C is de ontwikkeling van het verbruikssaldo elektriciteit en aardgas naast die van de toegevoegde waarde gezet voor drukkerijen, uitgeverijen, gespecialiseerde prepress- en afwerkingsbedrijven. Voor de drukkerijen is de groei van het energiegebruik hoger dan die van de toegevoegde waarde. Voor de uitgeverijen is de relatie minder duidelijk, terwijl voor de prepress het elektriciteitsverbruik relatief toeneemt en het gasverbruik relatief achter blijft bij de groei van de toegevoegde waarde. In 1992 daalde het energiegebruik van de grafische industrie licht ten opzichte van 1991, het gebruik van de uitgeverijen steeg echter. Voor dagbladdrukkerijen is deze daling te verklaren door een vermindering van het aantal pagina s per krant [12]. Voor de meeste grafische bedrijven is het energie aspect van ondergeschikt belang bij investeringsbeslissingen. Belangrijk zijn de snelheid van de persen, de te leveren kwaliteit en de mogelijkheden (kleuren en afwerking). Bij de ontwikkeling van de vraag naar energie moet onderscheid gemaakt worden tussen drie verschillende effecten [13]: Volume effecten Deze houden verband met de omvang van de maatschappelijke activiteiten en worden uitgedrukt in een toe- of afname van de produktie in guldens of tonnen. Structuureffecten Deze hangen samen met de veranderende aard van de activiteiten in de tijd, waardoor de energievraag sneller of minder snel stijgt dan alleen uit de volume effecten valt waar te nemen. Substitutie van een produkt door een produkt dat met minder energie geproduceerd wordt is hiervan een voorbeeld. Besparingseffecten Deze zorgen dat dezelfde activiteiten met minder energie gedaan kunnen worden als gevolg van efficiency-verbeteringen. Bij de waargenomen ontwikkelingen is het zaak goed te kijken welke van de drie effecten een rol speelt. 23

24 Augustus 1995 Sectorstudie grafische bedrijven Milieubeleidsovereenkomst Op 8 april 1993 is een Milieubeleidsovereenkomst gesloten tussen de grafische industrie, verpakkingsdrukkerijen en de overheid. Onderdeel van het beleidsplan is een paragraaf over energie (meerjarenafspraak). Afgesproken is een energie-efficiency verbetering te realiseren van 20% in het jaar 2000 ten opzichte van De uitgeverijen zijn niet bij deze overeenkomst betrokken en vallen ook niet onder een andere meerjarenafspraak Besparingsopties Besparingen algemeen In de grafische industrie is vóór 1989 een efficiencyverbetering van 30% gerealiseerd. In de periode bedroeg deze verbetering 9%, een besparingspercentage dat ook verwacht wordt voor de periode Deze efficiency-verbeteringen zijn deels autonoom, deels gericht (33%) [14]. Besparingen en milieu Veel besparingsopties zijn gekoppeld aan maatregelen die genomen worden in het kader van milieudoelstellingen. Milieudoelstellingen kunnen echter ook zorgen, dat het energiegebruik hoger wordt. In dat geval zou sprake zijn van een belangenafweging. In het RIVM rapport Verkenning technologische oplossingen voor de grafische industrie en verpakkingsdrukkerijen (1992) worden een aantal technologische oplossingen beschreven voor problemen op milieugebied. De meest veelbelovende oplossingen worden in het rapport nader uitgewerkt. Eén van de aspecten waar naar gekeken wordt, is de verandering van het energiegebruik als gevolg van implementatie van de nieuwe techniek. Ten eerste een oplossing voor de problemen bij drukplaatvoorbereiding: Elektronische drukvormvervaardiging vormt een alternatief voor de fotografische processtappen bij de voorbereiding. Deze techniek kan bij krantedruk en klein-offset op dit moment al toegepast worden (computer-naar-plaat), maar bij diepdruk ( direct engraving ) nog niet. Voor reducties van chemisch afval en fixeergebruik bij computer-naar-film is procesgeïntegreerde zilverterugwinning een goede oplossing [15]. Zowel voor elektronische drukplaatvervaardiging als voor procesgeïntegreerde zilverterugwinning is onduidelijk wat de gevolgen voor het energiegebruik zijn. Een tweede oplossing betreft het terugdringen van koolwaterstofemissies bij drukprocessen. Drie opties staan open: waterige inkt, terugwinnen van koolwaterstoffen of naverbranden. In tabel 2.6 wordt voor de verschillende druktechnieken aangegeven wat (in de toekomst) mogelijk is. 24

