DE GESCHIEDENIS VAN HET ORGEL VAN LOON OP ZAND. Jan van Hoof

Transcriptie

1 1 DE GESCHIEDENIS VAN HET ORGEL VAN LOON OP ZAND Jan van Hoof Juni 2005 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de schrijver en met bronvermelding.

2 2 Inhoudsopgave Inleiding DE BOUW VAN HET ORGEL Stephanus Cosijns Werkzaamheden van Stephan Cosijns Nieuwbouworgels van Stephanus Cosijns De zonen Cosijns DE PERIODE Gerard van Giessen Godefridus Cosijns Hoornbeek en Müller DE PERIODE Werkzaamheden van de familie Bätz Meinhards Heyneman DE PERIODE VAN HIRTUM BOUWT HET LOONSE ORGEL De schuurkerk De orgelmakersfamilie van Hirtum De bouw van het orgel in Loon op Zand in Pijpwerk Orgelkas PERIODE Onderhoud door van Hirtum Anthony Vingerhoets De ombouw in Anthony Derksen van Angeren DE PERIODE ONDERHOUD DOOR VERMEULEN De orgelmakers Vermeulen Werkzaamheden in Loon op Zand DE OMBOUW IN Electro-pneumatische kegelladen Nieuw orgelbalkon DE JONGSTE GESCHIEDENIS Opnieuw verval Plan 1977: reconstructie situatie Plan 1984: een historisch instrument van elders Het derde plan: restauratie van het bestaande orgel Ingebruikneming Periode tot LITERATUUR BIJLAGEN NOTEN... 34

3 DE GESCHIEDENIS VAN HET ORGEL VAN LOON OP ZAND 3 Inleiding De R.K. kerk St. Jans Onthoofding te Loon op Zand herbergt twee orgels. Vóór in de kerk staat sinds 1999 een een-klaviers pijporgel met pedaal, dat omstreeks 1970 door Gebrs. Elbertse uit Soest gebouwd werd voor de H. Geestkerk in Goirle, die in 2000 werd gesloten en afgebroken. Het heeft een zevental registers en een electropneumatisch systeem. Het grote orgel achter in de kerk heeft een uitvoeriger geschiedenis, die in 1985 is beschreven 1. Naar aanleiding van het onderzoek van het pijpwerk bij de orgelrestauratie in dat jaar en meerdere ontdekkingen bij archievenonderzoek in de laatste twee decennia o.a. door Erik Gelevert van de Heemkundekring Loon op t Sandt, was het alleszins de moeite waard om de historie van dit orgel aan te vullen en zover mogelijk te completeren. De geschiedenis van het orgel van Loon op Zand gaat terug tot het midden van de XVIIde eeuw. Dat weten we aan de hand van het historisch onderzoek van verschillende deskundigen, onder wie drs. J.J. van der Harst, die adviseur was bij de restauratie van het Loonse orgel in Hij ontdekte in een handschrift uit ca. 1850, het handschrift Broekhuyzen, dat op een betrouwbare wijze een aantal Nederlandse orgels beschrijft, de mededeling: In de Kerk der Roomsch Catholyke Gemeente te Loon op Zand werd in 1835 het orgel uit de Waalse kerk van Den Bosch geplaatst. 2 Deze vondst was de sleutel tot de ontdekking van een turbulente geschiedenis, waarvan in het huidige orgel nog sporen te vinden zijn. In het vervolg gaan wij in op een aantal ingrepen die in de afgelopen 300 jaar hebben plaatsgevonden en die het orgel gemaakt hebben tot wat het nu is. Het is jammer dat niet meer van het oorspronkelijke instrument bewaard gebleven is. Wat er nog wel van over is moge in de toekomst gekoesterd blijven. Begrip voor het historisch karakter van het Loonse orgel is ook het doel van deze geschiedschrijving. Mei 2005 Jan van Hoof

4 4 1. DE BOUW VAN HET ORGEL Hoe lang stond het orgel vóór 1835 in Den Bosch en waar kwam het vandaan? Bij verder onderzoek wist v.d. Harst te achterhalen, dat het orgel in 1661 gebouwd werd door Stephanus Cosijns (of Couzijns). De achttiende-eeuwse Bossche historicus van Heurn sr. noemt in dit verband het jaartal Bij de restauratie van 1985 zijn 27 zeer oude pijpen ontdekt die aan Cosijns toegeschreven moeten worden, waardoor het bewijs van de oude oorsprong van het Loonse orgel werd bewezen. Figuur 1: Pijpen van Stefanus Cosijns in het huidige orgel van Loon op Zand: Prestant 8' van manuaal II

5 5 Figuur 2: Cosijnspijpen uit het orgel van Loon op Zand tijdens de restauratie van Stephanus Cosijns Tijdens de bouw van het orgel van de Waalse kerk woonde Stephanus Cosijns in Den Bosch, was organist aan de Waalse kerk en verder werkzaam als orgelmaker, een combinatie die in die tijd vrij vaak voorkwam. Als orgelmaker behoorde hij niet tot de meest bekende van zijn tijd. Dat waren namen als Hagerbeer, Goltfuss, Baders en Duyschot. Van het leven en werken van Cosijns is dan ook weinig met zekerheid bekend. Hij werd in Breda geboren; wanneer is niet bekend. Ook niet zeker is, of hij een nazaat was van Pieter Cosijns, die rond 1600 in Den Haag organist was aan de Grote Jakobskerk (een kerk die we in het vervolg nog vaker zullen tegenkomen), hoewel deze Pieter meer bekendheid kreeg als schilder van stillevens. Wel weten we, dat deze Pieter als organist van de Jakobskerk werd opgevolgd door zijn zoon 3. Stephan krijgt later inderdaad deze functie, dus een en ander zou met elkaar in verband kunnen staan. Stephan huwde pas later nl op 2 juni 1682 met Leonora Wighmans 4. Hij kreeg twee zonen: Caspar (? ) en Godefridus (??) Werkzaamheden van Stephan Cosijns Naast de bouw van het orgel in de Waalse kerk, waarop zo dadelijk wordt ingegaan, had Cosijns tijdens zijn verblijf in Den Bosch ook het grote orgel van de Sint Jan in onderhoud. De Sint Jan was sinds de inname van Den Bosch door Frederik Hendrik in 1629 in handen van de nieuwe gereformeerde religie. Het orgel kwam in 1635 eindelijk gereed (de kas was in 1617 al voltooid) en het kerkbestuur, dat ook de

