Artikel: Drie maanden cel en 100 Francs boete. Een episode uit de geschiedenis van de

Transcriptie

1 Artikel: Drie maanden cel en 100 Francs boete. Een episode uit de geschiedenis van de surrealistische beweging Auteur: Marcel Hummelink Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 15.4, Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam ISSN Abstract: Not available. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een breder publiek te presenteren. Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het machtigingsformulier in te vullen op Ook kunt u een sturen naar de redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op Skript Historisch Tijdschrift Spuistraat 134, kamer VB Amsterdam info@skript-ht.nl

2 MARCEL HUMMEUNK Drie maanden cel en 100 Francs boete Een episode uit de geschiedenis van de surrealistisciie beweging In 1924 voorzag André Breton dat de geesteshouding die hij propageerde tot grote schandalen zou kunnen leiden. In zijn manifest van het surrealisme vroeg hij zich af hoe de rechterlijke macht zou reageren op de eerste misdaad met een surrealistisch karakter. "Zal de verdachte worden vrijgesproken, of zal zijn straf slechts worden verlicht op grond van verzachtende omstandigheden?" Vijf jaar later kwamen voor het eerst twee leden van de groep die hij om zich heen had verzameld, in aanraking met justitie. De affaire trok destijds weinig aandacht. Zij speelde zich echter af op een keerpunt in de geschiedenis van de surrealistische beweging en biedt inzicht in de krachten waardoor dit roemruchte kunstenaarsverbond werd voortgestuwd. /. Alle stukken betreffende de affaire Keiler werden afgedrukt in Le Surrealisme au Service de La Revolution nr 1 (1 juli 1930) Op 16 september 1929 zaten Georges Sadoul en Jean Caupenne in het enige café van Nogaro, in het zuiden van Frankrijk. Zij wachtten op een trein, terug naar Parijs. Bladerend door een plaatselijke krant stuitten zij op de uitslag van het jaarlijkse toelatingsexamen voor de militaire academie van Saint-Cyr. Een zekere A.M. Keiler had de beste cijfers behaald en was als eerste tot de officiersschool toegelaten. Hoewel ze hem niet kenden, stelden zij hem zich voor als een jonge, puisterige brildrager, met sterke masturbatie-neigingen, die te vaak bij 'keurige burgers' over de vloer kwam. Aangemoedigd door de alcohol, die hen op die warme middag direct naar het hoofd steeg, besloten zij de gelukkige een brieqe te schrijven: "Wij willen U graag laten weten... dat wij spugen op de drie kleuren: blauw, wit en rood van de vlag die U verdedigt," zo stelden zij. "Als men ons verplicht om de oorlog in te gaan, dan zullen wij ten minste strijden onder de glorieuze Duitse punthetai." En als Keiler zich aan hen zou overgeven, dan zouden ze hem, geheel tegen de regels van het slagveld, onmiddellijk standrechtelijk executeren. Sadoul en Caupenne gaven Keiler nog een kleine kans om zijn leven te beteren. Maar dan moest hij onmiddellijk besluiten om de militaire academie weer te verlaten. "Zo niet, dan... zullen wij U in het openbaar een pak voor de broek komen geven, op het marktplein van de communistische gemeente, de spionnen-gemeente Saint-Cyr."' Keiler besloot uiteraard niet om de militaire academie

3 Jean Caupenne Georges Sadoul 226 direct weer te verlaten. Hij toonde de brief aan zijn superieuren, die hem op hun beurt doorspeelden naar de militair gouverneur van het district Parijs, generaal Gouraud. Via het commissariaat van poutie kregen de twee boosdoeners te horen wat er van hen werd verlangd. Zij moesten, ten overstaan van enkele officieren en leerlingen van de militaire academie, een verklaring voorlezen waarin zij afstand namen van hun beledigingen jegens het vaderland, de nationale driekleur, en de officieren van het Franse leger. En zij moesten hun excuses aanbieden aan student Keiler, die bij de bijeenkomst aanwezig zou zijn. Caupenne accepteerde de eisen, en binnen de poorten van de academie verklaarde hij dat hij de brief, die door Sadoul was geschreven, had ondertekend "in een