Mantelzorgers van thuiswonende ouderen in België: een cruciale en complexe rol. Data-onderzoek.

Transcriptie

1 Mantelzorgers van thuiswonende ouderen in België: Data-onderzoek. Sophie Cès Déborah Flusin Olivier Schmitz Anne-Sophie Lambert Nathalie Pauwen Jean Macq IRSS - UCL

2 EXECUTIVE SUMMARY De mantelzorgers van thuiswonende zorgbehoevende ouderen spelen een cruciale ondersteunende rol. Deze rol wordt meer en meer onderzocht maar nog te weinig gevaloriseerd. Dit data-onderzoek analyseert de huidige situatie van de mantelzorgers van thuiswonende zorgbehoevende ouderen in België. Het levert een beter begrip op van het belang van hun rol en identificeert risicosituaties voor de mantelzorger en de zorgbehoevende. Een analyse gericht op de dyade mantelzorger-zorgbehoevende oudere Dit onderzoek heeft eerst specifieke zorgsituaties voor de dyade mantelzorger-zorgbehoevende geïdentificeerd, gekenmerkt door het afhankelijkheidsniveau van de zorgbehoevende en het aanwezigheidsniveau van de mantelzorger (niet-inwonend, inwonend). De steekproef van thuiswonende zorgbehoevende personen is gebaseerd op de kwantitatieve individuele gegevens die werden verzameld in het kader van de evaluatie van de Protocol 3 zorgvernieuwingsprojecten. Protocol 3 staat voor het protocolakkoord waarin de federale overheid, de Gemeenschappen en de Gewesten zijn overeengekomen om de ontwikkeling van alternatieve en ondersteunende zorgen voor ouderen te stimuleren. Deze unieke dataset heeft een representatieve gedetailleerde analytische studie mogelijk gemaakt van de huidige situatie van de mantelzorgers in België. Deze kwantitatieve analyse werd aangevuld met een reeks diepe-interviews met mantelzorgers. De zorg in de thuiscontext die aan de hand van deze gegevens wordt beschreven, geeft een nauwkeurig beeld van de thuisondersteuning van verschillende types van dyades mantelzorgers-zorgbehoevenden. De zorgbehoevende ouderen werden ingedeeld in 5 afhankelijkheidsniveaus: : personen die lichte hulp nodig hebben; personen die voor zichzelf kunnen zorgen, maar hulp nodig hebben bij instrumentele activiteiten van het dagelijks leven (IADL), zoals boodschappen doen, koken, poetsen, afwassen of vervoer; personen die zorg behoeven voor instrumentele (IADL) én basale dagelijkse activiteiten van het dagelijks leven (ADL), zoals zich aankleden, eten of naar het toilet gaan; personen die naast functionele(iadl en ADL) ook cognitieve beperkingen ervaren (bijvoorbeeld dementie); personen die naast functionele en cognitieve beperkingen ook gedragsstoornissen hebben. De mantelzorgers werden ingedeeld volgens hun woonplaats. Het profiel van inwonende en niet-inwonende mantelzorgers verschilt in variabelen zoals leeftijd, geslacht, beroepsactiviteit en eventuele aanwezigheid van een tweede mantelzorger, maar ook in de aard van de verstrekte zorgen (de tijd die eraan wordt besteed en de taken die worden uitgevoerd). 2

