Bouwfysica

Transcriptie

1 Bouwfysica Binnenluchtkwaliteit historische collecties De samenstelling van de binnenlucht in musea, archieven, bibliotheken en ook opslagruimtes voor ons roerend erfgoed is complex. Niet alleen vocht is verantwoordelijk voor de degradatie van deze objecten. Buitenluchtverontreinigingen spelen een grote rol bij bijvoorbeeld de verzuring van ons erfgoed, doordat deze gassen met vocht zure verbindingen kunnen vormen. Daarnaast zijn de objecten zelf vaak een bron van verontreinigingen, doordat zij een natuurlijke degradatie bezitten. Zij kunnen vluchtige organische verbindingen afgeven als azijnzuur. Deze verbindingen kunnen door naastgelegen objecten worden opgenomen, waardoor nieuwe (degradatie)reacties ontstaan. Ook kunnen collecties stoffen afgeven die de gezondheid van de mens beïnvloeden. Er bestaan richtlijnen voor de minimale prestaties van de binnenluchtkwaliteit. Het blijft echter belangrijk om in dialoog de kennis te blijven ontwikkelen om het behoud van de objecten te bevorderen. Dr. J.B.G.A. (John) Havermans, TNO Bouw en Ondergrond, Delft Inleiding Bij een museum wordt vaak gedacht aan een fraai historisch gebouw gevuld met bijzondere meubels en schilderijen. Historische gebouwen zijn het aanzien waard en verhogen vaak het gevoel van de bezoeker die bij het binnentreden ervan terugstapt in de tijd. Echter, er zijn zeker zoveel moderne gebouwen die een museale collectie huisvesten. Daarnaast bevinden zich vele collecties achter gesloten deuren, alleen bereikbaar voor onderzoekers of bezoekers met speciale missies. Iedereen heeft oog voor het bijzondere, zonder te realiseren wat er direct omheen aanwezig is: de lucht. Deze is niet altijd zo schoon als het lijkt: de binnenlucht kan bepaalde verontreinigingen bevatten. Deze kunnen afkomstig zijn van de buitenlucht, waar industrie en transport hun sporen in de lucht achterlaten. Ook kunnen deze verontreinigingen van het gebouw of van de collectie afkomstig zijn. De verontreinigingen kunnen de in het pand aanwezige objecten aantasten doordat ze erdoor worden geabsorbeerd. Vervolgens kan er een reactie plaatsvinden waarbij degradatie van het object wordt geïnitieerd [1]. Naast dat de verontreinigingen schade kunnen toebrengen aan de objecten, kunnen zij ook een risico vormen voor de gezondheid van de medewerkers en bezoekers [2]. Regelgeving en harmonisatie Voor het beschermen van collecties tegen deze verontreinigingen zijn nationale en internationale richtlijnen aanwezig. Hoewel er nog geen (inter)nationale standaarden aanwezig zijn, worden deze wel momenteel besproken binnen standaardisatiecommissies als NEN commissie (cultureel erfgoed) en CEN TC 346 (Conservation of Cultural Artefacts). Binnen deze commissies werken vele deskundigen samen om verbeterde richtlijnen voor opslag en expositie van erfgoed samen te stellen. Slechts een klein deel van ons Nederlands erfgoed wordt wetmatig beschermd. De Nederlandse Wetgeving kent de Archiefwet, waarin bewaaromstandigheden voor duurzame opslag worden vermeld. Deze wetgeving is oorspronkelijk gebaseerd op toegepast onderzoek dat plaatsvond in het kader van het Deltaplan voor Conservering [3]. Verificatie van deze richtlijnen vond plaats met het zogenaamde TNO onderzoek: het referentiedepot, Geconcludeerd werd, dat luchtzuivering zoals deze in het Deltaplan is ontwikkeld, verontreinigingen als stikstofdioxide, zwaveldioxide en ozon succesvol verwijdert en dat dit een positief effect heeft op de verlaging van de degradatie van cellulose houdende voorwerpen (archiefmateriaal) die opgeslagen zijn [4]. Van buiten- naar binnenluchtverontreinigingen Tot circa 2005 richtte het onderzoek naar de degradatie van objecten door verontreinigingen zich voornamelijk op buitenluchtverontreinigingen. Echter, ook de aanwezige collectie zelf kan vluchtige verbindingen afgeven. Deze vluchtige