moment van verstandsverbijstering veroorzaakt door dronkenschap." Maar Sadoul vond de voorgestelde gang van zaken onaanvaardbaar, en wachtte af Generaal Gouraud diende daarop bij het openbaar ministerie een officiële aanklacht tegen hem in. En op 2 juni 1930 moest hij terechtstaan voor de correctionele rechtbank van Parijs, wegens "bedreiging met geweld, met bevel en onder voorwaarde." Sadoul verscheen niet op de zitting, maar schreef een verklaring waarin hij de rechtszaak die tegen hem werd gevoerd een schijnvertoning noemde. Uit de hele teneur van de belaslende brief kon men volgens hem opmaken dat zijn 'dreigementen' aan het adres van Keiler humoristisch waren bedoeld. Keiler wist best dat hij in Saint- Cyr rustig het marktplein kon oversteken, al was het alleen maar omdat hij wist dat Sadoul hem niet van andere leerlingen van de academie zou kunnen onderscheiden. De werkelijke bron van de verontwaardiging - de belediging van leger, vlag, en vaderland - werd volgens Sadoul verzwegen omdat men hem daarvoor niet zou kunnen veroordelen. De advocaat van Sadoul, zijn vriend Marcel Fourrier, betoogde tijdens de rechtszitting dat de aanklacht tegen Sadoul onontvankeujk moest worden verklaard, en dat het openbaar ministerie moest proberen om Sadoul te vervolgen op grond van een wet waarin een verbod op staatsvijandelijke activiteiten was vastgelegd. Maar de president van de rechtbank legde dit pleidooi naast zich neer - "Denkt U nou dat ik nog net zo jong ben als U, inon cher inaltret' - en nadat Caupenne zich nogmaals had verontschuldigd voor de zonden die hij in beschonken toestand had begaan, werd Sadoul bij verstek veroordeeld tot drie maanden gevangenisstraf en 100 francs boete. Het feit dat Sadoul een surrealist was, lijkt bij het proces geen enkele rol te hebben gespeeld. In een poütierapport dat in het dossier was opgenomen, werd er wel melding van gemaakt, maar een direct verband tussen het karakter van

4 2. LSA.S.D.LR. nr. 1, 37. deze organisatie en de rechtszaak in kwestie werd niet gelegd.^ Ook Sadoul zelf verwees in zijn schriftelijke verklaring niet naar de ideeën die hij en zijn vrienden aanhingen. Maar juist het ontbreken van een dergelijke expliciete verwijzing is kenmerkend voor de plaats die deze episode inneemt in de geschiedenis van de surrealistische beweging. Vlucht naar voren Louis Aragon 3. Een aantal Ijelangrijke literaire tijdschriften was ten gevolge van de oorhg lange tijd niet meer verscttenen. Zie de opmerkingen hierover van P. Soupault, één van de redacteuren, bij de Integrale henjhgave van Littérature. Nos 1 è 20, mars 1919 è aoüt 1921 (Parijs 1978) V-VI. 4. Zie J.-P. Bertrand, J. Dubois, P. Durand, 'Approche instltutlonelle du premier surrealisme ( )' in Pratkfues 38 (juni 1983). 227 De kern van de latere surrealistische groep was al tijdens de Eerste Wereldoorlog ontstaan. Toen ontmoetten drie jonge dichters elkaar in het avant-gardistische literaire milieu van Parijs. André Breton, Louis Aragon en Philippe Soupault - alle drie ongeveer 20 jaar oud - hadden dezelfde literaire helden, en dezelfde ideeën over literatuur. Vooral de poètes maudits Baudelaire en Rimbaud hadden een enorme indruk op hen gemaakt. Die hadden een lans gebroken voor de heerschappij van de verbeelding en de onthullende mogelijkheden van de poëzie verkend. In hun eigen tijd waardeerden zij Guillaume Apollinaire en Paul Valéry voor hun streven naar geestelijke vernieuwing door middel van de literatuur. Direct na de oorlog besloten de drie - die spoedig versterking kregen in de persoon van Paul Éluard - een eigen tijdschrift op te richten, dat Littérature zou gaan heten. En hoewel zij later het tegendeel zouden beweren, lijken zij een moment te hebben gehoopt dat dit tijdschrift toonaangevend zou worden op het terrein van de eigentijdse Franse letteren.' Maar al snel realiseerden zij zich dat zij - met nog nauwelijks enige publikatie op hun naam - op het literaire toneel voorlopig slechts een marginale rol zouden kunnen spelen. En terwijl zij nog lange tijd openingen bleven zoeken naar schrijvers met een gevestigde reputatie, richtten zij zich meer en meer op leeftijdgenoten die in een vergelijkbare maatschappelijke positie verkeerden. Deze positie werd, behalve door hun leeftijd, gekenmerkt door een gebrek aan steun vanuit het milieu waarin zij waren opgegroeid. Wanneer we de sociale achtergrond bekijken van degenen die zich in 1924 schaarden achter het manifest van het surrealisme, dan blijkt dat de meesten van hen niet konden teren op een groot familie-kapitaal en dat zij geen van allen waren opgevoed in een artistieke of wetenschappelijke omgeving.