3 Bestede tijd en impact van de rol van de mantelzorgers op economische vlak Algemeen beschouwd besteden de inwonende mantelzorgers veel meer tijd aan de ondersteuning van oudere (3 tot 10 uur per dag, naargelang het afhankelijkheidsniveau) dan de niet-inwonende mantelzorgers (iets minder dan 1 tot meer dan 2 uur in het geval van gedragsstoornissen). De verklaring hiervoor heeft te maken met het afhankelijkheidsniveau dat vaak hoger is wanneer de mantelzorger inwoont. De niet-inwonende mantelzorgers zijn sterk betrokken bij IADL-hulp, terwijl de hulp bij ADL veel minder frequent is (18% voor hygiënische verzorging en /of incontinentiebeheer), onder meer door een psychologische terughoudendheid tegenover lichaamsverzorging - vooral wanneer de zorgbehoevende en de mantelzorger van geslacht verschillen. Voor inwonende mantelzorgers zijn de functionele beperkingen in de activiteiten van het dagelijks leven een belangrijke factor voor de verhoging van de bestede tijd. Inwonende mantelzorgers wijden zich op de eerste plaats aan taken in verband met lichaamshygiëne en verplaatsingen. Vanaf een bepaalde hoogte van cognitieve beperkingen zorgen inwonende mantelzorgers voor een vrijwel doorlopend en onmisbaar toezicht. Met hun dagelijkse aanwezigheid leveren de mantelzorgers een ondersteuning waarvan de economische waarde kan worden geschat volgens de tijd die aan elke taak wordt besteed. Dit is een partiële waarde, want ze houdt geen rekening met het geheel van verantwoordelijkheden dat niet in termen van tijd kwantificeerbaar is (het feit dat men beschikbaar is, de psychologische ondersteuning, de instandhouding van het sociale netwerk...) waarvan de rol in het kader van het thuis blijven wonen even belangrijk is als die van de meetbare activiteiten. Dit wordt door de kwalitatieve gegevens geïllustreerd. Bij personen met belangrijke cognitieve beperkingen, vertegenwoordigt de ondersteuning door de niet-inwonende mantelzorger gemiddeld 1189 euro per maand (lage raming), en de ondersteuning door de inwonende mantelzorger 941 euro per maand (sommige aspecten van IADL worden in deze specifieke situatie niet als zorg beschouwd). Wanneer de zorgbehoevende personen belangrijke functionele beperkingen voor ADL en IADL ervaren, bedraagt de waarde van de ondersteuning door een niet-inwonende mantelzorger 641 euro en die door een inwonende mantelzorger 621 euro per maand. De inzet van de mantelzorgers heeft ook een positieve weerslag op ziekenhuisopnames van meer dan één dag. Bij de personen met functionele en cognitieve beperkingen en gedragsproblemen vermindert de aanwezigheid van een inwonende mantelzorger die ADL-hulp biedt de duur van een hospitalisatie van gemiddeld 15 naar gemiddeld 5 dagen, opnieuw een belangrijke besparing voor de overheid. Risicosituaties voor de gezondheid van de dyades mantelzorgers-zorgbehoevende ouderen De zorg in de thuiscontext voor zorgbehoevende ouderen houdt verschillende risico s in voor zowel de mantelzorger als de zorgbehoevende, op het vlak van de lichamelijke en psychische gezondheid van de mantelzorger (uitputting, depressie...) en van de zorgbehoevende (risico van mishandeling...). 3