verbindingen kunnen onder andere de duurzame opslag van nabij gelegen objecten negatief beïnvloeden. Ook bij actieve conservering, waarbij direct een object behandeld wordt tegen verder verval, kunnen verbindingen worden ingebracht die later weer emitteren. Bijvoorbeeld het behandelen van objecten tegen schimmelvorming met ethyleenoxide. Echter deze stof kan, jaren nadat het is ingebracht, uit de objecten emitteren. Tot slot hebben we te maken met de natuurlijke veroudering van objecten. Vooral organische materialen kunnen door natuurlijke veroudering vluchtige producten afgeven die vervolgens weer door andere objecten kunnen worden opgenomen. Figuur 1 toont de wisselwerking tussen het buitenmilieu, het binnenmilieu en de objecten. De objecten staan continu bloot aan verontreinigingen. Hierdoor kan een versnelde afbraak ontstaan, waardoor nieuwe stoffen emitteren. Deze kunnen vervolgens weer geabsor-

2 BiNNENmiliEu EN gezondheid Bouwfysica Endogene factoren (emissie) Object Buitenmilieu Binnenmilieu Exogene factoren (absorpie) 1 2 De wisselwerking van buitenmilieu en binnenmilieu op objecten beerd worden en de objecten opnieuw beïnvloeden. Dit proces gaat continu door. Een typisch voorbeeld van degradatie door verontreinigingen, die door het object worden geproduceerd zijn celluloseaccetaatfilms (zie figuur 2). Celluloseaccetaat films emitteren door natuurlijke degradatie azijnzuur. Zij worden in gesloten dozen opgeslagen, waardoor het azijnzuur weer wordt geabsorbeerd door het object zelf. Hierdoor ontstaat een autocatalytische degradatie. schadelijke luchtverontreinigingen voor DE collecties In deze paragraaf worden enkele groepen luchtverontreinigingen, die schadelijk zijn voor collecties, kort besproken. Deze zijn: de buitenluchtverontreinigingen, de binnenluchtverontreinigende stoffen en vocht in de lucht. Buitenluchtverontreinigingen De bekendste verontreinigingen zijn de buitenluchtverontreinigingen als stikstofdioxide (NO2), zwaveldioxide (SO2) en ozon (O3). Vooral organische verbindingen als papier zijn hiervoor gevoelig, omdat zij hierdoor sneller kunnen degraderen. Een voorbeeld is weergegeven in figuur 3, dat een algemeen schema toont van degradatie van cellulosehoudende materialen. De natuurlijke veroudering (degradatie) vindt plaats door oxidatie, hydrolyse en cross-linking reacties. Naast de natuurlijke veroudering is te zien, Degradatie van celluloseaccetaatfilms (foto Hadassa Koning) dat deze degradatie door onder andere luchtverontreinigingen kan worden versneld. Ook andere externe factoren als inkten kunnen bijdragen aan de versnelling. Hier wordt in dit artikel niet verder op ingegaan. Nationale en Europese onderzoeksprogramma hebben in de jaren 90 veel aandacht besteed aan het fenomeen veroudering door luchtverontreinigingen, met name naar veroudering van cellulosehoudende materialen. Figuur 4 toont een voorbeeld van papierdegradatie door luchtverontreinigingen. De luchtverontreinigingen als SO2 en NOx worden door het papier opgenomen. Hierdoor ontstaan zuren die de zuur gekatalyseerde degradatie van cellulose, het hoofdbestanddeel van papier, veroorzaken. Het boek wordt bruin en aan de randen bros. In 2002 werd onder andere door Havermans en Porck met origineel materiaal aangetoond, dat ook de combinatie van (buiten) luchtverontreinigingen en vocht desastreus kan zijn voor het object [5]. Hiervoor werd gebruik gemaakt van identieke boekensets afkomstig uit de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag en van de New York Public Library (USA). Het verschil in de kwaliteit, en daarmee de raadpleegbaarheid van de objecten, was groot. De boekensets uit de New York Public Library bleken zelfs zo bros te zijn geworden, dat raadpleging onmogelijk was geworden. De boekensets uit de Koninklijke Bibliotheek waren ook aangetast, maar nog steeds goed raadpleegbaar. Luchtverontreinigingen, straling, inkt Toename brosheid oxidatie Knippen van ring & ketting structuur Natuurlijke veroudering 3 cross-linking hydrolyse Luchtverontreinigingen, straling Luchtverontreinigingen, inkt Een vereenvoudigd model van de degradatie van cellulose houdende materialen 30_35_Artikel_Havermans_BF_3.indd 31 4 Voorbeeld van een door luchtverontreinigingen aangetast boek (foto John Havermans) :05:11

