rechtstreeks, nr 2 Versnellingsbeleid in de rechtspraak: resultaten en reflecties

Transcriptie

1 rechtstreeks, nr 2 Versnellingsbeleid in de rechtspraak: resultaten en reflecties

2 Colofon Rechtstreeks is een uitgave van de Raad voor de rechtspraak en richt zich op de praktijk en de ontwikkeling van de rechtspraak in Nederland. Het blad stelt zich ten doel wetenschappelijke inzichten en bijdragen aan het publieke debat over de rechtspraak ter kennis te brengen van allen die beroepshalve bij de rechtspraak betrokken zijn. Opname in Rechtstreeks betekent niet dat de inhoud het standpunt van de Raad voor de rechtspraak weergeeft. Redactieraad Mr. Th. Groeneveld (voorzitter) Lid van de Raad voor de rechtspraak Drs. M.J.G. Brackel Hoofd afdeling Kabinet en Communicatie, Raad voor de rechtspraak Mr. W. Duitemeijer President rechtbank Groningen Drs. R.W.C. Oerlemans Directeur bedrijfsvoering rechtbank Utrecht Prof. mr. M.A. Loth Hoogleraar Inleiding tot de rechtswetenschap en rechtstheorie Erasmus Universiteit Rotterdam Prof. dr. H. Franken Hoogleraar Informatierecht Universiteit Leiden Staat der Nederlanden (Raad voor de rechtspraak) Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, in een voor anderen toegankelijk gegevensbestand worden opgeslagen of worden openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Raad voor de rechtspraak. De toestemming wordt hierbij verleend voor het verveelvoudigen, in een gegevensbestand toegankelijk maken of openbaar maken waarvoor geen geldelijke of andere tegenprestatie wordt gevraagd en ontvangen en waarbij deze uitgave als bron wordt vermeld. Redactie Dr. A. Klijn (eindredacteur) Adviseur wetenschappelijk onderzoek Raad voor de rechtspraak Mr drs. E.C.M. Bouman Beleidsadviseur Raad voor de rechtspraak Redactieadres Redactie Rechtstreeks Raad voor de Rechtspraak Afd. Ontwikkeling Postbus LP Den Haag Ontwerp Koeweiden Postma, Amsterdam Druk Spinhex & industrie, Amsterdam Oplage 5000 exemplaren Toezending Rechtstreeks wordt gratis toegezonden aan hen die tot de doelgroep behoren. Zij die Rechtstreeks willen ontvangen kunnen hun naam, postadres en hun functie kenbaar maken aan de redactie (zie redactieadres). ISSN Redactioneel 1985: ingeschreven als advocaat op het Groningse tableau schreef een correspondent uit Utrecht voor wie ik als procureur optrad, mij: de vraag komt u wellicht wat vreemd voor, maar ik kan niet nalaten hem te stellen: bent u er zeker van dat de handelskamer van de rechtbank Groningen bestaat? Dat was in een periode waarin menige rechtbank (en gerechtshoven vormden daarop zeker geen uitzondering) na al dan niet ambtshalve aandrang, peremptoir en uiterst peremptoir de stukken gefourneerd kreeg en de rolrechter monter meedeelde vonnis zes weken. Daarna brak vaak een periode aan waarin de tijd die voordien soms zo kostbaar leek, een andere betekenis kreeg. Om de zes weken kon het vonnis zomaar weer, zonder enige nadere opgave van reden, zes weken worden aangehouden. Van rolwaarnemers die na het bericht van aanhouding van een vonnis met gebogen hoofd peremptoir durfden te mompelden, hield de rolrechter niet. Moesten wij, advocaten, nog vele uitvluchten verzinnen en er voor rechtstreeks 2/2005 Redactioneel zorgen dat wij daarin de nodige variatie aanbrachten, de rolrechter kon volstaan met een eenvoudige mededeling. In het Romeinse recht kon de rechter het zich niet permitteren om zonder redengeving te weigeren om recht te spreken. Dit kwam tot uitdrukking in het adagium iudex litem suam facit, hetgeen zoveel betekent als de rechter haalt zich een proces op de hals: de schade die uit zijn weigering voorkomt komt voor rekening van de rechter. In aansluiting daarop bood destijds art.13 AB jo Rv. een mogelijkheid om de rechter peremptoir te stellen. Weliswaar moest een advocaat er rekening mee houden de eeuwige toorn van de rechtbank over zich af te roepen, maar indien zijn geduld en, niet te vergeten, dat van zijn cliënt, te zeer op de proef werd gesteld, kon een aanmaning ingevolge art. 845 Rv. toch een klein wonder verrichten. De dreiging zich ten overstaan van het Hof te moeten teweerstellen tegen een mogelijke veroordeling tot schadevergoeding, was kennelijk een afdoende prikkel. 3

3 rechtstreeks 2/2005 Redactioneel rechtstreeks 2/2005 Redactioneel Dat laatste bleek toen een dergelijke aanmaning in de jaren tachtig van de vorige eeuw de rechtbank Groningen bereikte. Naar verluidt werd ogenblikkelijk en vermoedelijk éénmalig door de toenmalige president mr. Overdiep het versneld regime avant la lettre geïntroduceerd. Die introductie, zo zegt het verhaal, hield in dat hij persoonlijk het dossier bij de rechter in kwestie uit de kast haalde en nog voor de vereiste tweede aanmaning uitgebracht had kunnen worden, het vonnis produceerde waarnaar al zo lang werd uitgekeken. De hiervoor beschreven incidentele interventie van de Groningse rechtbankpresident kreeg in de jaren negentig een structureel vervolg met het experimentele versneld regime met de comparitie na antwoord. Of hij de bodem hier vruchtbaar gemaakt had valt niet te bewijzen maar feit is dat de noordelijke arrondissementen, met het Groningse voorop, een uitstekende illustratie (vormden) voor het belang van een zorgvuldige implementatie. In Groningen kreeg de balie een duidelijke stem in de besluitvorming rond de wijze waarop het versneld regime diende te worden vormgegeven. Er werden voor VR-zaken rechters aangesteld die het vertrouwen hadden van de balie en de rechtbank maakte duidelijk dat het ook van die kant menens was: er werd een expliciet voorrangsbeleid voor VR-zaken aangekondigd en in de zomervakantie zou aan VR-zaken gewoon worden doorgewerkt ( ). Dat zijn niet mijn (lof)woorden maar die van WODConderzoeker Eshuis die het experiment evalueerde. 1 Hij komt in dit nummer over dit onderwerp uitgebreid aan het woord over het sinds de jaren negentig gevoerde versnellingsbeleid. De vliegende brigade (ter voorkoming van het vertraagde regime), het landelijk rolreglement, de herziening van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering, geen mogelijkheid lijkt onbenut gelaten om voor eens en voor al een einde te maken aan de immer gehoorde klacht over de lange duur van civiele procedures. 2005: na twintig jaar, kan ik uit eigen wetenschap verklaren dat de handelskamer van de rechtbank Groningen bestaat. Natuurlijk, ik heb er het volste begrip voor dat de meeste van u - wellicht ook Groningers incluis - dit voor kennisgeving zullen aannemen en zich misschien met enige verbijstering zullen afvragen of het gewicht van deze mededeling een afspiegeling vormt voor de portee van deze zomeraflevering van Rechtstreeks. Ik kan u geruststellen: u wacht in het onderstaande veel gewichtiger informatie. Er waren zelfs redactionele overwegingen om in de titel in het Frans referentie te maken naar de verloren tijd, waarnaar we zo naarstig op zoek zijn. Daarvan hebben we afgezien maar ieder die wil weten hoe astronomisch groot het aantal uren wachttijd is dat gewonnen blijkt en die zich de vervolgens het hoofd breekt over de vraag wat de maatschappelijke betekenis daarvan is, die kan dit nummer nu niet straffeloos terzijde leggen. Willem Duitemeijer 1 R.J.J. Eshuis, Een kwestie van tijd; onderzoek naar de doorlooptijd in handelszaken, WODC Onderzoek en Beleid nr.171, 1998 pp 58/