6 6 Waalse kerk beheerde gaf de orgels van beide kerken aan Cosijns in onderhoud. De Waalse gemeente had bij de alteratie van Den Bosch de St. Annakapel toegewezen gekregen. In 1677 maakte Cosijns voor het Sint Jansorgel twee nieuwe registers, maar de opdrachtgevers waren allerminst tevreden met het resultaat van zijn werk. Een en ander leidde tot een proces tegen Cosijns, die toen de Bossche grond te heet onder zijn voeten voelde worden. Toch blijken er pijpen van het Cosijns in het Sint Jansorgel achtergebleven te zijn. Bij de restauratie in werden enige pijpen gevonden, waarvan de herkomst onopgehelderd bleef. Aan de hand van de pijpen die in 1985 in Loon op Zand ontdekt werden, konden deze aan Cosijns toegeschreven worden. 5 Figuur 3: Inscripties van Stephanus Cosijns, aangetroffen in het orgel van Loon op Zand In 1676 was Cosijns in Den Haag begonnen aan de restauratie van het orgel in de al eerder genoemde Grote Jakobskerk. In 1680 besloot hij zich in deze stad te vestigen en werd ook organist van deze kerk. Of hij verhuisde vanwege de genoemde moeilijkheden in Den Bosch of om, wat heel gewoon was in die tijd, zijn vader als organist op te volgen, is niet bekend. Hoe dan ook, in 1683 repareerde hij het clavecimbel van de R.K. schuilkerk aan de Juffr.Idastraat (de latere oud-katholieke kerk) en werkte er ook aan het positief. In 1680 plaatste hij het binnenwerk van het kleine orgel van de Haagse Grote kerk over naar Woudrichem. De kas bleef in Den Haag achter Nieuwbouworgels van Stephanus Cosijns In de jaren bouwde Cosijns zijn eerst bekende nieuwbouworgel in de Waalse kerk van Den Bosch, waar hij organist was. Hij zal dus wel zijn uiterste best gedaan hebben om er iets moois van te maken. Het orgel telde 9 registers op één manuaal met 51 toetsen van C t/m d De Dispositie van dit orgel is niet met zekerheid, maar met een grote mate van waarschijnlijkheid te reconstrueren uit mededelingen van de Goudse organist Joachim Hess uit het jaar Zij luidde: Praestant 8 Holpijp 8 Octaav 4 Fluit 4 Octaav 2 Flageolet bas 2 Mixtuur

7 7 Sesquialtera Vox Humana 8 Hess vermeldt dat het Clavier oorspronkelijk tot a liep en fraaje geluiden worden in dit kleyn Werkje aangetroffen. 7 Wat Stephan Cosijns als orgelmaker verder tot stand gebracht heeft, is in vergetelheid geraakt op één uitzondering na: van 1663 tot 1665 bouwde hij een nieuw orgel in de Grote hervormde St. Janskerk van Gorinchem De zonen Cosijns Stephan Cosijns bleef organist in Den Haag tot 1697 (vd.harst). Wanneer hij overleed, is niet bekend. Om het verhaal over de Cosjjns-familie af te ronden, vermelden wij hier de werkzaamheden van de beide zonen van Stephan Cosijns. CASPAR was van 1698 tot aan zijn dood organist van de Haagse Jakobskerk als opvolger van zijn vader. Hij repareerde in 1709 het orgel in de Grote kerk van Naarden. Hij werd in 1717 in Den Haag begraven. GODFRIED was organist en orgelmaker in Geertruidenberg. Hij diende aan het eind van de XVIIde eeuw een restauratievoorstel in voor het Bossche Sint Jansorgel, hetgeen niet resulteerde in een opdracht. Vervolgens werd hij in 1713 belast met het Waalse orgel in Den Bosch. (Volgens M.Vente zou dit door Caspar geschied zijn, die vóór 1698 in Geertruidenberg organist zou zijn geweest.) 2. DE PERIODE Nadat Cosijns met de bouw van het orgel in de Waalse kerk van Den Bosch was gereed gekomen, is het even rustig rond het instrument. In 1683 werd de kas opnieuw geschilderd :ene van Hattem, bijgenaamd de Cladtschilder. Vrij kort daarna blijken allerlei orgelbouwers van grote klasse en van minder allooi zich met het Cosijnsorgel bezig te houden Gerard van Giessen De eerste, van wie melding gemaakt wordt, is Gerard van Giessen uit Sprang, die als katholiek kerkte in Loon op Zand 9. Hij kwam in de jaren het orgel stemmen, repareren en revideren Jean Carvajal, de toenmalige organist van de Waalse kerk, keurde het samen met de organist van Zaltbommel: Michiel van Couwenberg Het keuringsrapport vermeldt, dat de frontpijpen nog niet goed aanspraken. Als verklaring wordt gegeven, dat er geen steiger voor de orgelmaker was gebouwd. 10 Jean Carvajal was naast organist ook orgelmaker. Wellicht heeft hij de werkplaats van Stephan Cosijns in Den Bosch overgenomen samen met zijn organistenfunctie. Waarom Gerard van Giessen er daarom bij betrokken werd, is niet duidelijk. Het is wel opmerkelijk dat op het eind van de 17 de eeuw een

8 8 parochiaan van Loon op Zand bemoeienis had met dit orgel, dat ruim een eeuw later naar Loon op Zand zou komen Godefridus Cosijns In 1700 worden er groene gordijnen vervaardigd voor het orgel, omdat Carvajal vreesde, dat het instrument zou vervuilen Ondanks zijn zorg, blijkt het orgel kort na 1700 danig aan reparatie toe te zijn, want verschillende orgelmakers werden uitgenodigd om een herstelplan (memorie van defecten) in te dienen. Geraadpleegd werden: a. Den orgelmaker te Gemert : hoogstwaarschijnlijk is dit Matthijs Verhofstadt, die aanvankelijk in Leiden werkte (orgels in Rotterdam, n.l. de Paradijskerk en de St. Laurentiuskerk, in Edam, in de Lutherse kerk van Utrecht en in de Grote kerk van Culemborg). Later verhuisde hij naar Gemert, van waaruit hij de orgels bouwde in de Maartenskerk van Zaltbommel en de Broederkerk in Nijmegen. Van hem zijn de orgels in de Paradijskerk, Rotterdam en van Culemborg bewaard gebleven. b. Den orgelmaker uit Breda : waarschijnlijk Jacobus Zeemans. Van hem is één orgel bewaard gebleven, n.l. in Leur (bij Etten). In Voorschoten en in Etten zijn de orgelkas en enkele pijpen van hem behouden gebleven. c. Den orgelmaker te Roermond : Conrad Ruprecht, van wie alleen orgelkassen bewaard zijn gebleven en wel in Boxmeer. Zevenaar en Venlo. d. Godefridus Cosijns, de zoon van de bouwer van het orgel. Van een van hen is in het St. Jansarchief nog een kattebelletje bewaard gebleven met als tekst: Daar is Een Register gebrooken. Het Voet Pedaal moet aan het Clavier aangekoppeld worden. Godefridus Cosijns voert uiteindelijk in 1713 de reparatie uit, Waarschijnlijk kreeg hij de opdracht omdat hij de offerte uit respect voor het werk van zijn vader aan de lage kant had gehouden. Hij maakte het orgel schoon en vervaardigde eer nieuw pedaalklavier. 11 In 1718 schreef de organist van de Bossche St. Jan, Jacobus Eytzen, een brief aan Dirck Scholl, organist van de Nieuwe Kerk in Delft, die in 1698 de Bossche orgels had gevisiteerd. Over Godefridus Cosijns schreef hij: dat schoone werk is aanbesteet met een Cousijn die alhoewel eenen kruk sijnde nog wat van de kunst van sijn vader wist te praten. 12 Van der Harst ontdekte in het orgel van Loon op Zand ook pijpen van Verhofstadt (ca.1720). Wellicht zijn zij ook in 1713 door Godfried Cosijns geplaatst als vervanging.