^ De opleidingen waaraan sommigen onder invloed van hun ouders waren begonnen, hadden weinig of niets met hun uiteindelijke beroepskeuze uit te staan. Hun keuze voor de kunst betekende een keuze tegen hun familie. Zij moesten zich op eigen

5 kracht een plaats zien te veroveren in de Franse culturele wereld. De surrealisten van het eerste uur hadden er dus groot belang bij om te kunnen behoren tot een hechte groepering met een eigen tijdschrift. De groep verzekerde hen van sociale erkennmg voor hun artistieke activiteiten en verving aldus enerzijds de familie waardoor zij niet werden gesteund, en anderzijds het culturele circuit waartoe zij slechts moeizaam toegang zouden kunnen krijgen. Op dit sociaal-strategische belang alleen kon de groep uiteraard niet teren. Het tijdschrift kon gevuld worden met individuele bijdragen. Maar de groepsleden dienden zich verbonden te voelen door gemeen-,... schappelijke doelstellingen en gemeenschappelijke vijanden. René Magntte J-J- J D O J-J- J J Het is verleidelijk om achteraf uit de geschiedenis van de zich surrealistisch noemende groepering een aantal algemene kenmerken te distilleren die karakteristiek zouden zijn voor 'het surrealisme'. Zo ligt het in het licht van het voorgaande voor de hand erop te wijzen dat de groep zich steeds weer manifesteerde als de vijand van de maatschappelijke waarden die zij moest vervangen. De waarden waarmee de leden waren opgevoed - belichaamd door familie, kerk, vaderland en arbeid - en de gevestigde kunst en cultuur - belichaamd door naturalistische romanschrijvers en populistische dichters - vormden inderdaad een geliefd doelwit. De hier behandelde brief van Caupenne en Sadoul kan moeiteloos worden gevoegd bij een hele verzameling scheldkanonnades in die LuisBunuei.. richting, Zo'n benadering leidt echter tot een statisch en monolitisch beeld van het surrealisme. In werkelijkheid was de groep die dit handelsmerk uitdroeg aan sterke spanningen onderhevig, hetgeen tot uiting kwam in interne ruzies en ideologische koerswendingen. De leden, geïnspireerd door voorbeelden uit de wereld van de kunst, hadden een sterk besef van hun individualiteit. De groep waarvan zij deel uitmaakten moest steeds aan hun hoogste eisen en verwachtingen blijven voldoen. Bij gebrek aan dynamiek zou hun vertrouwen in het samenwerkingsverband onherroepelijk verwateren. Eenmaal vastgestelde uitgangspunten konden - bij gebrek aan maatschappelijke respons - slechts voor korte tijd een samenbindende functie vervullen. De kunstenaarsgroepering, waarvan André Breton steeds de spil bleef, moest telkens weer op zoek naar nieuwe leden, naar nieuwe bronnen van inspiratie en naar nieuwe maatschappelijke verschijnselen waartegen zij zich kon afzetten of waaraan zij zich kon optrekken. Juist wanneer de dreiging dat de groep uiteen zou vallen het grootst was, was het tijd voor een nieuwe vlucht naar voren. De geschiedenis van de surrealistische groep vertoont daarom een nauwe samenhang tussen 228