25 Beschrijving van de sector Tabel 2.6: Mogelijke combinaties van technologische oplossingen en druktechnieken [16] Waterige inkt Terugwinnen Naverbranden Heatset Diepdruk Zeefdruk + + = mogelijk, - = niet mogelijk, = niet van toepassing Waterige inkt Uit milieu-oogpunt wordt de voorkeur gegeven aan waterige of andere niet-oplosmiddelhoudende inkten. Belangrijk aandachtspunt bij alle toepassingen van waterige inkt is het energiegebruik. Het energiegebruik voor drogen stijgt en daalt voor ventileren. In het kader van papierhergebruik wordt onderzoek gedaan naar de ontinktbaarheid van het papier. Bij heatset is het gebruik van waterige inkten in principe niet mogelijk. UV-inkten zijn echter wel toepasbaar. Het voordeel is, dat bij gebruik van UV-inkten geen emissies optreden. Wel is een andere droogtechniek (UV-belichting) nodig, die waarschijnlijk evenveel, misschien iets meer energie gebruikt. UV-inkten worden momenteel voornamelijk bij kunststofdruk toegepast [17]. Bij diepdruk kunnen waterige inkten toegepast worden ter vervanging van inkten op basis van tolueen. Extra energie is nodig voor drogen, daarentegen is geen energie meer nodig voor de terugwininstallatie (zie verder). Waarschijnlijk blijft het energiegebruik gelijk of stijgt licht. Deze inkt zou in 2000 wellicht een aandeel van 20% kunnen hebben [16]. Terugwinning Bij heatset kan door middel van condensatie heatset-olie teruggewonnen worden. Een mogelijke toepassing hiervan is gebruik als brandstof. De condensatiewarmte kan voor verwarming gebruikt worden. Bij diepdruk wordt terugwinning van tolueen algemeen toegepast door middel van actieve kooladsorptie. Voor oude en nieuwe installaties is een maximaal verlies van respectievelijk 10 en 15% afgesproken. Het terugwinnen van tolueen kost relatief weinig energie. Bovendien kan een gedeelte van de energie teruggewonnen worden uit de condensatiewarmte. Zeefdrukbedrijven zijn te klein voor het toepassen van de terugwinningstechniek. Een voordeel van terugwinnen boven verbranden is de besparing van grondstoffen. Alleen als dit te veel energie kost krijgt verbranden de voorkeur. Naverbranden Bij naverbranden (heatset) kan het grootste gedeelte van de warmte nuttig worden toegepast. Over de mogelijkheden van naverbranding bij diepdruk spreken verschillende bronnen [14,16] elkaar tegen. 25

26 Augustus 1995 Sectorstudie grafische bedrijven In de Milieubeleidsovereenkomst is overeengekomen dat vóór 1996 bij desbetreffende bedrijven (diepdruk en heatset) een condensor (terugwininstallatie) of een naverbrander geïnstalleerd moet zijn. De ontwikkeling van offset is gericht op vervanging van het gebruik van isopropylalcohol (IPA). In dit verband kunnen waterige alternatieven voor schoonmaakmiddelen genoemd worden (geen gegevens over energie-aspecten) en ook waterloze offset, waarbij geen vochtwater (met IPA) meer nodig is. Bij waterloze offset is extra energie nodig voor de koeling van drukmachines. Een constante ruimtetemperatuur bij waterloze offset is essentieel voor de kwaliteit van het drukwerk. Waterloze offset wordt nog niet op grote schaal toegepast. In 1995 loopt het patent op deze techniek af. De verwachting is, dat deze techniek in eerste instantie voornamelijk bij vellen-offset toegepast gaat worden [17]. Efficiency-verbeteringen Drie belangrijke procesgerichte besparingopties voor de grafische industrie zijn [11,16]: - warmteterugwinning bij condensatie/naverbranding van koolwaterstoffen, - verminderen lekverliezen drooglucht, - recirculatie drooglucht (alleen bij nieuwe installaties). Deze maatregelen betreffen diepdruk- en heatset-drukkerijen. Schattingen [14] geven aan dat in 2000 op gasverbruik 28,3% bespaart kan worden door implementatie van de maatregelen (was 7,5% in 1993). Voor