9 9 Figuur 4: Pijpen van Verhofstadt in het huidige orgel van Loon op Zand: Holpijp 8' manuaal II Sommige van deze pijpen zijn gedeeltelijk geciseleerd (van ingesneden versieringen voorzien), wat er op duidt, dat het frontpijpen zijn geweest. Figuur 5: Inscripties van Matthijs Verhofstadt aangetroffen in het orgel van Loon op Zand 2.3. Hoornbeek en Müller In was er weer wat aan de hand niet het orgel. De bekende orgelbouwer C. Hoornbeek werkte er aan 13, samen met zijn leerling Christiaan Müller, die later het beroemde orgel in de St. Bavo te Haarlem zou bouwen. Müller besteedde in 1734 een wederom noodzakelijke reparatie uit aan zijn leerling Michiel Schwartsberg (geboren in Mühlhausen, met Müller in 1725 naar Leeuwarden gekomen) 14. G.Oost 15 treft Chr. Müller in 1742 weer aan bij het Waalse orgel ditmaal samen met een andere leerling Johann Heinrich Hartmann Bätz, die al vermeld werd in verband met het orgel van Gorinchem. Deze J.H.H. Bätz was in 1709 geboren in Frankenroda in Saksen en kwam omstreeks.1730 bij Müller in de leer. Hij wordt de grondlegger van een beroemde orgelmakerij en heeft vele beroemde orgels op zijn naam staan, zoals Den Haag, Lutherse kerk (1761), Utrecht Domkerk (1831) en de hervormde

10 10 kerken van Tilburg (1763) en Den Bosch (1831). J.H.H. Bätz kreeg in 1742 een contract voor het onderhoud van de orgels in de St. Jan en in de Waalse kerk. Op 20 december 1742 begon hij aan de reparatie van het Cosijns-orgel. Naast een uitvoerige schoonmaakbeurt werd het Praestant verfoelied (dwz. de frontpijpen werden van een laagje tinfoelie voorzien) en verguld (dwz. de boven- en onderlabia). Ook werd het register Vox Humana 8 vervangen door een Trompet 8. De ontbrekende pijpen van de Mixtuur werden door Bätz bijgemaakt. Op 8 augustus 1743 was het werk gereed. De totale kosten bedroegen f 197,16. Bij de keuring ontving het orgel de kwalificatie loffelijk. Het gevolg was, dat Bätz in 1744 het onderhoud van de orgels van de Bossche gereformeerde gemeente definitief in handen kreeg; dat waren als reeds vermeld de orgels in de St. Jan en dat van de Waalse (of Franse) kerk. Bätz kwam tot zijn dood in 1770 telkenjare naar Den Bosch en zal daarbij ook het Waalse kerk-orgel herhaaldelijk nagekeken hebben. Dit contract werd telkens voor een aantal jaren verlengd tot zijn dood in 1770; in dat jaar verzocht zijn weduwe het contract nog twaalf jaren voort te zetten, waarbij zijn broer Johann Heinrich Wilhelm Bätz en zijn zoon Gideon Thomas de werkzaamheden zouden uitvoeren. 3. DE PERIODE Werkzaamheden van de familie Bätz Uit het jaar 1753 zijn enkele brieven van de kerkmeesters van de gereformeerde kerk aan het stadsbestuur van Den Bosch bewaard gebleven, waarin toestand van het Cosijnsorgel als volgt werd beschreven: de slegte toestand van het orgel in de Fransche Kerk, voorkomende, soo ons bericht is, soor door desselfs ouderdom als menigvuldige schadens door de ratten daar aan toegebracht.. De kerkmeesters hadden de organist Millevilles en de schepen Mr. Willem van der Does advies gevraagd en kwamen met het voorstel een nieuw orgel te bouwen om eens van het doen van sware reparatiën aan het oude orgel, die jaarlyx aan het selve te doen zijn, bevrijd te wezen. In de brief werd ook een reparatie-mogelijkheid geopperd voor f 150,-, terwijl nieuwbouw begroot werd op.ƒ 900,-. 16 Het stadsbestuur antwoordde binnen een maand (!!) dat de mogelijkheid tot reparatie nader onderzocht moest worden. Het kerkbestuur nodigde daarvoor de Bossche orgelmaker Pieter Steens uit. Deze kwam samen met Bätz in een brief dd. 21 december 1753 tot de conclusie, dat in ieder geval drie nieuwe blaasbalgen aangebracht moesten worden 17. Dit gebeurde inderdaad voor de prijs van ƒ 300,- 18. Het hele orgel werd vervolgens opnieuw geïntoneerd, wat 11 dagen duurde, blijkens de post orgeltreden. Het werk werd daarna als loffelijk en wel gewaardeerd. In 1760 maakte Bätz voor ƒ 82,- een nieuw handklavier en breidde het aantal toetsen uit met vijf (van

11 11 a naar d ) Toch was het weer behelpen. In werd door de zoon van Johann H.H. Bätz, n.l.. Gideon Thomas ( ) een lijst van defecten opgesteld van de Bossche orgels. 19 Het kerkbestuur ging op deze offerte niet in. Bätz beëindigde derhalve het onderhoudscontract met het gereformeerde kerkbestuur. In het archief van de St. Janskathedraal in Den Bosch bevindt zich nog een voorstel betreffende de reparatie van het orgel in de Waalse kerk van een onbekende, gedateerd 21 december Meinhards De enige mededeling over het orgel in de daarop volgende jaren is die van Joachim Hess uit 1774, welke wij in de aanvang van dit artikel citeerden. Zoals gezegd, besloot hij de beschrijving met de zin: fraaje geluiden worden in dit kleyn Werkje aangetroffen. Niets wijst er op dat het orgel in slechte staat zou zijn, maar Hess ontleende zijn beschrijving wellicht aan oudere bronnen. Wie zich in die periode met het Waalse orgel heeft beziggehouden is niet expliciet bekend. Het lijkt waarschijnlijk, dat het toevertrouwd bleef aan dezelfde orgelmakers, die ook de orgels in de St. Jan bijhielden. Dat was van 1775 tot 1777 Anastasius Meinhards, uit Hessen afkomstig en tijdelijk woonachtig in Den Bosch. Hij noemde zich organarius et mechanicus instrumentalis. In 1777 werd deze Meinhards op advies van de Nijmeegse organist Petrus Beyen. ontslagen en moest men een andere orgelbouwer zoeken. De Bossche aristocraat en orgelkenner Mr. Jan van Heurn, de zoon van de historicus, die wij al eerder tegenkwamen, ging zich met de kwestie bezighouden en na veel zoeken kwam men uit bij de Nijmeegse orgelmaker Antonius Heyneman Heyneman Antonius Friedrich Gottlieb Heyneman was ook uit Hessen afkomstig, uit Laubach, maar woonde juist enkele jaren in Nijmegen. Hij had het orgelmakersambacht van zijn vader geleerd, maar had tot dan toe nog weinig spectaculairs verricht. Hij is vooral bekend geworden door de bouw van het nieuwe grote orgel in de Bossche Sint Jan, waarbij hij gebruik maakte van de prachtige oude Renaissancekas en veel ouder pijpwerk. Dit omvangrijke werk kwam gereed in Bij de jongste restauratie van het Sint Jansorgel, welke in 1984 voltooid werd, is juist de toestand van 1787 gereconstrueerd, zodat men het nu met recht een Heynemanorgel kan noemen. Verder is er van deze orgelmaker maar één orgel in Nederland bewaard gebleven n.l. dat in de hervormde kerk van Ravenstein. Deze Heyneman kwam in 1783 ook met een ingrijpend reparatievoorstel voor het Waalse orgel 20