3 Bouwfysica 5 6 aantasting van metalen verbindingen in een frame van een schilderij (Bron: Marianne odlyha, Birkbeck college, Londen, Engeland) aangetaste orgelpijp door azijnzuur en mierenzuur. (Bron: annika Niklasson, chalmers university of Technology, Gothenburg, Zweden) Binnenluchtverontreinigingen Naast buitenluchtverontreinigingen zijn de binnenluchtverontreinigingen die collecties aan kunnen tasten bijvoorbeeld mierenzuur en azijnzuur. Deze zuren kunnen gevormd worden door oxidatie van ligno-cellulose materialen. Ook kunnen deze zuren gevormd worden door bepaalde inkten, als ijzergallusinkten, die in historische pentekeningen en documenten aanwezig zijn. Europese onderzoeksprojecten als InkCor en netwerken als MIP hebben hier veel aandacht aan besteed. Daarnaast is het bekend dat houtsoorten verbindingen als azijnzuur emitteren. Naast vele emissieonderzoeken is dit fenomeen ook in musea aangetoond tijdens bijvoorbeeld het Europese ProPaint project. De emissie van organische zuren uit houten frames tastte de ijzeren verbindingen in die frames aan zoals in figuur 5 wordt getoond. Materialen in het binnenmilieu Buitenlucht verontreinigingen Ozon, NOx,... Ionisatie (zuivering/electronica) e Gedegradeerde Collectie (Bijv. Papier) Primaire emissie Primaire emissie Secundaire emissie Gas-fase reacties Samenstelling binnenlucht Collectie (Bijv. Papier) 7 Emissies van gassen uit materialen en hoe deze met de collectie een nieuwe samenstelling van de binnenlucht kunnen vormen 30_35_Artikel_Havermans_BF_3.indd 32 Niet alleen tasten deze organische zuren de frames aan, ze kunnen ook het vezelmateriaal (de drager) van het schilderij aantasten. Wat natuurlijk schadelijk is voor de voorstelling op het schilderij. Metalen als lood kunnen ook door deze verbindingen (azijn/mierenzuur) worden aangetast, zoals bijvoorbeeld in het SENSORGAN project werd aangetoond [6]. In dit project werden loden orgelpijpen ernstig aangetast door azijnzuur dat emitteerde uit de houten kleppen van het orgelsysteem (figuur 6). De lucht die door de pijpen werd geblazen bevatte onder andere azijnzuur en mierenzuur. Dit heeft de pijpen van lood en loodlegering aangetast. Andere binnenluchtverontreinigingen zijn bijvoorbeeld carbonylsulfide (COS) en zwavelwaterstof (H2S). Deze verbindingen kunnen een grote veroorzaker zijn van het oxideren van zilver (silver tarnishing) zoals in het SILPROT project is aangetoond. COST Actie D42 is een internationaal netwerk dat zich richt op de coördinatie en samenwerking van onderzoekers, waar het thema de chemische interacties tussen het binnenmilieu en objecten is [1]. Met deze COST actie wordt internationale samenwerking bevorderd en wordt de kennis op het behoud van collecties integraal vergroot. De samenstelling van de binnenlucht, waar zich collecties bevinden, in de opslag en in de tentoonstellingszalen, vormt dus een complex geheel. Figuur 7 geeft een vernieuwd schema weer zoals deze oorspronkelijk door Uhde et al. is opgesteld [7]. Uhde et al. gaan uit van emissies van gassen uit bouwmaterialen en van de mogelijke reacties die in de binnenlucht plaats kunnen vinden. Echter er is een relatie met de degradatie van bijvoorbeeld een collectie. In figuur 7 is als voorbeeld een papieren (cellulosehoudende) collectie genomen. De gasfasereacties kunnen zowel in een depot plaatsvinden als bijvoorbeeld in een vitrinekast waar objecten worden tentoongesteld. Door een combinatie van buitenluchtverontreinigingen en emissie van vluchtige verbindingen uit materialen ontstaat een nieuwe samenstelling van de binnenlucht. Deze kan aanwezige materialen aantasten, waardoor nieuwe vluchtige, verbindingen ontstaan, die mogelijk ook schadelijk voor de collectie zijn :05:15