4 rechtstreeks 2/2005 rechtstreeks 2/2005 Inleiding Sneller procederen: empirisch onderzoek naar de afdoening van civiele bodemprocedures * Roland Eshuis 1 Inleiding drs. Roland Eshuis Organisatiepsycholoog. Werkzaam als onderzoeker bij het WODC, en voor zijn huidige onderzoek Evaluatie versnellingsbeleid civiele procedure gedetacheerd bij de Raad voor de rechtspraak. De doorlooptijd van gerechtelijke procedures is een terugkerend thema in zijn werk. Publiceerde een aantal onderzoeken op het terrein van milieucriminaliteit en van (civiele) rechtspleging. Verrichte recent een vergelijkend onderzoek naar de rechtspleging in 40 landen, in opdracht van de Raad van Europa. In dit nummer wordt verslag gedaan van onderzoek naar de ontwikkeling van de doorlooptijd in handelszaken, die worden behandeld door de civiele sector van de rechtbank. De tijdsduur van dergelijke procedures is sinds de invoering van het burgerlijk procesrecht, in 1838, een regelmatig terugkerend onderwerp van debat geweest. Meest recentelijk laaide dat debat weer op in de jaren negentig van de vorige eeuw. Halverwege dat decennium werd door negen rechtbanken, op experimentele basis, het versneld regime ingevoerd. Partijen die onder dit regime procedeerden kregen te maken met een strakke procedure waarin alle mogelijkheden die het toenmalig burgerlijk procesrecht bood voor een snelle behandeling van procedures werden gecombineerd. Waar in de destijds gangbare procedure de meeste zaken werden behandeld op basis van schriftelijke stukkenwisseling waarbij ruimhartig uitstel werd verleend, werd onder het versneld regime naar een zitting in een vroeg stadium van de procedure toegewerkt: de zogenaamde comparitie na antwoord (in de tekst kortheidshalve doorgaans: comparitie). Voorafgaand aan die zitting bracht elke partij slechts één stuk in, waarin direct alle kaarten op tafel moesten worden gelegd: wat de kern van het geschil was, de eventuele weren van de wederpartij, het bewijsmateriaal dat in de procedure zou worden gebracht en eventueel te horen getuigen. Dat zou een aanzienlijke bespoediging moeten opleveren ten opzichte van de vanouds trage uitwisseling van stukken. Ook tijdens de zitting kon veel tijd worden bespaard omdat partijen direct op vragen en stellingen reageren, in plaats van dat opnieuw in schriftelijke rondes met veel uitstel te doen. Tevens werd ter zitting de mogelijkheid beproefd om tot een schikking te komen. In procedures die met een schikking eindigen kan ook het schrijven van een eindvonnis waarvoor bij veel gerechten aanzienlijke wachttijden bestonden achterwege blijven. Na twee jaar werd het versneld regime experiment geëvalueerd. Het daartoe verrichtte * De auteur dankt Nicolette Dijkhoff (invoerprogramma, bestandsbeheer), Reinier Asberg, Ruud Meeuwese en Anouk de Rijk (codering en data-invoer) voor hun waardevolle bijdragen aan het onderzoek. 6 7

5 rechtstreeks 2/2005 Inleiding rechtstreeks 2/2005 Inleiding onderzoek omvatte een uitgebreide statistische analyse van de afdoening van handelszaken bij alle 19 rechtbanken met inbegrip van de rechtbanken die niet aan het experiment deelnamen. Daarbij werd het procesverloop van zo n rechtzaken, afgedaan in de jaren 1994 t/m 1996 geanalyseerd op hoofdlijnen (Eshuis, 1998). Later is, in opdracht van het project Versterking Rechterlijke Organisatie (pvro) op basis van de zaken van 4 rechtbanken een meer gedetailleerde analyse gemaakt van de wachttijden voor een aantal veel voorkomende stappen in de rechtsgang (Eshuis & van Es, 2000). Reeds tijdens het experiment met het versneld regime werd een begin gemaakt met de herziening van het burgerlijk procesrecht, waarbij het versneld regime model stond. Deze herziening beoogde slechts de hoogst noodzakelijke wijzigingen door te voeren en de meest knellende pijnpunten op te ruimen. Op die manier, zo was het streven, zou een jarenlang slepend wetgevingstraject met alle principiële discussies die daarmee gepaard zouden gaan, kunnen worden voorkomen. 1 Het herziene Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering werd op 1 januari 2002 van kracht. Behalve in het wetgevingstraject werden de problemen rond de trage civiele procedures ook geagendeerd binnen het pvro. Dit leidde tot een ontwerp voor een landelijk rolreglement, waarmee een eind zou worden gemaakt aan de situatie waarin elke rechtbank haar eigen regels stelde die zeer uiteen konden lopen. Het landelijk rolreglement kent strakke termijnen en nauwlettende handhaving van die termijnen zou een eind moeten maken aan de oude praktijk waarin schijnbaar eindeloos uitstel werd verleend. Het pvro stelde ook voor een vliegende brigade in te stellen, die rechtbanken zou kunnen bijstaan bij het wegwerken van achterstanden en de prop die zou ontstaan bij verdere versnelling van de procedure. Beide interventies kregen in het jaar 2000 effectief hun beslag. Tot slot vonden vanuit een bredere problematiek dat doorlooptijden alleen ook interventies plaats om de bestuurbaarheid van rechtbanken te vergroten. De oude situatie, waarin centrale taken ten behoeve van de rechtspraak voor een belangrijk deel bij het Ministerie van Justitie lagen en binnen de rechtbanken het personeelsbeleid ten aanzien van rechterlijke macht en de niet-rechterlijke medewerkers stikt gescheiden was, was niet langer te handhaven. Op 1 januari 2002 werden de centrale taken ten aanzien van de rechtspraak bij de nieuwe Raad voor de Rechtspraak neergelegd, en werd bij de rechtscolleges een integraal bestuur ingesteld. Er heeft dus een aantal landelijke interventies plaatsgevonden die