6 5. Zo beweeixlen zij op een gegeven moment dat Charlie Chaplin 'dada' was geworden, en op de eerstvolgende bijeenkomst zou verschijnen. De zaal zal vol, maar over Chaplin werd met geen woord gerept Het publiek was woedend; de manifestatie geslaagd. Zie M. Sanouillet, Dada è Paris. Histoire générale du mouvement Dada ( ) (Parijs 196S) Bretons pogingen om dit congres te organiseren leidden tot een breuk met Tzara, die geen tieil zag in dergelijke vergaderingen. Zie Sanouillet, Dada é Paris, 329. De mislukking van het congres betekende voor Breton zowel het einde van 'Dada' als van 'L'esprit nouveau'. 7. Zie M. Bonnet, André Breton. Naissance de l'aventure surréaliste (Parijs 1975) A. Breton, Manifestes du Surrealisme (Parijs 1988) 36. belangrijke ideologische keerpunten en daaraan voorafgaande crises binnen de eigen gelederen. Volgens dit mechanisme had de groep rond Breton al een aantal inspiratiebronnen versleten, nog voordat zij zich het begrip 'surrealisme' eigen maakte. Kort na de Eerste Wereldoorlog hadden Breton en de zijnen zich geschaard achter het begrip 'Dada', dat was overgewaaid uit Zurich. Dada belichaamde een absoluut nonconformisme; samen met Tristan Tzara, die uit Zurich overkwam naar Parijs, organiseerden Breton en de zijnen een reeks provocerende 'literaire' manifestaties.' Rond 1922 hield het begrip L'esprit nouveau de geesten in beweging. L'esprit nouveau belichaamde de bijzondere geesteskenmeiken van de modeme tijd; op een groot, internationaal congres had Breton deze kenmerken nader willen onderzoeken en definiëren.* Het manifest van het surrealisme, geschreven in het najaar van 1924, kwam voort uit de behoefte aan een nieuwe gemeenschappeujke inspiratiebron. Het tijdschrift Littérature sleepte zich al enkele jaren moeizaam voort. En er waren steeds meer tekenen dat een aantal groepsleden de literatuur vaarwel wilde zeggen. Deze situatie bracht André Breton ertoe om de verhandeung over poëzie die hij aan het schrij ven was, uit te werken tot een manifest, dat het bijzondere karakter van de hem omringende groep moest verwoorden en alle twijfel aan het gezamenlijk streven de kop in moest drukken.' Het nieuwe sleutelwoord werd nu 'surreausme', een begrip dat Guillaume ApolUnaire in 1917, kort voor zijn dood, had geïntroduceerd en dat sindsdien met wisselende betekenissen in de Parijse literaire wereld had gecirculeerd. In zijn manifest definieerde Breton het surrealisme als een "zuiver automatisme van de geest."* Een surrealistische tekst kon worden verkregen als de schrijver tijdens zijn werkzaamheden alle esthetische en morele overwegingen over boord zette en probeerde om de vrije, onbewuste werking van de geest zo zuiver mogelijk te registreren. Een bijzondere begaafdheid was hier niet voor nodig: in zijn manifest beschreef Breton enkele methodes die iedereen tijdens het schrijven kon gebruiken. De teksten die aldus werden geproduceerd, boden volgens Breton uitzicht op een waarheid die het denken van de rede oversteeg, en bevatten de sleutel tot alle grote levensvraagstukken. Breton presenteerde het surrealisme niet ais een literaire of kunstzinnige beweging, maar als een beweging voor de bevrijding van de geest. Het surrealisme kon volgens hem ingrijpende consequenties hebben voor hen die zich eraan bezondigden, maar ook voor de maatschappij in zijn geheel. In principe leenden namelijk alle mogelijke vormen van expressie zich voor een surrealistische werkwijze. En Breton 229

7 voorzag dat een dergelijke werkwijze kon leiden tot daden die indruisten tegen de wet. Wanneer de surrealistische me- - thodes op grote schaal zouden doordringen in alle vormen van het maatschappelijke verkeer, zou het daarom hoog tijd worden dat "een nieuwe moraal in de plaats komt van de heersende moraal, de oorzaak van al onze ellende," zo 9. Breton, Manlfestes, 57. schreef hij in een voetnoot.' Omdat zijn vrienden zich vooralsnog toelegden op het schrijven van poëzie, verwachtte hij in eerste instantie een proces tegen de schrijver van een boek dat volgens surrealistisch procédé tot stand was gekomen. Het was niet ondenkbeeldig dat een schrijver, werkend in een soort droomtoestand, tek- - sten zou produceren die de publieke moraal zouden schokken, die beledigend waren voor het leger en waarin werd opgeroepen tot moord en verkrachting. Breton meende dat in zo'n geval de verdachte de woorden die in hem waren opgekomen scherp zou afkeuren: "Voor zijn verdediging voert hij slechts aan dat hij zichzelf niet beschouwt als de schrijver van