heatset betekent dit een besparing van 33% op het gasverbruik in 2000 (was 7,5% in 1993). Deze getallen zijn eveneens opgenomen in tabel D.2 van bijlage D. Naverbranding is gebaseerd op het volgende principe: In de branders kan een interne warmtewisselaar (bestaande uit pijpenbundels) geplaatst worden om het te behandelen afgas (met een temperatuur van ongeveer 30 C) voor te verwarmen tot 530 C. Als de temperatuur door de verbranding van de koolwaterstoffen niet voldoende hoog is (750 C of hoger), moet met aardgas bijgestookt worden. De dan nog resterende warmte kan gebruikt worden door deze met behulp van een externe warmtewisselaar te benutten bij bijvoorbeeld drogen (men spreekt in dit geval van een geïntegreerde droger/naverbrander) of ruimteverwarming. Het thermisch rendement van een dergelijke naverbrander is ongeveer 70%. Voor heatset wordt momenteel bij individuele bedrijven [18] onderzoek gedaan naar een regeneratieve naverbrander. Deze werkt bij een temperatuur van 800 C of hoger en heeft een thermisch rendement van 99%. Het te behandelen afgas wordt over een keramisch bed geleid, dat in een eerdere cyclus is opgewarmd. Het gas absorbeert de warmte van het bed, waarbij het gedeeltelijk oxydeert. Wanneer de concentratie van koolwaterstoffen groter is dan 1 g/m 3 hoeft niet met aardgas bijgestookt te worden. Via een ander keramisch bed verlaat het gas het systeem. De stromingsrichting van het gas wordt iedere 2 minuten omgedraaid (met behulp van kleppen in het in- en uitvoersysteem), waardoor het binnenkomende gas optimaal opgewarmd kan worden door het keramisch materiaal. 26

27 Beschrijving van de sector Een andere optie is katalytische naverbranding, waarbij het afgas met behulp van een metaaloxyde verbrand wordt bij een temperatuur van C. Bij een koolwaterstofconcentratie van 1 g/m 3 is ook dit systeem autotherm. In ICARUS [19] wordt gesproken van een nieuw inktdoseringssysteem voor offset (Civilox), waarvan het elektriciteitsverbruik van de persen lager is door gebruik van minder cilinders. Ook de inktdamp in de produktiehal vermindert, waardoor de ventilatiebehoefte afneemt. Het totale besparingspotentieel wordt geschat op ongeveer 20% van de totale elektriciteitsvraag van de persen. Energiebesparing door energieterugwinning bij het remmen van rotatiepersen wordt op dit moment nergens toegepast. Een ontwikkeling die al een aantal jaren plaatsvindt is het opdelen van persen in kleinere componenten die ieder afzonderlijk bediend kunnen worden. Wanneer een bepaald onderdeel van de pers niet gebruikt wordt, wordt voor die toepassing ook geen energie gebruikt [12]. Andere belangrijke besparingsmogelijkheden die minder met het feitelijk drukproces te maken hebben zijn [11,16,18]: - betere afstelling brandstof/lucht-verhouding in de ketels, - optimaliseren van het gebruik van perslucht, - warmteterugwinning uit ventilatielucht, - isolatie van stoomleidingen, - optimalisatie van CV-installaties, - gebouwautomatisering voor doelmatig energiebeheer, - centraliseren en besturen van vacuümpompen (afwerking). Daarnaast kunnen niet direct proces gebonden besparingsopties uitgevoerd worden, zoals het toepassen van energiezuinige verlichting. Zônering van gebouwen, het dichtbij elkaar plaatsen van ruimtes met dezelfde bedrijfstijden, valt hier ook onder, evenals compartimentering [20]. Compartimentering is een besparingsoptie die bij voorkeur bij nieuwbouw overwogen moet worden. Achteraf compartimenteren is duur en levert geen besparingen op de investeringen voor klimaatinstallaties op. Voordelen van compartimentering zijn een daling van het energiegebruik voor verwarming en ventilatie en een afscheiding van de werkplek tegen de hoge warmtelast en het geluidsniveau van de drukpers. Bij besparing op ruimteverwarming moet gedacht worden aan dak-, vloer- en muurisolatie en dubbelglas [19]. Een compleet overzicht van de verschillende besparingsopties die geïnventariseerd zijn in het kader van de meerjarenafspraak is opgenomen in bijlage D. 27