volledig of mede gericht waren op het versnellen van behandeling van civiele handelszaken. De feitelijke implementatie van die maatregelen heeft meer geleidelijk plaatsgevonden dan de in de vorige alinea genoemde data van invoering wellicht doen vermoeden. Zo is bij veel rechtbanken gedurende de jaren negentig de termijnbewaking in civiele procedures aangescherpt en het gebruik van de comparitie na antwoord gestaag toegenomen. Ook was bij een aantal rechtbanken al voor de formele invoering sprake van een integraal bestuur. Het zijn niet alleen de reeds genoemde, landelijke interventies geweest die van invloed zijn geweest op de doorlooptijd in bodemzaken bij de civiele sectoren. Het lijdt geen twijfel dat tenminste een aantal civiele sectoren ook zelf acties heeft ondernomen om procedures te versnellen. En er hebben interventies plaatsgevonden die niet gericht waren op doorlooptijden, maar daar mogelijk wel op van invloed zijn geweest. Goed gedocumenteerd is bijvoorbeeld het effect van de competentiegrensverhoging in 1999, waarbij de instroom van nieuwe handelszaken bij de civiele sectoren fors daalde, en de sectoren capacitair wat ruimer in de jas kwamen te zitten (Eshuis & Paulides, 2002). Er is ook een noemenswaardige autonome niet door beleid bepaalde factor. Vanaf 2000 is de instroom van de civiele sectoren, die gedurende de jaren 90 tamelijk stabiel was, een duidelijke groei gaan vertonen. Die groei zit weliswaar niet primair in handelszaken, maar heeft wel gevolgen voor de werklast van de civiele sector als geheel. Naar de ontwikkelingen na 2002 is tweemaal onderzoek verricht. Het eerste onderzoek, eind 2002 gepubliceerd, vond plaats in opdracht van de voorzitters van de civiele sectoren van de rechtbanken. Daaruit blijkt onder meer dat halverwege 2002 het percentage zaken dat voor comparitie werd geselecteerd tussen de rechtbanken varieerde van 29 tot 100%. 2 De inhoud van de zaak is het belangrijkste criterium voor selectie (Groeneveld & Klijn, 2002). In 2004 is opnieuw een enquête gehouden, die specifiek gericht was op de regie rond de comparitie. Dit initiatief kwam voort uit het project de regiefunctie van de civiele rechter. 3 Deze enquête spitte minutieus de gang van zaken op en rond de comparitie door. Daarmee konden onder meer conclusies worden getrokken over de verschillen tussen ervaren en minder ervaren rechters in hun optreden tijdens comparitie, en over de verschillen in hoe rechtbanken bepaalde zaken regelen en de wijze waarop de betreffende rechters zo n regeling waarderen (Verschoof, 2004). Een verrassend resultaat was dat een verwachte daling van het schikkingspercentage op de comparitie als gevolg van het minder selectief toepassen van de comparitie niet bleek op te treden. De nieuwe onderzoeksgegevens die in de bijdrage aan bod komen maken deel uit van een groter onderzoek dat in opdracht van de Raad voor de rechtspraak plaatsvindt. Hoofddoel van dat onderzoek is lering te trekken uit de resultaten die de interventies, gericht op het 1 De meer principiële afwegingen zijn niet uit het oog verloren. Er is een opdracht verleend aan een consortium van 3 hoogleraren, die als de Commissie Fundamentele Herbezinning Burgerlijk Procesrecht de grondslagen en beginselen tegen het licht houden. 2 Landelijk gemiddelde 60%. Een percentage van 100% kan slechts worden gehaald indien niet over het totaal van ingestroomde zaken wordt gepercenteerd, maar slechts over zaken waarin een conclusie van antwoord is genomen. 3 Dit project is een onderdeel van het sectorprogramma civiel. 8 9

6 rechtstreeks 2/2005 Inleiding rechtstreeks 2/2005 Inleiding versnellen van de procesgang in handelszaken, hebben opgeleverd: wat werkt, wat werkt niet, en welke condities en omstandigheden zijn op de werking van interventies van invloed? De kern van dat onderzoek is niet de vraag of zaken te lang duren en hoe erg dat is; de kern is vast te stellen welke maatregelen het meest geschikt zijn om doorlooptijden terug te brengen en welke randvoorwaarden of condities daarbij gelden. Beantwoording van die vragen gaat het bestek van dit nummer echter te boven. Hier beperk ik mij tot een beschrijving van de procesgang in bodemzaken in 2003 en het vergelijken daarvan met de procesgang in de jaren Tevens komen de bevindingen ten aanzien van een ander, voor de Raad voor de rechtspraak belangrijk aspect van het onderzoek aan de orde: de problemen die optreden bij de geautomatiseerde meting van doorlooptijden in bodemzaken. BOX 1 Wat is doorlooptijd? De doorlooptijd van procedures die in dit nummer centraal staat, wordt gemeten als de totale tijd in dagen, inclusief weekeinden die verstrijkt vanaf het moment dat een zaak voor de rechter wordt gebracht, tot de afdoening in eerste aanleg. De dag van de eerste rolzitting gewoonlijk binnen een week na ontvangst en inschrijving van de zaak wordt als startdatum genomen. Binnen de totale doorlooptijd van een procedure kunnen verschillende typen tijdsbeslag worden onderscheiden. Zo kan onderscheid worden gemaakt tussen de tijd waarin echt aan een zaak wordt gewerkt (bewerkingstijd of behandeltijd) en de tijd waarin een zaak ligt te wachten. Ook administratieve handelingen en transporttijd kunnen desgewenst apart worden onderscheiden. De tijd die rechter en partijen besteden aan het bewerken van een zaak zal in deze bijdrage als behandeltijd worden aangeduid. De tijd die een rechter steekt in het behandelen van een zaak is slechts een fractie van de totale duur van de procedure. De geïnvesteerde werktijd van rechter en ander rechtbankpersoneel ligt in de orde van enkele werkdagen, terwijl de totale duur al snel een jaar bedraagt. Op de totale tijd van de procedure is het aantal stappen dat wordt doorlopen en de voor die stappen geldende termijnen (veelal 6 weken) van groot belang. In civiele procedures zijn de eisende partij, de gedaagde partij en de rechtbank beurtelings aan zet. De doorlooptijd is dus ook van elk van die partijen afhankelijk. De vaste termijnen en bewerkingstijden kunnen als min of meer noodzakelijk kwaad worden beschouwd; een goede rechtspleging betekent dat er werk wordt gemaakt van een zaak en dat partijen (en rechters) ook de tijd krijgen om dat werk te verrichten. Toch duren veel procedures aanmerkelijk langer dan men op basis van termijnen en bewerkingstijd zou verwachten. Als het werk bij de rechtbank of bij advocaten zich ophoopt ontstaan wachttijden. Andere wachttijd ontstaat wanneer zaken