zijn t boek...en dat hijzelf tenminste net zo vreemd staat tegenover de beschuldigde tekst als de president van de rechtbank." Hij 10. Ibidem. vroeg zich af hoe de rechters hierop zouden reageren.'" Benevelde revolutionairen 11. zie F.F.J. Drijkoningen, 'Surrealisme et anarctilsme entre les deux guerres' In Avant Garde. Revue Interdiscpllnalre et Internationale 3 (Amsterdam 1989) In de affaire Keiler bleek de beledigde partij uiteindelijk graag bereid om de excuses van Sadoul en Caupenne te accepteren. En als de zaak zich in 1924 of 1925 had afgespeeld, dan hadden Sadoul en Caupenne hun achterban wellicht tevreden kunnen stellen door te betogen dat de alcohol hen in een surrealistische gemoedstoestand had gebracht. Maar in zijn schriftelijke verklaring voor de rechtbank onderstreepte Sadoul dat hij op het moment dat hij de brief schreef volledig bij zijn positieven was geweest. En ook Caupenne, die zich wel beriep op de effecten van de alcohol, lijkt geen moment aan het surrealisme te hebben gerefereerd. Anno 1930 was het manifest van het surrealisme dan ook alweer achterhaald. Juist de vraag hoe de kunst zich verhield tot de maatschappij had de groep tot een nieuwe standpuntbepaling gedwongen. In de tijd van het manifest van het surrealisme wilden Breton en de zijnen nog niets met pohtiek te maken hebben. In hun militante non-conformisme neigden zij aanvankeujk naar een vorm van anarchisme." Maar hun zoektocht langs eigentijdse bronnen van vernieuwing bracht hen in na

8 12. Vooral de oorlog in Marokko, waaitij t)et Franse leger in 1924 tietrokken raakte, bracht de surrealisten op een lijn met de communisten. De communistische partij was de enige Franse partij die van meet al aan uitdrukkelijk tegen deze oorlog had geprotesteerd. De zaak begon voor de Franse Intellectuelen pas te leven toen Frankrijk In het voorjaar van 1925 een grote troepenmacht inzette. 13. Zie A. Breton, 'Legitime defense' In: La Révoiutbn Surréaliste II nr 8 (1 december 1926) Pas in de loop van de Jaren dertig zou de partij zich gaan Inzetten om Inteiiectueien te organiseren in een front tegen tiet fascisme. Zie J.-P. Bernard, Le parti communiste frangais et la question littéraire (Grenoble 1972). 15. Zie A. Breton, Manifestes, 74, 91, een korte flirt met de mystieke krachten uit het Oosten - ook in aanraking met het communisme. Dankzij Trotski's biografie van Lenin kregen zij respect voor de helden van de Russische Revolutie. En tegenover de politieke ontwikkelingen van het moment stonden zij herhaaldelijk op hetzelfde standpunt als de Franse communistische partij.'^ Langzamerhand werd het communisme de belangrijkste toetssteen voor de interne samenhang van de surrealistische groep. De surrealisten konden het er lange tijd niet over eens worden of zij lid moesten worden van de Franse communistische partij. Ze begrepen dat het partijlidmaatschap een zekere discipline met zich mee zou brengen, hetgeen in strijd zou zijn met hun stelung dat het surrealisme hen buiten elke wet plaatste.'^ Op het moment dat een aantal van hen tot de slotsom kwam dat zij moesten toetreden, werd er in de partijgelederen bovendien sterk aan getwijfeld of van intellectuelen wel een zinvolle bijdrage aan de sociale süijd kon worden verwacht. En voor haar culturele prestige leunde de partij nog altijd op de romanschrijver Henri Barbusse, die zich al direct na de Eerste Wereldoorlog tot het communisme had bekend.'" In 1929 dreigde deze situatie de surrealistische groep volledig te verlammen. Om de nieuwe crisis het hoofd te bieden, schreef André Breton toen een tweede manifest van het surrealisme. Daarin herhaalde hij nog eens dat het surrealisme dreef op een enorme onvrede met de oppervlakkigheid van het Westerse denken. Het liefst zou een surrealist "met een revolver in de hand de straat opgaan en in het wilde weg, zoveel hij kan, op de menigte schieten." Maar de surrealisten moesten ook positie kiezen in de maatschappelijke werkelijkheid van het moment. En daar troffen zij één waardensysteem waar zij zich onvoorwaardelijk