4 BiNNENmiliEu EN gezondheid Bouwfysica Feitelijk hebben we te maken met twee soorten van emissie van gassen uit materialen: - Primaire emissie: dit is de fysische afgifte van verbindingen die aanwezig zijn in producten als bouwmaterialen en de objecten. - Secondaire emissie: dit zijn verbindingen die worden gevormd door chemische reacties in het product (bijvoorbeeld door degradatie) en in de binnenlucht. Dit betekent dat er altijd rekening gehouden moet worden met zowel de materialen in de directe omgeving, als met de materialen in het gebouw, omdat mogelijke emitterende vluchtige stoffen vervolgens schadelijk kunnen zijn voor nabij gelegen objecten. Vocht Tot slot is er vocht. Vocht is enerzijds wenselijk, omdat anders objecten kunnen uitdrogen. Anderzijds is deze verbinding onwenselijk bij hoge concentraties, omdat bepaalde objecten schimmelgroei kunnen vertonen. Ook zal er bij een hoge relatieve vochtigheid (>65% relatieve vochtigheid) en aanwezigheid van buitenluchtverontreinigingen een versnelde degradatie ontstaan bij zowel lignocellulose materialen als bij metalen. Ook kan vocht verantwoordelijk zijn voor optredende gasfasereacties in de binnenlucht. Met verontreinigingen als SO 2 en NO 2 kunnen er zure verbindingen ontstaan als H 2 SO 4 en HNO 3, zoals in figuur 8 is weergegeven. Ook kan water (H 2 O) papier doen oxideren, omdat met zuurstof superoxide anionen gevormd kunnen worden tijdens de verdamping van het water. Dit resulteert primair in een chemieluminescentie effect gevolgd door degradatie [8]. schadelijke verontreinigingen voor DE mens Naast het feit dat de binnenlucht verbindingen kan bevatten die schadelijk kunnen zijn voor objecten, kunnen er ook organische verbindingen aanwezig zijn die schadelijk kunnen zijn voor de mens. Bijvoorbeeld stoffen uit houten constructies van historische houten gebouwen. Deze werden vaak met conserveringsmiddelen behandeld tegen schimmel of insecten. Het gaat hierbij vooral om biociden, die ook voor de mens schadelijke zijn, zoals PCP (pentachloorphenol), lindaan en dichloordifenyltrochloorethaan (DDT). Tot in de jaren tachtig van de vorige eeuw zijn deze verbindingen veelvuldig in niet onaanzienlijke hoeveelheden toegepast als bestrijdingsmiddel. In het bijzonder in gebouwen van historisch belang die uitgerust zijn met vele houten (en ook textiele) toepassingen en objecten is dit veel gebeurd. Emissies van dergelijke verbindingen bereiken concentraties die na tientallen jaren nog steeds een gevaar vormen voor de volksgezondheid [10]. Hoewel deze verbindingen al lange tijd verboden zijn, kunnen behandelde voorwerpen als houten bouwconstructies nog altijd deze componenten emitteren. Hetzelfde geldt voor houten objecten die in museale collecties voorkomen. Deze kunnen eveneens verbindingen als PCP en DDT bevatten. Als voorbeeld dient een Kasteel- Museum te Nieuw-Loosdrecht dat in 1999 een inventarisatie maakte van hun deelcollectie meubelen en objecten van hout. Tijdens het onderzoek werd in het bijzonder op de niet-afgewerkte houten oppervlakken van de objecten veelvuldig een witte waas aangetroffen, dit bleek DDT te 8 De vorming van zuren uit luchtverontreinigingen en water [9] zijn. In 1968 is bij een grootschalige insectenbestrijding het middel Detmol toegepast. Dit bevat DDT in een aromatische oplossing en is sinds 1973 verboden. Via een grootschalige schoonmaakactie zijn de verontreinigingen aan de oppervlakte uiteindelijk verwijderd. Helaas is het niet bekend of het schoonmaken effectief is uitgevoerd, daar achteraf geen onderzoek is gedaan op de kwaliteit van de