wachten op onderzoek door derden (deskundigenrapporten) of uitkomsten van andere procedures. De gegevens met betrekking tot de huidige snelheid van procederen zijn gebaseerd op een statistische analyse van het procesverloop van ruim handelszaken, afgedaan in de tweede helft van Deze steekproef omvat ruim een kwart van de jaarproductie van de civiele sectoren. De resultaten worden vergeleken met afdoeningsgegevens uit de periode 1994 t/m Van een meer uitgebreide beschrijving van de methodologie zie ik hier omwille van het leesgemak af. 4 Box 1 geeft een korte toelichting bij het begrip doorlooptijd zoals dat in deze bijdrage wordt gebruikt, en op de relatie met behandeltijd en wachttijd. In de volgende paragrafen zal de aandacht voornamelijk op doorlooptijden in contradictoire zaken (zaken met verweer) zijn gericht. Zaken zonder verweer (verstekzaken, ingetrokken zaken) worden over het algemeen vlot en relatief probleemloos afgedaan. Gedetailleerd statistisch onderzoek naar civiele handelszaken is tamelijk schaars. Voor wat betreft de bodemzaken bij de civiele sectoren zijn in het verleden onderzoeken verricht door Van Duyne (1987), Verwoerd (1988), Wesseling-Van Gent (1987), Barendse- Hoornweg (1992). Het algemene gemis aan civiele statistiek wordt regelmatig gevoeld (zie recent bijvoorbeeld Asser, Groen, Vranken & Tzankova, 2003 en Van Velthoven & Ter Voert, 2004). We zullen daarom beginnen met een aantal algemene karakteristieken van de bodemzaken in de steekproef. 4 Uiteraard is wetenschappelijke verantwoording wel van belang. Geïnteresseerden kunnen een methodologische bijlage opvragen bij de onderzoeker of downloaden op

7 rechtstreeks 2/2005 Karakteristieken van zaken en procesverloop rechtstreeks 2/2005 Karakteristieken van zaken en procesverloop 2 Karakteristieken van zaken en procesverloop Civiele handelszaken is een algemene aanduiding voor een zeer gevarieerd spectrum van geschillen die ondanks de benaming in veel gevallen weinig of niets met handel van doen hebben. De benaming handelszaak wordt gebruikt voor alle civiele zaken die niet onder de familiezaken vallen. In algemene zin gaat het om zaken waarin private partijen (burgers en bedrijven en andere organisaties) een geschil met elkaar hebben. Ook overheden kunnen in een handelszaak betrokken zijn, indien het geschil iets betreft dat niet voortkomt uit de taak van het overheidsorgaan als bestuurder. Binnen de handelszaken kunnen drie hoofdvormen van procedures worden onderscheiden: de bodemprocedure, de verzoekschriftprocedure en de voorlopige voorziening (vaak aangeduid als kort geding). Het onderhavige onderzoek richt zich uitsluitend op de bodemprocedure. Deze procedure is er op gericht een zaak volledig uit te procederen. Zaken waarin over een relatief klein geldbedrag wordt geprocedeerd minder dan euro worden door de sector kanton behandeld. Het onderhavige onderzoek richt zich uitsluitend op zaken met een groter financieel belang, die worden behandeld door de civiele sector. Jaarlijks nemen de civiele sectoren rond de nieuwe bodemzaken in behandeling. Anders dan bij de kantonrechter moeten partijen die bij de civiele sectoren procederen zich verplicht laten bijstaan door een advocaat. De reden dat dit onderzoek zich op de procedures bij de civiele sectoren richt, is dat juist daar procedures lang en soms heel er lang kunnen duren. In het afgelopen decennium is een aantal maatregelen genomen om het procesverloop te bespoedigen. Het ligt voor de hand het effect daarvan te evalueren. Immers, het probleem keert al meer dan anderhalve eeuw met regelmaat terug op de politieke agenda, terwijl empirische kennis over effectieve maatregelen ter versnelling van procedures nagenoeg ontbreekt. Een groot aantal factoren moet van invloed worden geacht op de snelheid van de procedure. Het verloop van een gerechtelijke procedure kan worden beschouwd als een resultante van het doen en laten van de partijen, hun advocaten, rechters en rechtbankmedewerkers en eventueel betrokken derden, zoals getuigen en deskundigen. De algemene regels waarbinnen betrokkenen moeten opereren zijn vastgelegd in het wetboek van burgerlijke rechtsvordering en het landelijk rolreglement. Die regels, en de naleving ervan zijn medebepalend voor het (vlotte) verloop van procedures. Bij de gevarieerde aard van geschillen die onder de bodemprocedure worden behandeld ligt het voor de hand te veronderstellen dat doorlooptijden zullen variëren met de complexiteit van de zaken. Complexiteit kan te maken hebben met juridisch-inhoudelijke kwesties, maar ook met veel andere factoren: zoals (bijvoorbeeld) het type partijen dat in een geschil betrokken is, het aantal partijen en de hoogte van het financieel belang. Ook de organisatie van de gerechten mag verondersteld worden van invloed te zijn op doorlooptijden. Daar spelen factoren met betrekking tot bijvoorbeeld de interne taakverdeling en samenwerking (zaaksrechter, rolrechter, griffie), logistiek (werkvoorraden, achterstanden, voortgangsbewaking), personele capaciteit en de cultuur van de organisatie een prominente rol. Belangrijke factoren ten aanzien van de voortgang in civiele procedures zijn het strategisch gedrag van partijen en de lijdelijkheid van de rechter. Voor wat betreft dat eerste: vaak voelt een partij die in het ongelijk dreigt te worden gesteld zich niet gebaat bij een snelle afronding van de procedure. Zo n partij kan om strategische redenen de zaak trachten te compliceren, of zoveel mogelijk uitstel te verkrijgen. De leerstelling van de lijdelijke rechter behelst, kort en goed, dat het geding van de partijen is. De rechter wacht met zijn vonnis tot de partijen daar om vragen en betrekt slechts datgene in het geschil dat partijen aandragen. Maar de opvattingen over de juiste attitude van de rechter zijn in het afgelopen decennium fors veranderd. Anno 2005 voeren rechters veel meer regie over de procedure dan tien jaar geleden het geval was. Desalniettemin blijven er situaties bestaan waarin langdurig oponthoud ontstaat, zonder dat een rechter ingrijpt. Overigens kan de traagheid van procedures niet altijd aan strategisch gedrag van de partijen of gebrek aan regie worden geweten. Een bekend voorbeeld zijn procedures die moeten wachten op de uitkomst van andere procedures. Ook het zogenaamde deskundigenonderzoek, waarin een externe expert een aspect van een zaak moet beoordelen, kan veel tijd kosten. Het materiaal dat hier zal worden gepresenteerd is gebaseerd op informatie over het zaaksverloop, dat door de rechtbanken in het geautomatiseerde systeem civiel wordt ingevoerd. Die registratie is gerelateerd aan de voortgangsbewaking via de rol. In de tijd van vóór de automatisering werd dergelijke informatie handmatig bijgehouden, op zogenaamde rolkaarten. Die term wordt hier in ere gehouden. De huidige rolkaart is een zaaksoverzicht dat vermeldt welke partijen er in het geschil zijn betrokken, wanneer de zaak is gestart, welke processtappen reeds zijn doorlopen, en welke nog zijn gepland. Aan de hand van de rolkaart kan het procesverloop nauwkeurig worden gereconstrueerd. Over de inhoudelijke ontwikkeling leert de rolkaart weinig; er wordt slechts een algemene typering gegeven van de aard van het geschil. Ook toont de rolkaart niet wie er in het gelijk wordt gesteld