12 12 De kosten van algeheel herstel zouden f 1280,- bedragen, een voor die tijd bijzonder hoog bedrag. Heyneman zal wel vermoed hebben dat het kerkbestuur dit bedrag te hoog zou vinden, want hij voegt er een tweede voorstel aan toe, dat beperkt bleef tot het dichten van allerlei lekkages in de windvoorziening. Dat zou f 180,- gaan kosten 21. De kerk-meesters kozen inderdaad voor het laatste voorstel. Het St. Jansorgel had immers f ,- gekost! Heyneman verrichtte in 1788 en 1791 nog enkele reparatie- en onderhoudswerkzaamheden aan het orgel en overleed kort na DE PERIODE Een belangrijk jaar in de geschiedenis van de stad s Hertogenbosch is 1794, het jaar waarin de Franse troepen de stad veroverden. De stad werd zwaar beschoten en ook de Waalse kerk werd door granaatvuur beschadigd, zelfs zozeer, dat de kerk niet meer herbouwd kon worden en men om moest zien naar een ander kerkgebouw. Het restant van de Waalse kerk (de voormalige St. Annakapel) werd uiteindelijk in 1819 verkocht en gesloopt. Op het vrijgekomen terrein aan de Kerkstraat werd de nieuwe hervormde Grote Kerk gebouwd, terwijl de katholieken de St. Jan weer in gebruik konden nemen. Voor de Waalse gemeente was de vroegere St. Geertruidekapel beschikbaar gekomen en sinds 1808 (of volgens sommigen pas in 1819 of 1822) werden daar Franse kerkdiensten gehouden. In deze Geertruidekapel stond een orgelkas die dateert uit Het was een restant van een orgel, dat ooit voor een Franciscanenklooster gebouwd was. Dat leidt men af uit inscripties van een aantal heiligen uit de Franciscaansee traditie. Of deze kas rond 1800 een volledig orgel bevatte is niet waarschijnlijk, want het is zeker, dat de Waalse gemeente omstreeks 1819 het Cosijns-orgel uit de te slopen St.Annakapel meebracht naar de St.Geertruidekapel (al vermeldt van Heurn Sr. in zijn geschiedenis van Den Bosch, dat zij alleen de kansel meenamen). Het is mogelijk, dat de Cosijnskas bij de beschietingen in 1794 zozeer beschadigd was, dat men alleen het binnenwerk meenam en in de reeds aanwezige kas inbouwde. Als dat zo is, kan men zich afvragen, waarom deze kas in 1835 niet meekwam naar Loon op Zand en leeg in Den Bosch achterbleef. Was dat omdat de kas te klein was voor de Loonse kerk of is het Cosijnsorgel in de Geertruidekapel altijd als zelfstandig geheel opgesteld geweest? Dat laatste lijkt waarschijnlijk, omdat twaalf jaar later in 1847 bij de volgende verhuizing van de Waalse gemeente J.J. Vollebregt 22 het orgel overplaatst in een nieuw kerkgebouw aan de Verwerstraat, gebouwd op de plaats van het huis met de naam de Vergulde Bierwagen, dat enkele jaren eerder door de Waalse gemeente gekocht was. Of heeft Vollebregt toen een nieuw orgel gebouwd in de oude Franciscaanse kas? De Geertruidekapel werd in 1847 gesloopt. Hoe dan ook, de IHS-kas staat tot op de dag vandaag in het kerkje aan de Verwerstraat, dat van 1956 tot 2004 gebruikt werd door de Evangelisch-Lutherse

13 gemeente van Den Bosch. De Waalse gemeente bouwde in 1956 een nieuwe kerk in Den Bosch-Zuid. 13 Figuur 6 de orgelkas in de kerk aan de Verwerstraat in Den Bosch 5. VAN HIRTUM BOUWT HET LOONSE ORGEL 5.1. De schuurkerk In 1822 had de katholieke gemeenschap van Loon op Zand de oude Sint Janskerk teruggekregen nadat zij sinds 1648 gebruikt was door de kleine groep hervormden. De katholieken gebruikten in die periode een schuil- of schuurkerk die ingericht was in een brouwerij achter het kasteel van Loon op Zand. In die schuilkerk stond inmiddels ook een pijporgeltje, dat in 1822 met de parochianen mee verhuisde naar de oude kerk. Het kleine orgeltje bleek al spoedig niet te voldoen in de veel grotere kerk, zodat er plannen gemaakt werden onder leiding van de toenmalige pastoor Reabel, om tot een groter orgel te komen. Er werd overlegd met Bernard van Hirtum, orgelmaker uit Hilvarenbeek, die het schuurkerkorgeltje in onderhoud had en derhalve in Loon op Zand niet onbekend was. Zijn vader Nicolaas van Hirtum had in 1782 het orgeltje in de schuurkerk een grote herstelbeurt gegeven.

14 14 Figuur 7: Gedeelte uit de "Kronyk van Nicolaas van Hirtum: "In het jaar 1782 herstelde ik een orgel met eenige verneuwinge in de roomse kerk tot loon op Zant:" In 1793 was hij weer in Loon op Zand: in dit jaar maakte ik van de buroo-orgel van den rentmeester van loon op Zant Een Cabinetorgel 23. De vraag is of hiermee het orgeltje in de schuurkerk bedoeld wordt, want terzelfdertijd waren er volgens andere bronnen problemen met het orgel in de schuurkerk, aangezien Gerrit van de Graaf tot twee keer toe de blaasbalg herstelde. Kerkmeester Jan Brands betaalde hem daarvoor in totaal 1 gulden en 18 stuivers. Figuur 8: Handgeschreven rekening van Gerrit van de Graaf voor het kerkbestuur van Loon op Zand: herstel van de blaasbalg in 1793 en (Collectie Emile van Beers, Loon op Zand) 5.2. De orgelmakersfamilie van Hirtum De grondlegger van de Hilvarenbeekse orgelmakerij was de al genoemde Nicolaas van Hirtum, die geboren werd in St.Oedenrode in Aanvankelijk was hij schrijnwerker (timmerman-meubelmaker). Maar zoals het vaak gegaan is in de orgelbouwgeschiedenis: schrijnwerkers moesten ook wel eens