binnenlucht. Behandelingen van collecties tegen schimmels en insecten zijn niet altijd goed gearchiveerd. Hierdoor is het vaak moeilijk te achterhalen of bepaalde collecties behandeld zijn met stoffen die nu niet meer toegelaten zijn. Dit blijkt bijvoorbeeld uit onderzoek in het Nationaal Museum te Wales waar onderzoek aantoonde aan dat behandelingen van pesticiden nagenoeg niet werden gedocumenteerd [11]. Dergelijke collecties kunnen naast kwikzouten ook DDT, ethyleenoxide, naftaleen, dichloor- VOS en CS 2 bevatten. Allen verbindingen die uitermate ongezond zijn voor de mens. Vele van deze verbindingen kunnen, nadat ze zijn ingebracht, emitteren. Ook kunnen zij emitteren, nadat zij een reactie met het object zijn aangegaan. Een voorbeeld is bijvoorbeeld het emitteren van kwikdamp uit collecties die met kwikchloride (HgCl 2 ) zijn behandeld om ze tegen diverse insecten en larven te beschermen. De emitterende kwikdamp is echter schadelijk voor de mens. Emissie van kwik kan plaatsvinden bij herbariumcollecties die met HgCl 2 zijn behandeld, een traditionele methode die tot eind 1970 veelvuldig werd toegepast. Hierbij werden herbariummaterialen gedrenkt in een oplossing van HgCl 2 in alcohol, of werden deze gekwast met een oplossing van HgCl 2 en fenol in een alcoholische oplossing. Internationaal onderzoek toonde al aan dat dergelijke collecties een effect hebben op de kwaliteit van de binnenlucht. Oyarzun vond concentraties in een herbarium in Madrid, die meer dan 40 μg Hg per m 3 bedroegen [12]. Hoewel in 2006 de Scientific Committee for Occupational Exposure Limits (SCOEL) een grenswaarde voor Hg in binnenlucht van 20 μg per m 3 (tijd gewogen gemiddelde over 8 uur) adviseerde, geeft de World Health Organization (WHO) een maxi-

5 Bouwfysica Om de verontreinigingen terug te kunnen dringen is het toepassen van een goed ventilatiesysteem in de ruimte waar de collectie zich bevindt van groot belang. Door goede ventilatie kunnen ruimten voorzien worden van schone lucht. Het toevoeren van buitenlucht is niet per definitie het toevoeren van schone lucht: immers, de buitenlucht kan verontreinigingen als NO 2 of SO 2 bevatten. Naast het toevoeren van buitenlucht voor ventilatie wordt vaak luchtcirculatie toegepast, omdat anders de toegepaste filters te vaak vernieuwd moeten worden. Indien een collectie verontreinigingen afgeeft, zal ook de binnenlucht moeten worden gezuiverd voordat deze teruggebracht wordt in de ruimte waar de collectie zich bevindt. Uiteraard zal bij luchtzuivering een goed onderhoudsschema moeten worden opgesteld om tijdig in te kunnen grijpen als de effectiviteit van de filters is uitgewerkt. 9 Een bladzijde uit een herbariumcollectie (foto John Havermans) mum van 1 μg Hg per m 3 aan [12]. Hieruit blijkt, dat de binnenlucht in herbaria dusdanig verontreinigd kan zijn dat het ongezond is om er in te werken en dat onderzoek nodig is om dit probleem op te lossen. Immers, een niet te raadplegen collectie heeft geen waarde voor onderzoekers en verzamelaars. Figuur 9 toont voor het oog een onschuldige pagina uit een herbarium collectie. Echter, onzichtbaar voor het oog is de behandeling met kwikchloride, waardoor langzaam kwik(damp) wordt geproduceerd. DiscussiE Om waarde te hebben voor onderzoekers, verzamelaars en bezoekers moet een collectie raadpleegbaar zijn. Dit is onafhankelijk van het soort collectie, het maakt niet uit of het een schilderijencollectie is, een archiefcollectie of een herbariumcollectie. Daarom zal er altijd aandacht nodig zijn voor de kwaliteit van de binnenlucht waar deze collecties zich bevinden. Of het nu om de aanwezigheid van vocht gaat, verontreinigingen die de collectie kunnen aantasten of verontreinigingen die ongezond voor de raadpleger zijn. Het is dan ook belangrijk dat er tools worden ontwikkeld waarmee beheerders van collecties op eenvoudige wijze de verontreinigingen