8 rechtstreeks 2/2005 Karakteristieken van zaken en procesverloop rechtstreeks 2/2005 Karakteristieken van zaken en procesverloop De beschrijving van procedures die in het vervolg van deze paragraaf wordt gegeven is gebaseerd op gegevens van rolkaarten van zaken die in 2003 werden afgedaan. Daarbij komen eerst de kenmerken van de zaken en daarna de procesgang aan de orde. 2.1 Drie karakteristieken van zaken Wat is de inzet van de geschillen waarover bij de civiele sectoren van de rechtbanken wordt geprocedeerd? Wie procederen er? Het antwoord op die vragen wordt hier gegeven aan de hand van drie karakteristieken: de partijconstellatie, de aard van het geschil en het financieel belang. Partijconstellatie Met betrekking tot de partijconstellatie zijn de eisers en gedaagden in vier groepen verdeeld, die we kort aanduiden met natuurlijke personen, rechtspersonen, overheid en combinatie. In het laatste geval is sprake van meerdere eisers of gedaagden, van uiteenlopende signatuur. De meest voorkomende combinatie is die van een natuurlijke persoon en een rechtspersoon. Zo komt het bij geschillen met bedrijven vaak voor dat naast het bedrijf (rechtspersoon) ook de eigenaar of directeur zelf (natuurlijke persoon) wordt gedaagd. Tabel 2.1 Partijconstellatie in bodemzaken civiele sector gedaagde natuurlijke rechts- overheden combinaties totaal eiser personen personen natuurlijke personen 20,1% 9,1% 1,3% 2,3% 32,8% rechtspersonen 35,2% 22,6% 0,7% 4,8% 63,3% overheden 1,1% 0,5% 0,0% 0,1% 1,8% combinaties 0,7% 0,9% 0,1% 0,4% 2,0% totaal 57,0% 33,2% 2,1% 7,7% 100% Tabel 2.1 toont de mate waarin de 16 verschillende partijconstellaties die op basis van onze indeling kunnen worden gevormd voorkomen. Uit die tabel blijkt de meeste procedures voor de rechter worden gebracht door rechtspersonen (63,3%). De meest voorkomende partijconstellaties zijn rechtspersoon versus natuurlijke persoon (35,2%) en rechtspersoon versus rechtspersoon (22,6%). Overheden komen slechts vrij beperkt voor. Waarover procedeert men? De aard van het geschil kan op tal van manieren worden ingedeeld. Zo is er een functionele typering, die onder meer wordt gebruikt door Blankenburg (1982), Reiling (2003) en Van Velthoven en ter Voert (2004b). Deze indeling maakt onderscheid tussen de rechtsdoorzettingsfunctie, de quasi-notariële functie, de bemiddelingsfunctie en de beslissingsfunctie. Reiling heeft de indeling van Blankenburg gelegd op de verschillende typen civiele procedures. Voor handelszaken verbindt zij de rechtsdoorzettingsfunctie aan verstekzaken 5 ; in contradictoire zaken zou de bemiddelings- of beslissingsfunctie aan de orde zijn. De quasi-notariële functie speelt in de bodemprocedure geen rol van betekenis. Op basis van rolkaarten valt over de functie van specifieke geschillen betrekkelijk weinig te zeggen. Wel kan gebruikt gemaakt worden van de juridische typeringen die de rechtbanken aan elke zaak meegaven. Het systeem van zaaktypering dat rechtbanken gebruiken is gebaseerd op wetboeken en rechtsartikelen; er kunnen ruim 150 verschillende zaaktypen mee worden onderscheiden. Veel daarvan komen ook daadwerkelijk in de steekproef voor, maar in zodanig kleine aantallen dat ze zich niet lenen voor afzonderlijke statistische analyse. Het kan als tekenend worden beschouwd voor de grote verscheidenheid aan geschillen die als handelszaak voor de rechter kunnen worden gebracht. In tabel 2.2 zijn de zes typeringen weergegeven die het meest werden gebruikt; dit zijn de enige typeringen die in percentages boven de 2% uitkomen; tezamen omvatten ze ruim 60% van de zaken. Tabel 2.2 De zes meest gebruikte zaaktyperingen in bodemzaken bijzondere overeenkomst; verrichten diensten / werkzaamheden 19,1% bijzondere overeenkomst; verbruikleen (geldlening) 17,5% bijzondere overeenkomst; koop anderszins 9,0% verbintenissenrecht; onrechtmatige daad* 7,8% bijzondere overeenkomst; koop onroerende zaak 4,4% vermogensrecht; verdeling gemeenschap huwelijk / samenleving 4,8% * Onrechtmatige daad wordt in het systeem van zaaktypering nader onderverdeeld in subcategorieën als beroepsaansprakelijkheid en productaansprakelijkheid; in de tabel zijn alle subcategorieën samengenomen. Er bestaat een duidelijke samenhang tussen de aard van zaken en de partijconstellatie. De zaaktypen koop anderszins, verrichten diensten / werkzaamheden en verbruikleen zijn zaken die overwegend (in meer dan 80% van de gevallen) door rechtspersonen worden aangebracht. De categorie verbruikleen is zeer homogeen voor wat betreft de 5 Freudenthal (1996) gebruikt de term incassozaken. Beiden lijken de gedachte te delen dat gedaagden die geen verweer voeren ook geen verweer hebben, en dat het in deze zaken meest onbetaalde rekeningen betreft