15 15 werken aan orgelkassen, waarbij dan de belangstelling voor het orgelmakersambacht werd gewekt. Zo ging het blijkbaar ook bij Nicolaas: hij ging in de leer bij verschillende orgelmakers oa. bij Ludwig König in Keulen, die onder meer het grote orgel in de Nijmeegse St.Stevenskerk op zijn naam heeft staan. Toen hij het vak redelijk beheerste vestigde hij zich aanvankelijk te Waalwijk, van waaruit hij onderhoudswerk aan orgels verrichtte o.a. zoals reeds gezegd aan het orgel van de Loonse schuurkerk. In 1786 trouwde Nicolaas van Hirtum met het Hilvarenbeekse meisje Maria Bosmans en vestigde hij zich in dit karakteristieke Brabantse dorp. Hij voorzag in zijn onderhoud door het bijhouden van de orgels in heel Midden-Brabant tot ver in de (momenteel Belgische) Kempen. Enige jaren tevoren had hij zijn eerste nieuwe orgel gebouwd n.l. in de katholieke kerk van Waspik (dat overigens in 1846 al vervangen werd door een instrument van de Belgische orgelmaker Loret). Later specialiseerde Nicolaas zich in de bouw van kleine orgels: z.g. positieven. huisorgeltjes en kabinetorgels. Uit zijn huwelijk met Maria Bosmans werden drie kinderen geboren: een dochter die jong gestorven is en twee zonen: Antonius (1789-?) en Bernard ( ), die beiden al vroeg in de orgelmakerij meewerkten. Na de dood van Nicolaas op 4 juli 1810 zetten zij samen de zaak voort, maar na tien jaar ging Antonius zijn eigen weg en bleef Bernard alleen in de orgelmakerij achter. Bernard ging ook grotere orgels bouwen, waarvan er een aantal bewaard zijn gebleven: we noemen het fraaie orgel in de herv. kerk van Capelle (gem. Waalwijk) uit 1820, dat in 1984 door de fa. Leeflang- Keyzer gerestaureerd is; vervolgens het orgel in zijn eigen parochiekerk te Hilvarenbeek uit 1840 en dat in Diessen uit 1860, die beide rond zijn gerestaureerd en wel door orgelmaker Vermeulen uit Weert in resp.1972 en Bernard was in 1813 getrouwd met Wilhelmina van Besouw uit Goirle. Twee van zijn zonen n.l. Johannes ( ) en Antonius ( ) hebben in de naaste omgeving van Hilvarenbeek wel reparaties verricht aan enkele orgels, maar bleken op de duur toch niet meer voor het familie-ambacht te voelen. Toen Bernard in 1875 stierf, werd de orgelmakerij voortgezet door zijn meesterknecht Antony Vingerhoets ( ). Deze hield dat nog twintig jaar vol. Hij werkte onder meer aan het van Hirtum-orgel te Capelle, maar had dat achteraf bezien, beter niet kunnen doen: hij verving daarbij vier zeer karakteristieke van Hirtum-registers en herintoneerde het gehele instrument, zodat het naar de smaak van die tijd wat omfloerst ging klinken. Het laatste wat van deze Vingerhoets bekend is, is de demontage van het St. Jansorgel in Goirle in De orgelmakers van Hirtum zijn sindsdien geschiedenis geworden De bouw van het orgel in Loon op Zand in 1835 Bernard van Hirtum werd door het Loonse kerkbestuur onder leiding van pastoor Reabel geraadpleegd, toen men besloten had naar een groter orgel uit te zien.

16 16 Op een of andere wijze stootte hij op het orgeltje in de Waalse kerk van Den Bosch. Wellicht heeft Bernard het instrument leren kennen, toen hij in Den Bosch was voor het onderhoud van het orgel in de Lutherse kerk of de katholieke kerk aan het Hinthamereinde (St. Jacob?)). Het Loonse kerkbestuur kocht het orgel uit de Waalse kerk en men maakte plannen voor het transport en de wederopbouw. Het orgel zou in een kerk komen, die groter was dan de St. Geertruidekapel in Den Bosch. Daarom kreeg van Hirtum de opdracht het orgeltje uit te breiden met een tweede manuaal. De reden daarvan kan bovendien deze geweest zijn: terwijl men in de Waalse kerk alleen de gemeentezang diende te begeleiden, had men in een katholieke kerk ook met een koor te maken, zodat de orgels dienovereenkomstig verschillend van intonatie waren. Met een tweede klavier is het ook eenvoudiger om wisselzang te begeleiden. Van Hirtum moest dus een tweede windlade vervaardigen en het aantal registers uitbreiden van 9 tot 13. Het orgel kreeg de volgende dispositie (althans dit is de dispositie die in 1942 werd aangetroffen:) Pedaal Eerste manuaal Tweede manuaal (Positief ) gekoppeld aan het Prestant 8 * Holpijp 8 * eerste manuaal. Bourdon 8 * Viola di Gamba 8 Geen eigen registers. Prestant 4 * Prestant 4 aangehangen noemt Fluit 4 Roerfluit 4 gedeeltelijk * men deze constructie. Quintfluit 3 * Doublette 2 (of 1?) Octaaf 2 Mixtuur II sterk *Deze registers zijn in ie- Trompet 8 der geval ouder dan Pijpwerk Bernard van Hirtum maakte gebruik van pijpwerk en de windlade van het Cosijnsorgel. Wellicht gebruikte hij ook nog ouder pijpwerk uit een ander orgel, n.l. de Bourdon 8 of de Holpijp 8 : twee praktisch identieke registers. Het Cosijns-orgel had één van beide in zijn dispositie, terwijl in 1985 twee registers werden aangetroffen, beide ouder dan De vraag is, uit welk orgel een van beide afkomstig is. Hij heeft wel met het pijpwerk geschoven (zie bijlage 2), vermoedelijk omdat volgens de mededelingen van Gregoir, een befaamd orgeldeskundige uit de 19 de eeuw, de in die tijd gebruikelijke toonhoogte was a = 390 Hz. 24 In het huidige Loonse orgel zijn van van Hirtum nog sporen te vinden: één volledig register: Octaaf 2 en verschillende pijpen bij andere registers, o.a. bij de Fluit 4 van het eerste manuaal en de Roerflujt 4 van het tweede.

17 17 Figuur 9: Pijpen van van Hirtum uit het orgel van Loon op Zand bij de restauratie van 1985: Fluit 4'manuaal I Figuur 10: Inscripties van Bernard van Hirtum, aangetroffen in het orgel van Loon op Zand 5.5. Orgelkas Of de orgelkas van Cosijns bij de ombouw in Loon op Zand nog gebruikt is weten we niet. Misschien was deze, al eerder (in Den Bosch) afgedankt. Ook ligt het voor de hand dat hij in 1835 te klein bleek, daar er een tweede manuaal toegevoegd werd. Opvallend is dat de hele werkzaamheid van van Hirtum in Loon op Zand niet in zijn werklijst voorkomt, die in 1977 werd ontdekt. Wel is daarin vermeld de overhuis van een orgel in Zundert, welke plaatsvond in 1824 en waarbij Bernard van Hirtum een nieuwe kas maakte. Zou hij in Loon op Zand geen nieuwe kas gemaakt hebben en (dus?) de oude gebruikt hebben? Niets wijst daar verder op. Integendeel, op een foto (afb. 12) van de situatie tussen en 1942 zien we heel vaag versieringen (de z.g. zijwangen), die overeenkomsten vertonen met die welke van Hirtum maakte en heden ten dage nog te zien zijn in Eersel, Capelle en Diessen. Deze versieringen zouden in 1880 toen de kas omgebouwd werd opnieuw gebruikt kunnen zijn. Als dat het geval is, heeft van Hirtum in 1835 een nieuwe kas gemaakt. De onkosten van de ombouw bedroegen f 250,- Ook vinden we in de kerkrekeningen van 1835 een bedrag van f 58,- genoemd als kostqeld voor orgelmaker en stukadoor. Ook in 1836 werd nog f 87,33 aan de orgelmaker betaald.