kunnen aantonen. Als ze eenmaal aangetoond zijn, dan zal de concentratie ervan moeten worden getoetst aan de geldende normen. Daarnaast moet het effect op de collectie in beeld gebracht worden en zullen er acties moeten worden gestart om deze verontreinigingen terug te dringen. Om degradatie van de collectie zoveel mogelijk te voorkomen is het aanpakken bij de bron van de verontreiniging uiteraard het beste. Dit is niet altijd even gemakkelijk. Bijvoorbeeld, als het gaat om verontreinigingen die door natuurlijke veroudering ontstaan. Bij papieren collecties lijkt dit probleem eenvoudig, omdat een van de fenomenen hierbij verzuring is. Het ontzuren zal zodoende de degradatie vertragen. Echter bij bepaalde ontzuringsprocessen kunnen weer andere stoffen, als alcoholische verbindingen, vrijkomen [13]. Dit heeft weer andere effecten op de collectie. Is een collectie vervuild door externe schadelijke stoffen, dan kunnen deze emitteren. De eenvoudigste oplossing is dan om de collectie in quarantaine te plaatsen, echter dan is de collectie niet meer raadpleegbaar en verliest haar waarde. Methoden om de verontreinigingen uit de objecten te krijgen, dan wel deze te neutraliseren zijn echter nog nauwelijks bekend. Innovatieve methoden om vervuilde collecties te reinigen zin dan ook van harte welkom. Richtlijnen voor een goed binnenmilieu zijn aanwezig. Echter, doordat er vele richtlijnen aanwezig zijn, bemoeilijkt dit de interpretatie. Daarnaast gelden deze richtlijnen eerder voor de mens, dan voor het object. Richtlijnen voor de mens zijn in Nederland te vinden via de website van de Sociaal-Economische Raad ( waarop een databank is gepubliceerd van grenswaarden voor stoffen op de werkplek. Deze grenswaarden zijn ministerieel vastgesteld. Daarnaast worden veelal de laagst geadviseerde waarden, bijvoorbeeld van de WHO of het RIVM overgenomen voor richtlijnen voor een goede binnenlucht. Dit geldt dan ook voor de werkende mens en niet voor de collectie. Wordt de lucht onderzocht met een momentane meting, dan gelden weer andere richtlijnen, omdat hiermee de representatie van de feitelijke situatie minder betrouwbaar is. Zo gaat de NEN 689 in dit geval uit van 10% van de eerder genoemde vastgestelde grenswaarde. In bepaalde gevallen kunnen de concentraties van verontreinigingen onschadelijk zijn voor de mens, maar voor een collectie te hoog zijn. Immers de collectie wordt 7 dagen per week en 24 uur per dag aan deze stoffen blootgesteld, waardoor er vele reacties in het object kunnen plaatsvinden. Harmonisatieorganisaties als NEN en CEN hebben dan ook werkgroepen waar richtlijnen voor een goede binnenluchtsamenstelling worden bediscussieerd. Diverse landen hebben richtlijnen gepubliceerd voor een goede binnenluchtsamenstelling specifiek gericht op het

6 binnenmilieu en gezondheid Bouwfysica behoud van de collectie. Bijvoorbeeld in Engeland waar de standaard BS 5454 vermeldt dat archiefobjecten alleen in ruimtes mogen staan die vrij zijn van verontreinigingen [14]. Iets wat vrijwel onmogelijk is. Reëler zijn de in Nederland door Vosteen opgestelde richtlijnen voor duurzaam archiefopslag [15]. Deze zijn tijdens het Deltaplan voor Conservering samengesteld en richten zich voornamelijk op het behoud van de archiefcollectie. Hier worden zowel richtlijnen voor concentraties aan buitenluchtverontreinigingen weergegeven als een methode om deze concentraties vast te stellen. Deze richtlijnen zijn eind 1995 in de Nederlandse Archiefwet opgenomen [16]. Deze wetgeving is onlangs geëvalueerd en is herzien (2010). Nu blijken de grenswaarden in deze herziening dusdanig veranderd te zijn dat, als we uitgaan van het advies van Vosteen in 1994, er geen sprake meer is van schone binnenlucht [17]. Ook de methode voor de handhaving van de binnenluchtkwaliteit is verwijderd. Dit kan grote gevolgen hebben voor het behoud van de