9 rechtstreeks 2/2005 Karakteristieken van zaken en procesverloop rechtstreeks 2/2005 Karakteristieken van zaken en procesverloop partijconstellatie: in 85% van deze zaken daagt een rechtspersoon een natuurlijke persoon. In dergelijke zaken zal het veelal gaan om banken en creditcardmaatschappijen die in actie komen tegen achterstallige aflossingen. Procedures over de verdeling van gemeenschap zijn niet verrassend het exclusieve domein van natuurlijke personen (100% natuurlijke persoon versus natuurlijke persoon). In procedures over de koop van onroerende zaken is 63% van de procedures zowel eiser als gedaagde een natuurlijk persoon. Procedures met betrekking tot een onrechtmatige daad zijn het meest gemêleerd voor wat betreft de partijconstellatie. In deze zaken zijn alle mogelijke partijconstellaties vertegenwoordigd, en komen natuurlijke en rechtspersonen, als eiser en als gedaagde, in ongeveer gelijke mate voor. Een kritische lezer zal zich bij bestudering van tabel 2.2 wellicht afvragen hoe het getalsmatig zit met de voor civiele rechtspraak vrij gezichtsbepalende geschillen op het gebied van bijvoorbeeld letselschade, consumentenkoop, intellectueel eigendom of burenrecht. Welnu, de eerste drie zijn goed voor elk 0,9% van de procedures. Burenrecht komt niet verder dan 0,5%. Omdat de civiele sectoren slechts zaken met een financieel belang boven euro behandelen, ligt het in de rede dat burengeschillen en zaken met betrekking tot een consumentenkoop overwegend door de kantonrechter zullen worden behandeld. Financieel belang In 1999 is de competentiegrens van de kantonrechter opgetrokken tot gulden en vervolgens in 2002 tot euro. Voorts worden sinds 2002 appelzaken tegen vonnissen van de kantonrechter niet meer door de civiele sector van de rechtbank behandeld. Men kan dus verwachten dat zaken met een financieel belang van minder dan euro nog in geringe mate voorkomen in de afdoeningen uit het najaar van Uit tabel 2.3 blijkt inderdaad dat in een klein deel van de afgedane zaken het financieel belang onder de huidige competentiegrens ligt. Het gemiddeld geëiste bedrag is euro, de mediaan bedraagt euro. Het hoogste bedrag in de steekproef bedraagt ruim 26 miljoen euro. Tabel 2.3 Verdeling van het financieel belang in bodemzaken, met cumulatieve percentages geldbedrag cumulatief geldbedrag cumulatief in euro percentage in euro percentage < ,3% < ,3% < ,5% < ,4% < ,6% < ,1% < ,9% < ,1% < ,7% < ,6% < ,0% < ,6% < ,4% < ,0% De gegevens in tabel 2.3 zijn gepercenteerd op zaken met een geregistreerd financieel belang. 6 In de helft van de zaken blijft het geëist bedrag onder de euro. In 40% van de zaken ligt dit bedrag tussen en euro, en in 10% ligt het boven de euro. De geëiste bedragen variëren naar de aard van het geschil. Zo worden in zaken met betrekking tot een onrechtmatige daad relatief hoge bedragen geëist (mediaan geëist bedrag euro, gemiddeld geëist bedrag euro). Dat is aanzienlijk meer dan bij procedures met betrekking tot verbruikleen (mediaan , gemiddeld ) en procedures met betrekking tot verrichte diensten en werkzaamheden (mediaan , gemiddeld ). De hoogste claim in de steekproef, van ruim 26 miljoen euro, behoort overigens wèl tot die laatstgenoemde categorie. Naar mate de geclaimde bedragen hoger zijn, neemt het percentage van zaken dat door natuurlijke personen voor de rechter wordt gebracht toe. Bij de gedaagden neemt juist het percentage rechtspersonen toe naarmate het financieel belang hoger is. Zo is de in bodemprocedures meest voorkomende partijconstellatie, rechtspersoon daagt natuurlijke persoon, goed voor de helft van de zaken met een financieel belang van minder dan euro. Bij zaken met een financieel belang boven de euro is dat slechts 26,3%. De meest voorkomende partijconstellatie in zaken met een financieel belang hoger dan euro is die van rechtspersoon versus rechtspersoon. 6 Voor 82,5% van de zaken in de steekproef is zo n bedrag op de rolkaart geregistreerd. In andere gevallen is ofwel sprake van een niet in een geldbedrag uit te drukken belang, of heeft registratie niet plaatsgevonden. Per arrondissement varieert het percentage zaken waarin geen financieel belang werd gespecificeerd van 9 tot 24 procent; dat doet vermoeden dat de registratie lang niet optimaal is

10 rechtstreeks 2/2005 Karakteristieken van zaken en procesverloop rechtstreeks 2/2005 Karakteristieken van zaken en procesverloop 2.2 Procesverloop en doorlooptijden Voor veel van de maatregelen die in de afgelopen jaren werden genomen om doorlooptijden te verkorten vormt het procesverloop het aangrijppunt. Op deze en volgende pagina s zal het procesverloop van de in 2003 afgedane zaken aan een nader onderzoek worden onderworpen, waarbij tevens de relatie naar doorlooptijden èn naar de zaakkenmerken in het voorafgaande reeds aan de orde kwamen wordt geëxploreerd. Alvorens de analyses te presenteren, dient eerst op twee methodologische kwesties te worden gewezen. De eerste betreft de keuze van de maten waarmee de doorlooptijd gemeten wordt. Box 2 geeft een toelichting op die maten: wat is de betekenis van gemiddelde doorlooptijd, mediaan en 90 ste percentiel? De tweede kanttekening betreft de wijze waarop doorlooptijden zèlf van invloed zijn op de statistiek. Analyse van de procesgang kan pas plaatsvinden op het moment dat een zaak is beëindigd; de statistiek wordt dus ontleend aan de zaken die in een bepaalde periode worden afgedaan. Een steekproef uit de zaken die in 2003 werden afgedaan bevat ook zaken die 5, 10 of 15 jaar daarvoor voor de rechter zijn gebracht. Dit betreft zaken die nog onder oud rolbeleid en oud procesrecht van start zijn gegaan. In een beschrijvende afdoeningsstatistiek, zoals in deze paragraaf wordt gegeven, horen deze zaken thuis. Maar zaken die 10 jaar geleden van start gingen tonen, zeker voor wat betreft het begintraject, de werkwijze van 10 jaar geleden. Een gevolg kan zijn dat een aanmerkelijk lager percentage zaken met comparitie wordt gemeten dan wanneer zou worden gekeken naar het gebruik van comparitie in zaken in 2003 instroomden. Het effect van oude zaken op de steekproefresultaten zal sterker zijn bij trage rechtbanken dan bij snelle, omdat bij trage rechtbanken per definitie meer oude zaken in de mix van afdoeningen zitten. In de huidige paragraaf staat de beschrijvende afdoeningsstatistiek centraal, en worden resultaten gepresenteerd die betrekking op alle zaken ook de oudste. In de paragrafen 3 en 4 zal een andere weg worden bewandeld. Daar wordt onder meer gekeken naar het effect van nieuw rolbeleid op het gebruik van comparitie; in dergelijke analyses zullen oude zaken buiten beschouwing worden gelaten. BOX 2 Mediaan, gemiddelde, percentielen In deze bijdrage worden verschillende maten gebruikt om doorlooptijden weer te geven. Dat lijkt wellicht gecompliceerd, maar het gebeurt om goede redenen. De doorlooptijd van deze en veel andere procedures laat zich namelijk slecht via één maat beschrijven. Bij de meeste dingen die mensen meten wordt het (rekenkundig) gemiddelde gebruikt. De gemiddelde lengte, het gemiddeld gewicht. Het gemiddelde wordt in meestal gebruikt als indicator van een doorsnee geval. En vaak ìs het gemiddelde daarvan ook een goede indicator. Dat is anders wanneer sprake is van een scheve verdeling, zoals we aantreffen bij de verdeling van doorlooptijd in civiele