achter konden scharen: het historisch materialisme. Daarom hadden de surrealisten zich volgens Breton het doel van de communisten, de proletarische revolutie, volledig eigen gemaakt. Dat betekende echter niet dat het surrealisme overbodig was geworden, zoals van communistische zijde wel was gesuggereerd. Op het terrein van de poëzie kon men, parallel aan de sociale strijd, werken aan de bevrijding van de mens, zo meende Breton." Wel waren poëzie en poutiek voor de surrealisten nu uitdrukkelijk van elkaar gescheiden. Om dit onderscheid nog eens nadrukkelijk te ondersü^epen werd het tijdschrift van de groep, sinds 1924 La Revolution Surréaliste geheten, in 1930 omgedoopt tot Le Surrealisme au Service de la Revolution. Het tweede manifest van het surrealisme was nog steeds actueel op het moment dat Sadoul voor de rechter werd gedaagd, en klinkt door in de solidariteitsbetuigingen die zeven vrienden van Sadoul kort voor het proces naar generaal 231

9 Gouraud stuurden. Op zeven ansichtkaarten, alle met dezelfde tekst, verklaarden zij volledig in te stemmen met de brief die Sadoul aan Keiler had geschreven. "Ik gun mensen van uw soort niet het recht om de uiting van mijn gedachten aan banden te leggen, en met name niet inzake het vaderland, een woord dat voor mij geen enkele betekenis heeft tenzij het gaat over de U.S.S.R., het vaderland van de arbeiders," aldus de schrijvers. Ook zij verwezen niet naar het surrealisme, een woord dat alleen nog werd gebruikt voor de activiteiten in eigen, artistieke kring. Waarachtige occultatie 16. A. Breton, Entretiens ( ) avec A. Parlnaud e.a. Nouvelle edition revue et corrlgée (Parijs 1969) Zie Bertrand, Approche Instltutionelle', In wisselende samenstellingen bestond de groep doorgaans uit zo'n 15 tot 20 leden. André Breton heeft later verklaard dat hij, hoewel hij Sadoul was blijven steunen, niet erg gelukkig was geweest met het initiatief van Sadoul en Caupenne. De twee behoorden in 1929 tot de jongere garde van de beweging. En deze jonge rekruten leden vaak nog aan een "non-conformisme in ruwe staat." Zij begaven zich nog wel eens in avonturen die niet erg zorgvuldig doordacht waren, en de affaire Keiler was hier volgens Breton "in vele opzichten het meest betwistbare voorbeeld van."'* Uit de samenstelling van de groep in 1930" bleek dat van de oorspronkelijke leden nog maar een vijftal over was. De omvang van de groep was ondertussen nauwelijks veranderd." De nieuwkomers waren bijna allemaal afkomstig van buiten Parijs en zo'n vijf tot tien jaar jonger dan de leden van de oude garde. Ook hun motieven om zich bij een hechte groepering aan te sluiten lagen in het feit dat zij moeilijk toegang konden krijgen tot de Parijse artistieke wereld. In vergelijking met de dichters van 1924 kwamen zij echter uit veel rijkere families en waren zij betrekkelijk hoog opgeleid. Zij startten hun artistieke carrière dus vanuit een veel minder ongunstige positie. De sociale achtergrond van de nieuwe leden wijst erop dat ' het surrealisme in 1930 inmiddels geen marginaal verschijnsel meer was. Deze groep had zijn waarde al bewezen en een reputatie opgebouwd die haar tot ver buiten Parijs vooruitsnelde. Maar de oudere leden van de groep wilden zo langzamerhand serieus genomen worden als revolutionaire intellectuelen, en onbeheerste acties van jongere leden konden dit streven alleen maar verstoren. Was het surrealisme in 1924 nog voor iedereen toegankelijk, in het tweede manifest van het surrealisme eiste Breton daarom de "totale en waarachtige 19. Breton, Manifestes, 128. occultatie" van de beweging." De surrealistische groep stelde trouwens altijd al strenge 232