4 Personen die in een gemeente wonen met een laag aangegeven fiscaal inkomen (zwakke socio-economische status) Mantelzorgers die in een gemeente met een laag aangegeven fiscaal inkomen wonen, zijn gemiddeld psychologisch meer belast dan anderen. Men stelt trouwens vast dat de zorgbehoevenden in deze gemeenten in verhouding minder diensten ontvangen. In kansarme situaties lopen dus zowel de mantelzorger als de zorgbehoevende een bijzonder risico. Werkende niet-inwonende mantelzorgers De nog werkende mantelzorgers onder de 65 jaar zijn meestal niet-inwonend (64% van de mantelzorgers jonger dan 65 jaar). Deze mantelzorgers besteden meestal iets meer dan 2 uur per dag aan de zorg wanneer de zorgbehoevende cognitieve problemen heeft. Deze tijdsduur houdt een belangrijke druk in, met een significante invloed op de psychologische belasting (hoe groter de tijd besteed aan zorg, hoe groter de waargenomen belasting). Deze belasting neemt verder toe wanneer de mantelzorgers andere personen ten laste hebben en wanneer de zorgbehoevende belangrijke cognitieve beperkingen heeft. Inwonende mantelzorgers Deze mantelzorgers helpen de op het vlak van de functionele en/of cognitieve beperkingen meest afhankelijke ouderen; hun psychologische belasting is hoger dan die van de niet-inwonende mantelzorgers. Hun inzet is zeer groot en bedraagt gemiddeld meer dan 10 uur per dag wanneer de zorgbehoevende ernstige cognitieve beperkingen heeft. Daarnaast is een bepaald aandeel van deze mantelzorgers relatief oud (53% is ouder dan 70 jaar). Hun hoge leeftijd impliceert dat zij minder fysieke capaciteiten hebben. Dit verhoogt de risico s van sociaal isolement en van aantasting van hun gezondheid (bijvoorbeeld door de hulp bij verplaatsingen van de zorgbehoevenden). Zo stelt men vast dat bij ouderen met belangrijke beperkingen voor de IADL en met incontinentie, een niet te verwaarlozen deel van de inwonende mantelzorgers geen formele ondersteuning ontvangt (tussen 18% en 31% van de mantelzorgers van meer dan 75 jaar). De analyse van de psychologische belasting van de inwonende mantelzorgers is interessant omdat ze het nut van een beroep op formele zorgen aantoont. De psychologische belasting is immers kleiner wanneer de zorgbehoevende met belangrijke cognitieve beperkingen dagelijks hygiënische verpleegkundige verzorging krijgt. Mantelzorgers die worden bijgestaan door een tweede mantelzorger zouden zich in een minder ongunstige situatie bevinden, maar uit de resultaten blijkt dat de meerderheid van de inwonende mantelzorgers alleen instaat voor de ondersteuning van hun naaste (in tegenstelling tot niet-inwonende mantelzorgers). Deze situaties houden een risico tot instabiliteit in, als gevolg van de mogelijke kwetsbaarheid van de belangrijkste mantelzorger, of van het ontbreken van een expliciete vraag om hulp vanwege de dyade mantelzorger-zorgbehoevende. 4

5 Te ondernemen acties Het belang van informatie De geïnterviewde mantelzorgers vinden moeilijk informatie en advies bij professionals en instellingen. De analyse identificeert twee informatieniveaus: enerzijds voor de administratieve stappen en de bestaande openbare ondersteuning, en anderzijds voor de dagelijkse begeleiding in hun ondersteunende rol. Zo stelt men vast dat de mantelzorger vaak thuis professionele taken moet uitvoeren (revalidatie, toediening van geneesmiddelen, wassen, stimuleren, dragen) die eigenlijk een opleiding vereisen om risico s voor zowel de mantelzorger als de zorgbehoevende oudere te voorkomen. Nood aan een betere detectie van de behoeften aan zorg en ondersteuning De toegang tot formele hygiënische verzorging moet verbeterd worden, meer bepaald de respectieve rollen van de gezinshulp en de verpleeghulp bij de personen met functionele beperkingen voor de uitvoering van de ADL. In ons onderzoek stellen wij immers vast dat 15% van de personen met significante beperkingen geen verpleeghulp of gezinshulp ontvangt. De huisarts die in de eerste lijn optreedt, heeft de competenties om een behoefte aan hulp in dit domein te herkennen, maar lijkt niet altijd in staat om de vereiste diensten in te schakelen. Personen die ondersteuning nodig hebben, raadplegen hun huisarts veel vaker (zo heeft in het voorbije jaar 46% tot 59% van incontinente ouderen met een belangrijke behoefte aan hulp bij het wassen, maar zonder verpleeghulp, tenminste eenmaal per maand een huisarts geraadpleegd). De kwalitatieve analyse bevestigt dat de huisarts een grotere adviesrol zou kunnen opnemen, maar volgens de geïnterviewde personen beperkt de raadpleging zich tot het zuiver medische kader. Men zou niet-gedekte hulpbehoeften ook kunnen opsporen door een bewustmaking van de zorgverstrekkers die regelmatig aan huis komen (de huishoudhulp en/of gezinshulp waarvan 74% van het geheel van de steekproef gebruikmaakt). Zij zijn dus waarschijnlijk aanwezig voor de problemen ontstaan, maar missen mogelijk de opleiding om erop te anticiperen. Zij kunnen een signaalfunctie opnemen. Een specifieke steun voor mantelzorgers van ouderen met cognitieve stoornissen De mantelzorgers van personen met belangrijke cognitieve beperkingen worden zwaarder belast dan andere mantelzorgers, vooral wanneer de zorgbehoevende gedragsstoornissen heeft. Het is dus essentieel dat er in dit type situatie een regelmatige en aan de evolutie van de ziekte aangepaste begeleiding komt. Vanwege het evolutieve karakter van de ziekte worden de mantelzorgers immers regelmatig met nieuwe en onvoorspelbare problemen geconfronteerd; dit maakt een regelmatige professionele begeleiding noodzakelijk. Ze zou de mantelzorgers in staat stellen om over hun situatie te praten, zodat ze wat afstand kunnen nemen van een moeilijke en emotioneel belastende ervaring. De regelmatige begeleiding door een professional zou hen trouwens helpen om onverwacht of problematisch gedrag beter te begrijpen en zo nodig oplossingen te zoeken om agressieve of onaangepaste reacties te voorkomen. 5

