Het Nederlandse wetenschapsbeleid is in beweging. Dat is goed. De dynamiek van de wetenschap zelf vraagt daar om.

Transcriptie

1 Dames en Heren, Het Nederlandse wetenschapsbeleid is in beweging. Dat is goed. De dynamiek van de wetenschap zelf vraagt daar om. De tweede geldstroom - onder de hoede van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek - is er bij uitstek voor geschikt om ruimte te geven aan die dynamiek, aan nieuwe ideeën en nieuwe ontwikkelingen. Of dat nou ideeën zijn van jonge, startende onderzoekers of van onderzoekers die zich al ruimschoots hebben bewezen. Ik sta even stil bij een van de meest in het oog springende bewegingen die nu gaande is: het topsectorenbeleid. Dat is inmiddels opgenomen in de NWO-strategie. Het was overigens niet moeilijk dit beleid onderdeel te maken van die strategie, zonder het vigerende strategische plan geweld aan te doen. Het topsectorenbeleid is bekend, maar ik vat het in één zin samen: meer private onderzoeksmiddelen aantrekken door publieke onderzoeksmiddelen in te zetten op onderwerpen die voor economische groei veelbelovend - en wetenschappelijk grensverleggend zijn. Toegegeven, een tamelijk lange zin, maar toch kristalhelder... 1

2 Het topsectorenbeleid geeft aanleiding tot vurige discussies over het belang van fundamenteel versus toepassingsgericht onderzoek, nieuwsgierigheidsgedreven versus vraaggestuurd, en zelfs beta versus alfa-gamma. Die discussies leiden niet tot nieuwe inzichten voor ons wetenschapsbeleid. Stelt U zich voor dat de Partij voor het Fundamenteel Onderzoek zou meedoen aan de verkiezingen, en de Partij voor het Maatschappelijk en Economisch Geïnspireerde Onderzoek. Dan zou U toch niet weten waar U op moest stemmen? We moeten geen schijntegenstellingen creëren. NWO moet, om het zo maar te zeggen, de boel bij elkaar houden. Daarmee bedoel ik, dat NWO er blijft voor de volle breedte van haar missie. Een breedte die overigens met onze vier prijswinnaars van vandaag op excellente wijze wordt geïllustreerd. Ook het afgelopen jaar hebben we weer successen kunnen vieren van de Nederlandse wetenschap, successen die de krant haalden. De koppen die erbij horen zijn o.a. Majorana, stamcellen, antarctische ijslaag, moleculaire motor, Higgs, nieuwe Rembrandt. Dit lijstje is zeker niet uitputtend. Het verwijst naar Nederlands onderzoek dat, in een aantal gevallen uitgevoerd in 2

3 internationaal verband, doorbraken en in elk geval opmerkelijke, nieuwe kennis heeft opgeleverd. Wat opvalt is dat niemand dit succesvolle onderzoek achteraf de maat neemt op toepasbaarheid, of valoriseerbaarheid. Niemand zegt: dit onderzoek past niet in mijn favoriete vakje en daarom vind ik het niets. Nee, het succes wordt afgemeten aan wetenschappelijke vooruitgang en we zijn trots op onze onderzoekers die internationaal opvallen. Overigens zal ook dit onderzoek zijn nut bewijzen, maar dat nut was niet de primaire drijfveer. Voor hun ontplooiing en om deze successen te kunnen behalen, hebben de betreffende onderzoekers na hun studie een promotieplaats moeten vinden, na hun promotie een post-doc positie, na hun eerste post-doc positie misschien een tweede en vervolgens een aanstelling, uiteindelijk een vaste aanstelling, aan een van onze universiteiten of onderzoeksinstituten. En ze hebben, in alle stadia, natuurlijk geld moeten vinden voor hun onderzoek. Velen van ons ook de laureaten van vandaag - hebben zo n traject doorlopen: geen enkele stap was vanzelfsprekend, stappen kunnen naar het buitenland leiden, naar nieuwe onderzoeksgroepen, maar het perspectief was op ieder moment goed genoeg om met vertrouwen het hart te volgen en 3

4 wetenschappelijk onderzoeker te worden. En om weer naar Nederland terug te keren. Vandaag lijken deze opeenvolgende stappen voor de jongere generatie wetenschappers onzekerder dan ooit. Het in stand houden, of weer tot stand brengen, van zo n perspectief voor jonge onderzoekers is voor mij persoonlijk als NWO-bestuurder een belangrijke motivatie. Een wetenschappelijke carrière kan een bijzonder verloop hebben: Peter Higgs gaf een paar jaar geleden een voordracht getiteld: My life as a boson. Vrij vertaald: Mijn leven als elementair deeltje. Het is een humoristische titel, met enige zelfspot. In 1964 publiceerde hij het artikel Broken symmetries and the masses of Gauge Bosons. Op het eerste gezicht zou U het misschien niet zeggen, maar daarin werd het Higgs-boson, zo noemde hij het natuurlijk niet, gepostuleerd. Het zou hem zijn leven lang achtervolgen. Vandaar: My life as a boson. Vooral ook door het werk van t Hooft en Veltman werd de zoektocht naar het Higgs-boson heel relevant en concreet. Urgent. De naam van Higgs werd steeds beroemder naarmate zijn deeltje onvindbaarder bleek. Op 4 juli jongstleden was het zover. Bijna 48 jaar na zijn publicatie werd tijdens een colloquium op CERN de ontdekking van een nieuw Higgs- 4