10 20. Zie Breton, Entretlens, 147 en Breton, Manilestes, De surrealistische groep zou In 1969, drie Jaar na de dood van André Breton, worden opgeheven. André Breton 233 eisen aan de betrokkenheid van haar leden. Wie zich hierin niet kon schikken, zoals Caupenne in de affaire met Keiler, wist dat hij zich niet meer in de groep hoefde te vertonen. André Breton, die de beweging tot aan zijn dood zou aanvoeren, is daarom vaak afgeschilderd als een tiran, die de groepsleden dwingend zijn standpunten oplegde. Aan die reputatie dankte hij ook zijn bijnaam: 'de paus van het surrealisme'. Breton verdedigde zich tegen dergelijke verwijten met het argument dat een bondgenootschap zoals dat van de surrealisten altijd onderhevig was aan bepaalde "fluctuatiewetten." En naarmate men ouder werd stonden materiële behoeften en relaties met vrouwen een idealistisch samenwerkingsverband steeds vaker in de weg. "Als men jong is, is het vrij gemakkelijk om met een paar mensen een fundamenteel akkoord te bereiken omtrent een aantal vastberaden ideeën, maar men moet niet vergeten dat het leven het als geen ander verstaat om de krachten te ontbinden die aanvankelijk verenigd konden worden." Hiertegen kon men zich slechts teweer stellen door van de leden een grote eensgezindheid te verlangen, aldus Breton.^" Wat men hier ook van kan denken, Breton stond nooit alleen. De steeds weer terugkerende crises beroofden hem langzamerhand van al zijn oude vrienden, maar hij slaagde erin om steeds weer nieuwe medestanders te vinden. Zo wist hij de continuïteit van de surrealistische beweging te garanderen.^' De strenge solidariteitsbepalingen waaraan de groepsleden moesten voldoen, vormden de keerzijde van hun zoektocht langs inspirerende maatschappelijke en geestelijke verschijnselen. De spanningen die deze twee-eenheid van vernieuwingsdrang en groepscontrole opriep binnen de groep en tussen de groep en de politieke en intellectuele wereld om haar heen, bepaalden steeds het moment waarop ideologische wendingen werden gemaakt. De koers die Breton in het tweede manifest van het surrealisme had uitgezet zou al spoedig weer onhoudbaar worden. De eigenzinnige weg waarlangs de surrealisten uiteindelijk tot het communisme waren gekomen, maakte een goede relatie met de partij eigenlijk al bij voorbaat onmogelijk. Enkele surrealisten werden wel als leden geaccepteerd, maar zij konden geen invloed krijgen op de cultuurpolitiek van de partij. Tegelijkertijd hingen zij nog zo sterk aan hun eigen groepering, dat nauwelijks kon worden verwacht dat zij zich bij partijrichtlijnen zouden neerleggen. Uiteindelijk kwamen Breton en de zijnen in aanvaring met de communistische partij. En de affaire Keiler speelde daarbij nog een belangrijke rol. Uit angst dat hij zijn straf zou moeten uitzitten, vertrok Sadoul in het najaar van 1930 namelijk met Louis Ara-

11 22. Ook jaren later had Breton nog geen andere verklaring voor deze 'Lettre autocritique' dan het feit dat Sadoul nog steeds onder de Indruk was van hetgeen hem kort tevoren In Frankrijk was overkomen; zie Breton, Entretiens, Zie M. Nadeau, Histolre du surrealisme (Parijs 1964, ) gon naar de Sovjet-Unie. Daar tekenden de twee, op het secretariaat van de Internationale Unie van Revolutionaire Schrijvers, een verklaring waarin zij onder meer toegaven dat de brief aan student Keiler een vergissing was geweest en waarin zij beloofden om hun literaire produktie voortaan aan de controle van de conmiunistische partij te onderwerpen. Deze verklaring wekte de verontwaardiging van André Breton en leidde tot een nieuwe breuk in de surrealistische beweging.^^ De groep rond Breton kwam terecht in het kamp van de anti-stalinistische oppositie. Het gebrek aan belangstelling voor de affaire Keiler onder de historici van het surrealisme^' is ongetwijfeld te wijten aan de tegenstrijdigheden die in deze episode zijn verenigd. Nog slechts enkele jaren tevoren hadden de surrealisten gemeend zich, in het verlengde van hun artistiek-morele opstandigheid, buiten elke wet te kunnen plaatsen. In 1930, toen de surrealisten zich juist van dit soort jongensachtige stellingnamen trachtten te bevrijden, werden zij prompt door een Franse rechter en een internationale schrijversclub op hun nummer gezet. De verklaring voor deze tegenstrijdigheden ligt in de interne dynamiek van de surrealistische beweging Aan het ontbijt, v.i.n.r: André Thirion, Cora, Georges Sadoul en (achter) Frederic Mégret