6 Meer ondersteuning voor dyades van werkende mantelzorgers-zorgbehoevende ouderen In België bestaan er verschillende mogelijkheden om de werktijd te verminderen om meer beschikbaar te zijn om voor een naaste te zorgen. Weinig mantelzorgers maken er echter gebruik van (maximaal slechts 8% van de werkende mantelzorgers) en zij die het doen, ervaren een veel grotere psychologische last dan de anderen. Waarschijnlijk wachten werkende mantelzorgers dan ook zo lang mogelijk voor zij beslissen om hun beroepsactiviteit te beperken. Dit wordt bevestigd door de geïnterviewde personen, die zeggen dat het behoud van hun beroepsactiviteit vanuit psychologisch oogpunt belangrijk is voor hun persoonlijke ontplooiing. Een groter beroep op ondersteunende diensten (in het bijzonder gezinshulp) is een oplossing om de last voor de mantelzorger te verlichten en zijn of haar aanwezigheidstijd te verminderen. Het aantal gebruikers van gezinshulp of huishoudhulp is relatief hoog wanneer de mantelzorger niet-inwonend is, maar een niet te verwaarlozen aandeel mantelzorgers gebruikt dit type dienst niet wanneer de zorgbehoevende een hoge graad van afhankelijkheid heeft (18%). De intensiteit van het beroep op gezinshulp neemt doorgaans wel toe, in het bijzonder voor toezicht. En is onontbeerlijk wanneer een zekere drempelwaarde van cognitieve beperkingen wordt overschreden. Een betere toegang tot dit type dienst (geografische, financiële beschikbaarheid...) dient verder onderzocht te worden, vooral om de niet-inwonende mantelzorgers te helpen. Toch hangt een groter gebruik van deze diensten ook van de mantelzorgers zelf af. Vanwege voorkomend ongepast gedrag schrikken de geïnterviewde mantelzorgers van personen met cognitieve beperkingen er voor terug om het toezicht aan een gezinshulp te delegeren. Meer aandacht voor de respijtdiensten De behoefte aan respijt is waarschijnlijk de minst makkelijk te objectiveren behoefte, aangezien de mantelzorgers zelf ze niet altijd expliciet uiten. De aangeboden oplossingen mogen bovendien de mantelzorgers niet met bijkomende verplichtingen bezwaren (bijvoorbeeld rekening houden met beperkingen van de uurregelingen of van het transport voor de opvang in dagcentra) en moeten financieel toegankelijk blijven. Slechts een klein aandeel van de personen van de steekproef doet een beroep op dit type diensten: ten hoogste 8% van de personen doet occasioneel of regelmatig een beroep op een oppasdiensten, 14% op een dagcentrum en 10% op een tijdelijk verblijf in een woonzorgcentrum. 6