zaken. Daar zijn heel veel zaken die vlot worden afgedaan; maar een relatief klein deel duurt ongelooflijk lang. Wanneer in zo n geval een gemiddelde wordt berekend zegt dat heel weinig over de duur van een doorsnee zaak. Een veel betere indicator voor een doorsnee geval is dan de mediaan. De mediaan is de middelste van een reeks metingen. Als we het over doorlooptijden in procedures hebben dan duurt de ene helft van de zaken korter dan de mediaan en de andere helft langer. Met betrekking tot de duur van procedures zijn vaak nog andere relevante vragen te stellen dan hoeveel tijd ze over het algemeen duren. Vaak is het vooral van belang dat ze niet een bepaalde limiet overschrijden. Een jaar kan men redelijk vinden, maar vier jaar uiterst onredelijk. Mediaan noch gemiddelde geven een adequaat beeld van de mate waarin procedures extreem lang duren. In dit onderzoek wordt daarvoor het 90 ste percentiel gebruikt. Het 90 ste percentiel laat zich lezen als 90% van de zaken wordt afgedaan binnen.. dagen of 10% van de zaken duurt langer dan.. dagen. Ondanks de kanttekeningen die gemaakt kunnen worden ten aanzien van het gemiddelde wordt ook die maat gerapporteerd. Eén reden is dat in jaarverslagen en rapporten totnogtoe vrijwel uitsluitend gemiddelde doorlooptijden worden vermeld; wie een link wil leggen naar andere bronnen heeft het gemiddelde dus nodig. Daarnaast blijft het gemiddelde een zinnige aanvulling op mediaan en percentielen èn een maat die bij veel statistische berekeningen onontbeerlijk is

11 rechtstreeks 2/2005 Karakteristieken van zaken en procesverloop rechtstreeks 2/2005 Karakteristieken van zaken en procesverloop Figuur 1: Stroomschema afdoening civiele bodemzaken; op basis van steekproef afdoeningen 2e helft 2003 Eis 100% Gedaagde stelt zich (58,8%) Conclusie van antwoord (50,4%) Intrekking (2,9%) Verstek (38,3%) Geen conclusie van antwoord (8,3%) Comparitie na antwoord (27,4%) Repliek (4,8%) 2,9% Mediane doorlooptijd = 0 Gemiddelde doorlooptijd = 0 38,3% Mediane doorlooptijd = 28 Gemiddelde doorlooptijd = 57 8,3% Mediane doorlooptijd = 168 Gemiddelde doorlooptijd = ,6% Mediane doorlooptijd = 231 Gemiddelde doorlooptijd = 345 4,8% Mediane doorlooptijd = 796 Gemiddelde doorlooptijd = 963 Figuur 1 is een schematische weergave van het procesverloop in de vorm van een beperkt aantal hoofdwegen die de procedure kan volgen. De bovenste twee lijnen in het schema hebben betrekking op intrekkingen en verstekken; zaken die wel voor de rechter worden gebracht, maar waarin het niet tot een echte procedure komt. Wordt er ècht geprocedeerd, dan volgt in principe op de conclusie van eis (het inleidend schriftelijk stuk van de eiser) de conclusie van antwoord (waarin de gedaagde zijn verweer geeft). Na de conclusie van antwoord doet zich een splitsing voor in de zaakstroom: er vindt een tweede schriftelijke ronde plaats (in het schema wordt het eerste schriftelijke stuk van zo n tweede ronde weergegeven, de repliek ) of er wordt een zitting gehouden, de comparitie. Zoals beschreven in hoofdstuk 1 was in het oude procesrecht de tweede schriftelijke ronde gebruikelijk, maar is in het nieuwe procesrecht de comparitie standaard geworden. Naast deze hoofdwegen geeft het schema ook de procedures weer die zich niet aan de hoofdwegen houden; bijvoorbeeld procedures waarin na de comparitie ook nog een tweede schriftelijke ronde plaatsvindt, en procedures waarin noch een comparitie, noch een tweede schriftelijke ronde plaatsvindt. 7 De uitstroomvariant gedaagde-stelt-zich geen conclusie van antwoord bevat verschillende typen procedures die afwijken van de normale stroomschema s, zoals verzetzaken, afdoeningen n.a.v. incidenten, renvooizaken en vrijwaringen. 8 Geen comparitie na antwoord (23%) Repliek (15,5%) Geen repliek (7,5%) 7,5% Mediane doorlooptijd = 350 Gemiddelde doorlooptijd = ,5% Mediane doorlooptijd = 775 Gemiddelde doorlooptijd = 990 Het doorstroomschema toont slechts een beperkt aantal, veel voorkomende stappen in de procedure. De zaken op tegenspraak die zijn weergegeven kunnen gelardeerd zijn met eiswijzigingen, tegeneisen, aktes, deskundigenonderzoeken en enquêtes, et cetera. In tabel 2.4 is voor een aantal van dergelijke stappen weergegeven hoe vaak ze voorkwamen in contradictoire zaken. 9 Opm. De omkaderde stappen in het schema zijn bewerkingen ; bij de niet-omkaderde stappen treedt geen inhoudelijke verandering in de zaak op. 7 Hier zitten zaken bij waarin wèl een comparitie of tweede schriftelijke ronde gepland was, maar niet heeft plaatsgevonden bijvoorbeeld omdat de partijen in de schaduw van de procedure tot een schikking komen. 8 Het gaat om 708 zaken in de steekproef. Daaronder zijn er 385 die zonder verdere proceshandelingen werden geroyeerd. Voor het overige gaat het om bijvoorbeeld appèlzaken (36), verzet (33), vrijwaring (31), vonnis incident (34), renvooizaken (45) en ruilverkaveling (10). In deze groep vallen ook zaken die door de kantonrechter zijn verwezen voor behandeling door de civiele sector. In die zaken zijn de inleidende conclusies wel genomen, maar niet geregistreerd op de rolkaart van de civiele sector. 9 Een contradictoire zaak is in dit geval gedefinieerd als een zaak waarin de gedaagde partij zich heeft gesteld. In het stroomschema gaat het dus om alle zaken die niet als ingetrokken of verstek zijn afgedaan

12 rechtstreeks 2/2005 Karakteristieken van zaken en procesverloop rechtstreeks 2/2005 Karakteristieken van zaken en procesverloop Tabel 2.4 Conclusiewisselingen en processtappen in percentages van contradictoire zaken waarin deze voorkomen 1 standaardelementen Conclusie van antwoord 86% Comparitie na antwoord 47% Repliek 35% 2 verandering inzet van geschil Incidentele eis 11% Eiswijziging 12% Eis in reconventie 27% 3 nader onderzoek Deskundigenonderzoek 4% Enquête 11% Contra-enquête 5% Schouw 1,5% 4 alternatieve geschilbeslechting Doorverwijzing naar mediation 10 0,8% De processtappen zijn in tabel 2.4 grofweg in vier groepen onderverdeeld. De eerste groep, antwoord, comparitie en repliek zijn standaardelementen in de behandeling van zaken. De volgende groep heeft betrekking op gevallen waarin tijdens de procedure een verandering optreedt in de inzet van het geding. De eiser brengt een verandering aan in het geëiste, de gedaagde doet een tegeneis (de eis in reconventie) of werpt een incident op. Dat laatste betekent dat een procedurele kwestie aan de orde wordt gesteld, bijvoorbeeld een verzoek om de