18 18 Figuur 11: Orgel van Loon op Zand, pijpwerk van manuaal II. Vl.n.r.: Quint 3 (Vingerhoets 1870), Blokfluit 4 (Verhofstadt en van Hirtum), Prestant 4 (Cosijns, Verhofstadt en van Hirtum) Gemshoorn 8 (1942) 6. PERIODE Onderhoud door van Hirtum De gegevens over de lotgevallen van het Loonse orgel in deze periode ontlenen wij allereerst aan de kerkrekeningen van de parochie Loon op Zand, die in het archief van het Bisdom s Hertogenbosch bewaard worden. Vanaf 1836 treffen wij daarin aan de jaarlijkse tractementen voor de organist en de orgeltrapper. De organist verdiende in 1840 ƒ 40,- per jaar en de z.g. windmaaker werd geacht voor een heel jaar hard werken tevreden te zijn met ƒ 6,- Een enkele keer treffen we ook een post aan voor het stemmen van het orgel. Dat kostte in 1850 ± ƒ12,50. Een grote reparatie vond plaats in 1852, want in dat jaar betaalde het kerkbestuur 64 gulden en 22½ cent. Wat er toen gebeurd is, wordt nergens vermeld Anthony Vingerhoets

19 19 In 1870 heeft er een omvangrijk herstel plaatsgevonden, die maar liefst ƒ 456,60 kostte. Daarbij werd ook nog een voor een bedrag van ƒ 52,50 nieuw pijpwerk aangeschaft. Deze pijpen waren vermoedelijk een vervanging voor oudere pijpen, die afgedankt werden, o.a. de Quint 3 van het tweede klavier. Uit inscripties, die in 1985 op de pijpen van de Quint 3 werden aangetroffen, weten we dat Antony Vingerhoets, de meesterknecht van van Hirtum aan het orgel gewerkt heeft. Deze inscripties zijn namelijk identiek met die welke aangetroffen op het register Vox Humana, dat Vingerhoets in 1899 plaatste in het van Hirtum-orgel te Capelle. Hieruit valt af te leiden, dat Vingerhoets het Loonse orgel in onderhoud had en ooit met pijpen aan het schuiven is geweest. Hoogstwaarschijnlijk is dat in 1870 gebeurd. De stemtoon ( orkesttoon ) was in 1858 op een internationale bijeenkomst in Parijs vastgesteld op a = 440 Hz. Tevoren was voor orgels de z.g. koortoon gebruikelijk, die een halve toon hoger klonk. Zoals we al zagen stonden de orgels van van Hirtum vermoedelijk een hele toon lager dan de orkesttoon. Wellicht is dat de aanleiding geweest voor Vingerhoets om de pijpen op te schuiven. Een andere reden om de stemming te verhogen kan geweest zijn, dat men het mensurenbeeld wijder wilde maken en daarmee de klank meer strijkend De ombouw in 1880 De volgende grote ingreep vond plaats in de jaren op initiatief van de toenmalige pastoor P.H. Klijsen. Het kerkbestuur besloot op 29 maart 1878 architect Charles Weber te vragen een ontwerp te maken om de koorzolder die tot dan toe zich geheel in de kerk bevond onder te brengen in de toren. De toren was tot dan toe eigendom van de burgerlijke gemeente en de parochie kreeg deze in 1878 in bruikleen. Het was nu mogelijk om een tochtportaal in de toren aan te brengen en daarboven een nieuwe zangersruimte. Daartoe moest de muur tussen toren en kerkgebouw geopend worden. De architect moest teven een nieuwe orgelkas in twee delen ontwerpen, omdat het torenvenster boven de hoofddeur vanuit de kerk zichtbaar moest worden. Orgelmaker Anthonie Derkzen van Angeren kreeg opdracht om het orgel zodanig te verbouwen, dat het in twee kassen kon worden opgesteld Anthony Derksen van Angeren Anthony Derksen van Angeren leefde van 1804 tot Hij was piano- en orgelmaker in Oosterhout. Hij was waarschijnlijk een leerling en later compagnon van Petrus van Oeckelen ( ). Toen deze in 1810 naar Haren (Groningen) was verhuisd, nam Derksen van Angeren het onderhoud aan de orgels in Brabant van hem over. Zo was hij betrokken bij de orgels van de kerken in de Brugstraat en in de Waterstraat te Breda. Toen de oude Antoniuskerk in de Nieuwstraat in Breda afgebroken werd en de parochie in 1830 een nieuwe kerk bouwde aan de St, Jansstraat huurde men daar een kabinetorgel van Derksen van Angeren, totdat Loret in 1857 een nieuw orgel bouwde. In 1850 maakt hij een nieuwe klaviatuur voor het orgel in de Waterstraat. De dispositie ziet er dan nog verrassend origineel uit. 25. Hier

20 neemt Van der Aa in de jaren het onderhoud van zijn voormalige werknemer Derkzen over. 20 Pastoor Klijsen schreef in zijn memoriale over de zomer van 1880 dat Derkzen van Angeren het orgel, in twee gedeelten gesplitst, weer op. Hij brengt een nieuwe blaasbalg aan, die met gewicht tot 28 graden moet worden bezwaard en een geheel nieuw bufet, gerepareerd clavier en dus geheel opnieuw gearrangeerd mikaniek, hetwelk gedeeltelijk te Oosterhout is gemaakt en in de maaden Augustus en September is geplaatst geworden. 26 De kosten bedragen 525,-. De oude orgelkas is onbruikbaar geworden. Op 29 oktober 1880 was het werk voltooid. G. van Luyk, geboren te Helmond, opzichter van de kerkrestauratie, maakte gratis ("voor 1 gulden daags kostgeld") een nieuwe orgelkas, volgens de tekening van architect Weber. 27 Vermoedelijk zijn versieringen van van Hirtum (o.a. de z.g. zijwangen) opnieuw gebruikt maar nu aan de binnenzijde van de beide kassen. Figuur 12: De situatie van het orgel in Loon op Zand tussen 1880 en 1942 Daarna horen we niets meer over het orgel, totdat de orgelmakers Vermeulen er bij betrokken raakten.

21 21 7. DE PERIODE ONDERHOUD DOOR VERMEULEN 7.1. De orgelmakers Vermeulen De familie Vermeulen is vanaf 1730 in de zuidelijke Nederlanden actief in het orgelmakersambacht. Zij stonden van meet af aan meer onder invloed van de zuidelijke, op de franse traditie en de katholieke liturgie geënte kerkmuzikale traditie, terwijl de Noord-Nederlandse orgelbouwers zich voornamelijk lieten leiden door de principes uit de Noord-Duitse barokke orgelbouw en de calvinistische eredienst. Aanvankelijk was Vermeulen vooral in België en Limburg werkzaam, doch omstreeks de eeuwwisseling staken zij hun voelhoorns meer naar het noorden uit. Toen de katholieken na de herkregen vrijheid van godsdienst in de tweede helft van de negentiende eeuw met name ten noorden van de grote rivieren overal weer kerken gingen bouwen, was het voor Vermeulen zelfs lonend een tweede bedrijf te stichten in Alkmaar. Hun orgelmakerij werd een groot bedrijf in de dertiger jaren, toen zij in vele, vooral katholieke, kerken orgels bouwden met pneumatische en later electropneumatische windladensystemen. De laatste twintig jaren van de twintigste eeuw zijn zij teruggekeerd naar de oude ambachtelijkheid en het mechanische orgel en verrichtten zij talrijke restauraties aan historisch waardevolle instrumenten. In 1997 hield de orgelmakerij op te bestaan en werd het onderhoud van de orgels overgenomen door de firma Flentrop in Zaandam Werkzaamheden in Loon op Zand De gebroeders Vermeulen kregen het orgel van Loon op Zand in onderhoud, vermoedelijk na 1899, toen de orgelmakerij van van Hirtum ophield te bestaan. Wellicht zijn zij het geweest, die in 1926 een electrische ventilator installeerden in het orgel voor de windvoorziening, zodat het werk van de orgel trapper tot het verleden behoorde. In dat jaar worden de orgeltrappers ontslagen: het waren er inmiddels twee, want de windmaakster van de Congregatie werd sinds enige jaren apart betaald. Behalve voor het stemmen van het orgel zijn er sinds 1926 geen uitgaven voor het orgel meer gedaan. 8. DE OMBOUW IN 1942 Na een aantal jaren bleek het orgel in de Loonse kerk zoozeer versleten, dat reeds jaren een nieuw orgel werd noodig geacht., zo schreef de toenmalige pastoor H. Schoenmakers in 1941 aan de bisschop. Omdat afdoende restauratie of vernieuwing niet mogelijk was, vroeg hij toestemming om tot nieuwbouw over te mogen gaan. 28