collecties. Er bestaat een kans dat door de nieuwe waarden te hanteren, een snellere degradatie van de collectie gaat plaatsvinden. Dit kan natuurlijk niet de bedoeling zijn. Hieruit blijkt dat een dialoog tussen regelgevers en wetenschappers continu noodzakelijk is voor het behoud van ons erfgoed. Het wijzigen van de grenswaarden moet in overleg gebeuren om te voorkomen dat het de verkeerde kant op gaat. Bronnen [1] Camuffo, D., V. Fassina, and J. Havermans, eds. Basic Environmentals Mechanisms Affecting Cultural Heritage, 2010, Nardine Editore: Firenze, Italia [2] Bolourchi, H., Pay Attention to Books, Deadly Dust, Relationship of Lung Cancer and Heart Attack to Library Books Dust (US Library of Congress) in 6-th Conference Indoor Air Quality in Archives and Museums, 2004, Padova, Italy [3] Anoniem, Evaluatie deltaplan voor het cultuurbehoud , Werken in de delta, 1993, Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur [4] Havermans, J.B.G.A. and T.A.G. Steemers, Air pollution and its prevention, in Ageing and stabilisation of paper, M. Strlic and J. Kolar, Editors, 2005, National and University Library: Ljubljana, p [5] Havermans, J.B.G.A. and H. Porck, Natural ageing of paper: Characterisation of differences between identical copies of books stored in the New York Public Library and the National Lybrary of The Netherlands, in ARSAG2002, 2002, Paris, France: ARSAG [6] Chapuis, M., A. Lydon, and A. Brandt-Grau, eds. The InkCor and MIP projects in: Preserving our heritage, improving our environment, Volume II, Cultural heritage research: PF5, FP6 and related projects, Vol , European Commission. Directorate-General for Research Environment: Brussels. 83, 93, 106 and 108 [7] Uhde, E. and T. Salthammer, Impact of reaction products from building materials and furnishings on indoor air quality -- A review of recent advances in indoor chemistry. Atmospheric Environment, 2007, 41(15): p [8] Kofiar, D.a.S., M. and Kolar, J. and Rychlý, J. and Matisová-Rychlá, L. and Pihlar, B., Chemiluminescence from paper III: the effect of superoxide anion and water, Polymer Degradation and Stability, 2005, 88(3): p [9] Havermans, J., Paper deterioration and the role of pollutants, in Basic Environmentals Mechanisms Affecting Cultural Heritage., D. Camuffo, V. Fassina, and J. Havermans, Editors, 2010, Nardine Editore: Firenze, Italia [10] Uspenskaya, S.V. and V.I. Kobyakova, Environmental Research in the Library of the Russia Academy of Sciences, in Library Preservation and Conservation in the 90s, Proceedings of the Satellite Meeting of the IFLA Section on Preservation and Conservation, 1995, Budapest: IFLA. [11] Purewall, V,. Analysis of hazardous organic and inorganic residues to dried botanic collections, in 8th MIP symposium, 2005, Rome, Italy [12] Oyarzun, R., et al., Mercury in air and plant specimens in herbaria: A pilot study at the MAF Herbarium in Madrid (Spain). Science of The Total Environment, 2007, 387(1-3): p [13] Havermans, J., et al., Emission of Volatile Organic Compounds from Deacidified Papers, in Emissions and Odours from Materials, 2003, Brussels, Belgium: Certech [14] BS, BS 5454, Recommendations for the storage and exhibition of archival documents, 2000, British Standards Institution: London [15] Vosteen, R., Adviesrichtlijn luchtkwaliteit archieven. 1994, Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, Rijksgebouwendienst [16] Anoniem, Van Regels naar Kennis, Regeling bouw en inrichting archiefruimten en archiefbewaarplaatsen, 2001, Rijksarchiefdienst: Den Haag [17] Anoniem, Regeling van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van 15 december 2009, nr. WJZ/ (8189), met betrekking tot de duurzaamheid en de geordende en toegankelijke staat van archiefbescheiden en de bouw en inrichting van archiefruimten en archiefbewaarplaatsen (Archiefregeling), STAATSCOU- RANT, 2010, 70