5 achtig boson gepresenteerd. Higgs zat in de zaal, ik zat toevallig naast hem en zag hoe immens ontroerd (of opgelucht?) hij was. Ongeveer een jaar eerder sloot Nobelprijswinnaar David Gross een natuurkundeconferentie af, waarin de eerste Higgsresultaten van CERN gepresenteerd waren. Een Higgs-achtig signaaltje had de revue gepasseerd. Statistisch gezien niet overtuigend genoeg voor een ontdekking. Maar opwinding alom. Ook bij David Gross, die, als Amerikaan, ons Europeanen alvast feliciteerde met de doorbraak die aanstaande was. Buitengewoon opmerkelijk was zijn felicitatie aan the governments of Europe who persevered and prevailed. De regeringen van Europa die hebben volgehouden en gezegevierd. Waar hij op duidt zijn de lidstaten van CERN, waaronder Nederland, die CERN financieren. Ze hebben volgehouden: in 1994 hebben ze het LHC project goedgekeurd en ze hebben zich aan hun woord gehouden, ze hebben dit grensverleggende project mogelijk gemaakt, niet omdat het gemakkelijk was, maar omdat het moeilijk was! En ze hebben gezegevierd: Europa is nu wereldleider op dit vakgebied. Amerika mag aanschuiven, graag zelfs, maar wij maken de dienst uit! China mag natuurlijk ook meedoen en India en Brazilië. En dat willen en doen ze ook, allemaal. 5

6 Wat is het belang van deze ontdekking? Stelt U zich voor dat U een boek leest waardoor U mateloos ontroerd of geboeid bent. En de laatste paar bladzijden ontbreken. U zult nooit zeker weten hoe het afloopt. Dat is niet te verdragen! Het boek waar Higgs in 1964 aan begon heeft een bevredigende ontknoping gekregen en dat is fantastisch. Die nieuwsgierigheid, die behoefte om het verhaal af te maken, of er in ieder geval verder aan te schrijven, is één van de mooiste aspecten van de wetenschap, en een van de diepste drijfveren van wetenschappers. In alle interviews die in de afgelopen maanden met de Spinozalaureaten zijn verschenen, valt dat ook iedere keer op: hoe ongebreidelde nieuwsgierigheid grenzen kan verleggen. Dat Peter Higgs er was, op 4 juli, in het auditorium van CERN, zult U vanzelfsprekend vinden. Maar waarom was ik er eigenlijk? In één zin: dank zij de mogelijkheden die het Nederlandse onderzoeksbeleid mij door de jaren geboden heeft was ik er. Als vertegenwoordiger van een hele gemeenschap excellente onderzoekers, samenwerkend in een nationaal instituut met een grote internationale reputatie. En wat hebben we daar aan? Aan zo n instituut worden master scripties geschreven, promovendi opgeleid en proefschriften geschreven. Goed 6

7 opgeleide mensen afgeleverd voor banen in het bedrijfsleven, bij de overheid, in het onderwijs, in het onderzoek. Er vindt Technology Transfer plaats, er ontstaan spin offs en publiekprivate samenwerkingen. State of the art computerinfrastructuur, het computing grid, een prominent onderdeel van de Nederlandse e-infrastructuur, komt eruit voort. Meer in het algemeen: grensverleggend experimenteel onderzoek kan grote relevantie hebben voor de high tech sector. Om het anders te zeggen: natuurlijk valt de zoektocht naar het Higgs-boson onder fundamenteel onderzoek, maar zonder schroevendraaier, soldeerbout en plakband lukt het echt niet! Dus nogmaals: we moeten geen schijntegenstellingen creëren. Onderzoek, fundamenteel, toegepassingsgericht, puur uit nieuwsgierigheid geboren: het is allemaal noodzakelijk. Met de Nederlandse Chief Technology Officer van een grote multi-national sprak ik onlangs over de relatie tussen publiek en privaat gefinancierd onderzoek. Enkele decennia of zelfs korter geleden konden grote bedrijven als Shell en Philips zich nog eigen research-labs veroorloven die voldoende omvang hadden om ook aan vrij en risicovol onderzoek de ruimte te geven. Het is niet meer mogelijk om dergelijke onafhankelijke labs in stand te houden. Niet alleen om financiële redenen, maar omdat wetenschappelijk onderzoek qua omvang en 7

8 diversiteit zo n vlucht heeft genomen. Het is voor een enkel bedrijf onmogelijk om wetenschappelijk zelfvoorzienend te zijn. Met deze constatering als basis moet het mogelijk zijn om, ruimdenkend en met respect voor elkaar, uitstekende publiekprivate samenwerking tot stand te brengen. Het inzicht dat een brede en adequaat gefinancierde basis van onderzoek aan onze universiteiten en instituten nodig is als fundament onder het topsectorenbeleid heeft geleid tot een manifest, gezamenlijk ondertekend door werkgevers, universiteiten, hogescholen, NWO, TNO en de Akademie. Alleen bij adequate financiering van de hele kennissector zal een hervorming als het topsectorenbeleid uiteindelijk renderen. Dames en Heren, laat ik terugkeren naar de aanleiding voor deze bijeenkomst: het lauweren van vier Nederlandse topwetenschappers. Een NWO-Spinozapremie is enerzijds een kroon op hun werk: op alle keuzes die ze gemaakt hebben, de nachten zonder slaap, hun ideeën, het doorzettingsvermogen, op de mensen die ze geïnspireerd hebben. Maar het is ook een impuls om nóg verder te komen, nóg meer bladzijden van dat boek, dat natuurlijk eigenlijk geen einde heeft, maar wel altijd spannend blijft, te schrijven. 8

9 Simpel gezegd: Ik ben er trots op dat onze universiteiten wetenschappers van dit kaliber in hun gelederen hebben het stemt me optimistisch! Dank U voor Uw aandacht. (Jos Engelen, 7 september 2012, uitreiking Spinozapremies, Den Haag) 9