22 Electro-pneumatische kegelladen In het nieuwe orgel dat volgens de nieuwste principes gebouwd zou worden, werden alleen pijpen uit het oude orgel gebruikt. In overleg met de adviseur, dr. W. Kerssemakers, werd besloten, dat het hele mechanische systeem vervangen zou worden door het electro-pneumatische kegelladensysteem; helaas, zeggen we nu. Dit besluit hield in, dat drie nieuwe windladen vervaardigd moesten worden: twee voor de manualen en ook één voor het pedaal. Het pedaal had tot dan toe geen eigen windlade gehad, maar was aangehangen aan het eerste manuaal. Drie nieuwe windladen: dat betekent praktisch een nieuw orgel Nieuw orgelbalkon Ook was men het erover eens, dat het orgel meer in de kerk moest komen en niet meer in de toren diende te blijven, omdat het geluid van daaruit onvoldoende tot zijn recht kwam. Daarom werd een nieuw zangersbalkon vervaardigd met gebruikmaking van delen van de oude balustrade, die tot dan toe de torenruimte afsloot. Het balkon werd in de kerk gebouwd en de torenruimte werd door een muur van de kerk afgescheiden. Deze oplossing kon men kiezen, dank zij het electro-pneumatische systeem, waardoor de windladen met de pijpen los van de speeltafel konden worden opgesteld, zodat op het zangersbalkon alleen plaats nodig was voor de klavieren. De dispositie van het orgel was als volgt: PEDAAL EERSTE MANUAAL TWEEDE MANUAAL KOPPELINGEN Subbas 16 Bourdon 16 *Prestant 8 P + I, P + II, I + II, Octaafbas 8 Prestant 8 *Holpijp 8 I + II 16, I + II 4, Gedektbas 8 Salicionaal 8 Gemshoorn 8 II+ II 16. *Bourdon 8 *Prestant 4 Prestant 4 *Blokfluit 4 *Fluit 4 *Quint 2 2/3 *Octaaf 2 Zwitsersche pijp 2 Mixtuur 111-1V st. Terts 1 3/5 Trompet 8 Basson-Hobo 8 Voix céleste 8 ) - tremulant - * registers geheel of gedeeltelijk overgenomen uit het Cosijns-van Hirtumorgel. ) dit register werd later door een parochiaan geschonken en aan het orgel toegevoegd op een apart windlaadje. Op 14 mei 1942 werd het orgel feestelijk ingespeeld door de toenmalige organist van de Bossche kathedraal, Piet Hörmann. Hij speelde de bekende Toccata en fuga in d van J.S.Bach, Prélude, fugue et variation van César Franck en de toen nog modern genoemde Sonata da Chiesa van Hendrik Andriessen.

23 Met dit programma werd als het ware gedemonstreerd, dat men met dit orgel alie kanten uit kon. En dat was een aantal jaren ook het geval DE JONGSTE GESCHIEDENIS 9.1. Opnieuw verval In de zeventiger jaren bleek steeds vaker dat men op de duur met dit orgel geen enkele kant meer uit zou kunnen. Ondanks alle goede bedoelingen in de oorlogstijd, liet het instrument het steeds vaker afweten. Door de moeilijke economische omstandigheden tijdens de radicale ombouw, had men vaak genoegen moeten nemen met materiaal van inferieure kwaliteit: dat gold voor een aantal pijpen, voor

24 24 de bedrading, voor het hout en het timmerwerk. Reeds in 1960 werd door een der koorleden houtworm aangetroffen. Waarschuwingen zijnerzijds vonden geen gehoor, zolang er nog geluid uit het orgel kwam. Het instrument raakte ook steeds meer vervuild met name ook tijdens de restauratie van het kerkgebouw in de jaren Steeds duidelijker werd de noodzaak om in het belang van het behoud van dit orgel ingrijpende beslissingen te nemen. Figuur 13: Het orgel in 1980 Foto: Ad van der Aa 9.2. Plan 1977: reconstructie situatie 1835 In 1977 nodigde het kerkbestuur van Loon op Zand de landelijk bekende orgeldeskundige J.J. van der Harst uit een advies uit te brengen i.v.m. de problemen rond het orgel. Deze stelde op basis van een globaal historisch onderzoek in het orgel een rapport samen. Hij kwam tot de conclusie, dat getracht moest worden om met steun van Monumentenzorg en de aankoop van historisch materiaal van elders te komen tot een instrument met een historisch karakter. In overleg met de fa. Vermeulen werd dit plan al gedeeltelijk ingevuld met suggesties over de aankoop van een historische orgelkas en oude windladen met mechanisch systeem. Kosten: ruim f ,- Dit was een groot bedrag, ook al had het kerkbestuur een grote donatie ontvangen van twee families die een slachtoffer te betreuren hadden bij de grote vliegramp in Tenerife in Omdat het plan bestond uit een samenbrengen van allerlei elementen van uiteenlopende herkomst, en niet ging over een integraal historisch instrument, dat als eenheid in het verleden tot stand was

25 25 gebracht, zag de Rijksdienst voor Monumentenzorg te weinig aanleiding om aan de noodzakelijke subsidiering van dit project mee te werken. Het kerkbestuur liet dit plan toen varen en er volgde een stilte van enkele jaren. Ook het orgel liet zich steeds minder horen Plan 1984: een historisch instrument van elders In 1984 begaf een der pijpenroosters het doordat de molm zover voortgewoekerd was. Maatregelen moesten genomen worden. Het parochiebestuur stelde een orgelcommissie samen, die een definitief plan op moest stellen om uit de impasse te komen. Drs. van der Harst werd officieel als adviseur aan deze commissie toegevoegd. Figuur 14: De orgelcommissie die leiding gaf aan de restauratie van Van links naar rechts: Louis Janssen, Fons van Leest, Chris Nijkamp (voorzitter), Jan van Hoof, Jan van Gennip en pastoor Jo Simons. Op de foto ontbreken Guido van Gorp en Ton van Oss. De commissie ging van meet af aan uit van de gedachte, dat het historisch materiaal in het orgel aanwezig behouden moest blijven en optimaal tot klinken gebracht moest worden, en wel in een instrument dat functioneel zou zijn in de eredienst, maar daarnaast een positie zou kunnen veroveren in het rijke muzikale leven van het dorp Loon op Zand. In eerste instantie gingen de gedachten uit naar een historisch orgel dat elders vrij zou komen, waarin de oude Loonse pijpen een plaats zouden kunnen vinden. Zo was er contact met de Waalse Kerk in Dordrecht, die gesloten zou gaan worden en waarin zich een Loret-orgel bevond. Al spoedig bleek dat in de Loonse kerk nergens een plaats te vinden zou zijn, waar dit historisch orgel gesitueerd kon worden. Een historisch orgel heeft uiteraard een mechanisch systeem dwz. pijpwerk en