behandeling te voegen met andere lopende procedure of het aan de orde stellen van de vraag of de rechtbank wel bevoegd is. In dergelijke gevallen behandelt de rechter eerst het incident en in een deel van de gevallen zal dat tot het eind van de procedure leiden, zonder dat de gedaagde inhoudelijk op de eis heeft hoeven reageren. De derde groep van handelingen betreft het verrichten van nader onderzoek. In de meeste gevallen betreft dat het horen getuigen (enquête). Maar ook kan technisch onderzoek worden gevraagd door een externe deskundige (deskundigenonderzoek) of kan de rechter de plaats van het geschil bekijken (schouw). Tot slot is de doorverwijzing naar mediation in het lijstje opgenomen. Dit betreft een vorm van alternatieve geschilbeslechting, waarbij de partijen met externe hulp hun conflict trachten op te lossen; lukt dat, dan kan de rechtbank de zaak doorhalen. De matrix in tabel 2.5 relateert een aantal van de proceshandelingen uit tabel 2.4 aan doorlooptijden. Men kan ze opvatten als indicatie voor de complexiteit van de procedure. 11 De handelingen die van invloed zijn op inzet van het geschil zijn samengenomen onder de noemer speelveldwijziging. Ze worden afgezet tegen procedures waarin nader onderzoek, zoals een enquête of schouw heeft plaatsgevonden. Tabel 2.5 Complexiteit van de procedure en doorlooptijd (in dagen) in contradictoire zaken, 2003 geen nadere wel nadere onderzoekshandelingen onderzoekshandelingen speelveld ongewijzigd mediane mediane doorlooptijd = 245 doorlooptijd = 722 gemiddelde gemiddelde doorlooptijd = 477 doorlooptijd = 922 (N = 2580 ) (N = 449 ) speelveld gewijzigd mediane mediane doorlooptijd = 377 doorlooptijd = 1007 gemiddelde gemiddelde doorlooptijd = 608 doorlooptijd = 1188 (N = 1734 ) (N = 428 ) Tabel 2.5 laat zien dat speelveldwijzigingen en nader onderzoek elk gepaard gaan met langere doorlooptijden. In ongeveer de helft van de contradictoire zaken is sprake van deze complexiteitverhogende factoren. Het vlak linksboven in de matrix toont de zaken met een ongecompliceerde procedure. Een zaak waarin het speelveld niet wijzigt en ook geen onderzoek behoeft te worden verricht haalt een mediane doorlooptijd van zo n 8 maanden. Het gemiddelde is dubbel zo lang. Vindt een speelveldwijziging plaats, dan toont de duur van de procedure een duidelijke toename; de mediane doorlooptijd ligt nu boven een jaar. Daarbij zij gewezen op het feit dat speelveldwijzigingen frequent voorkomen. Nadere onderzoekshandelingen komen minder frequent voor, maar hun effect op doorlooptijden is enorm. Procedures met nader onderzoek zitten al vlot op doorlooptijden van 2 jaar of meer. Indien zowel sprake is van wijziging van het speelveld als van nader onderzoek zal de doorlooptijd richting 3 jaar gaan. 10 Helaas is er nog weinig uniformiteit ten aanzien van de registratie van mediation doorverwijzingen. De 0,8% zijn zaken waarin met voldoende zekerheid kon worden vastgesteld dat een mediation had plaatsgevonden. Een groter aantal zaken (1%) is op dit punt als onbekend geregistreerd. Dat betekent dat er aanwijzingen konden worden gevonden dat mediation op zijn minst ter sprake was geweest, maar niet met zekerheid kon worden vastgesteld of deze ook werkelijk had plaatsgevonden. 11 Algemeen wordt aangenomen dat de behandeltijd van een zaak zal toenemen naarmate de zaak complexer is. Maar voor de complexiteit van geschillen zijn weinig bruikbare objectieve indicatoren. Voor gerechtelijke procedures wordt vaak aangenomen dat de complexiteit niet primair in het geschil zelf zit, maar in de vraag hoe complex de partijen de kwestie maken

13 rechtstreeks 2/2005 Karakteristieken van zaken en procesverloop rechtstreeks 2/2005 Karakteristieken van zaken en procesverloop Ook het financieel belang van een zaak doet zich gelden in de doorlooptijd. Tabel 2.6 toont de doorlooptijd van zaken in drie klassen van ongeveer gelijke grootte. De mediane doorlooptijd in procedures met een financieel belang van meer dan euro blijkt bijna twee maal zo lang als die in procedures met een financieel belang dat beneden de euro blijft. Tabel 2.6 Financieel belang en doorlooptijd (in dagen) in contradictoire zaken, 2003 tot tot meer dan euro euro euro mediane doorlooptijd gemiddelde doorlooptijd ste percentiel In tabel 2.7 wordt het financieel belang in relatie gebracht met de stappen die in de procedure worden doorlopen. Zoals mocht worden verwacht loopt de relatie tussen financieel belang en doorlooptijd deels via complicering van de zaak. Heel duidelijk is er een effect waarneembaar ten aanzien veranderingen in de inzet van een geschil. Het opwerpen van incidenten en wijziging van eis gebeurt twee maal zo vaak in zaken met een hoog financieel belang als in zaken met een (relatief) laag belang. Voor wat betreft het verrichten van nader onderzoek beperkt het effect zich tot deskundigenonderzoek; dat lijkt logisch, omdat dergelijk onderzoek duur is en bij relatief laag financieel belang nauwelijks opweegt tegen de inzet van het geschil. Interessant is dat uit de resultaten ook een fors effect op de procesregie spreekt: bij een hoog financieel belang is de rechter meer terughoudend met het gebruik van comparitie en past vaker een tweede schriftelijke ronde toe. Tabel 2.7 Financieel belang en de frequentie van proceshandelingen in percentages tot tot meer dan euro euro euro standaard- comparitie na antwoord 60,1 56,9 39,7 elementen repliek 19,6 29,2 46,0 verandering incident eis 7,2 9,3 15,3 inzet van geschil eiswijziging 8,8 10,1 16,7 eis in reconventie 25,9 29,0 28,3 nader onderzoek deskundigenonderzoek 2,2 3,8 4,9 enquête 11,2 12,2 9,8 contra-enquête 4,3 5,3 4,9 schouw 1,2 0,4 0,7 Tabel 2.8 toont de frequentie van verschillende wijze van afdoening van civiele bodemprocedures. Binnen de basismogelijkheden, vonnis of royement, wordt onderscheid gemaakt tussen 3 soorten vonnissen. Daarnaast worden intrekkingen los van andere royementen weergegeven. Tabel 2.8 De afdoening van bodemzaken soort afdoening percentage intrekking 2,8% royement 31,6% verstekvonnis 35,8% vonnis incident 0,8% eindvonnis contradictoir 29,0% Indien we het soort afdoening relateren aan de zaakstromen zoals weergegeven in figuur 1, dan blijkt tussen de stromen een aanzienlijke variatie te bestaan. De percentages contradictoire eindvonnissen zijn het hoogst in de zaken waarin een conclusie van repliek wordt genomen; 70% in procedures zonder comparitie en 77% in procedures met comparitie