26 26 speeltafel bevinden zich bij elkaar in één kas. Het zangersbalkon bleek te klein voor zulk een orgel, terwijl het balkon niet uitgebreid kon worden. Ook is overwogen om het orgel te plaatsen in het priesterkoor of in het transept. Omdat het priesterkoor niet de vereiste hoogte had en een plaatsing in het transept te veel zitplaatsen zou kosten, werd dit plan moeilijk houdbaar. Het Loretorgel uit Dordrecht is toen verkocht aan de parochie in Reusel Het derde plan: restauratie van het bestaande orgel Na veel overwegingen werd op 14 november 1984 besloten tot een volledige restauratie van het bestaande orgel. Het orgel werd vanaf 1 juni 1985 in zijn geheel gedemonteerd. De pijpen werden uitgelegd op een torenzolder en de windladen kwamen terecht in het tweede linkertransept van de kerk. Daar werden ze verder gedemonteerd, gereinigd en voorzien van nieuwe magneten en membranen. De gehele bedrading van laden en speeltafel werd vernieuwd. Het pijpwerk werd schoongemaakt, uitgedeukt en na herplaatsing op de laden opnieuw geïntoneerd naar de mensuren van het oude pijpwerk. Ter hoogte van de afscheiding tussen kerk en toren werd een grote stalen balk aangebracht, waarop een nieuwe draagconstructie kwam rusten, zodat de laden met het pijpwerk beter opgesteld konden worden. Al deze plannen werden in overleg met de orgelmaker Vermeulen begroot op f 95000,- In overleg met deze orgelmaker bleek het mogelijk op de totale begroting van ƒ ,- een bedrag van ƒ ,- te reserveren voor werkzaamheden die door vrijwilligers verricht werden, afkomstig uit Loon op Zand zelf 29. Om het orgel meer mogelijkheden te geven en het optimaal aan te passen aan de akoestiek van de kerkruimte werd het noodzakelijk gevonden om drie registers te vervangen en twee toe te voegen (kosten f 35000,-), zodat de volgende dispositie ontstond: PEDAAL EERSTE MANUAAL TWEEDE MANuAAL KOPPELINGEN (HOOFDWERK) (ZWELWERK) Subbas 16 Bourdon 16 Prestant 8 P+I, P+II, I+II Octaaf 8 Prestant 8 Holpijp 8 I+II 16, I+II 4 Gedekt 8 Salicionaal 8 Gemshoorn 8 II+II 16 Octaaf 4 * Bourdon 8 Prestamt 4 Fagot 16 * Octaaf 4 Blokfluit 4 Fluit 4 Quint 2 2/3 Octaaf 2 Zwitserse pijp 2 Mixtuur III-IV st. (nieuw) Terts 1 3/5 * toevoeging Trompet 8 (nieuw) Kromhoorn 8 (nieuw)) - Tremulant -

27 Tijdens de werkzaamheden kwam een zwelkast met mechaniek beschikbaar van het orgel van de Muziekschool, Tivolistraat in Tilburg. Hierin werd het tweede klavier ingebouwd. 27 Figuur 15: De positie van de zwelkast in het Loonse orgel vanaf 1986 Drie beelden (David met de harp en twee engelen, werk van Peeters Antwerpen 1854), die nog in het bezit van de parochie waren kregen een plaats in het front. Naast de rol van orgelmaker Frans Vermeulen uit Weert en de Adviseur namens de Kath. Klokken- en Orgelraad, drs. J.J. van der Harst, mag in dit verband ook herinnerd worden aan de vele vrijwilligers, met name vanuit het herenkoor St. Caecilia, die vele uren in deze restauratie hebben gestoken. Zij stonden onder leiding van dhr. Fons van Leest, die een half jaar na de ingebruikneming van het orgel plotseling overleed ten gevolge van een ongeval (december 1986). Guido van Gorp maakte de nieuwe orgelkas Ingebruikneming Op zondag 16 maart 1986 werd het orgel opnieuw in gebruik genomen door de eigen organisten van de parochie t.w. Jan van Wees, Henk van Maurik, Jan Nawijn, Peter Claessens en Jan van Hoof. Op zondag 23 maart volgde dan de officiële inspeling met een concert door Ad van Sleuwen, organist van de Petruskerk in Hilvarenbeek. Hij speelde werken van J.S. Bach, J.E. Kindermann, G. Benda, M.H. van t Kruijs en F. Borowski. Het Brabants Dagblad schreef daarover de dag daarna: Loon op Zand bezit nu weer een veelzijdig orgel waar, onder meer door vervanging van enkele slechte registers uit 1942, geen echte zwakke plekken meer inzitten. Het instrument is, zoals dat ook in 1942 de bedoeling was, geschikt om er heel uiteenlopende muziek op te spelen. Zowel het gebruik van materiaal uit de 17 e, 18 e, 19 e en 20 e eeuw, als de technische oplossing waarvoor gekozen werd, zorgen er ook voor dat het instrument een duidelijk eigen karakter heeft. ( ) Ad van Sleuwen liet tijdens zijn inspeling dit fors maar niet geforceerd klinkend instrument in zijn beste hoedanigheid horen. Opvallend was dat zowel de Fantasie en Fuga in g. kl. T. (BWV 542) van Bach als

28 28 de voeg 20 e -eeuwse muziek van Van t Kruijs en Borowski heel goed voldeden. Loon op Zand mag best een beetje trots zijn zowel op dit instrument als op de vele plaatsgenoten die op enigerlei wijze de restauratie mogelijk maakten. Misschien heeft de betrokkenheid van zovelen bij de restauratie van een orgel een positieve invloed op de orgelcultuur in onze regio. (Henk de Glas) Figuur 16: Het orgel na de restauratie van (Foto: Ad van der Aa) 9.6. Periode tot 1994 In deze periode genoot Loon op Zand van zijn herstelde orgel door een aantal concerten door bekende organisten. Zij speelden een scala aan orgelwerken uit diverse stijlperioden, vaak afgewisseld met werken voor een solist met orgelbegeleiding. Zo traden op: Jacques van den Dool, organist van de Hervormde kerk in s Hertogenbosch, Henk de Croon, organist van de Lovense kerk in Tilburg en Rob Nederlof, organist van de Petrus en Pauluskerk in Tilburg en Aad van der Hoeven, organist van de Hillegondakerk in Rotterdam. De hoboisten Harry van Veldhoven, afkomstig uit Loon op Zand en spelend in het Brabants Orkest, en Lex Bergink verleenden hun medewerking. Ook werden Liederen uit de Spaanse Barok vertolkt door de sopraan Marjan Booy. Een bijzondere gebeurtenis was ook het optreden van leden van Sophia s Vereeniging op 8 oktober 1989: hoboïste Gwenny van de Ven, hoornist Maarten Theulen en trompettist John Bessems, begeleid door de eigen organisten Jan Nawijn en Peter Claessens.