De bestrating van Enschede in vroeger tijden

Transcriptie

1 De bestrating van Enschede in vroeger tijden Bij de beschrijving van de maatschappelijke toestand tussen 1597 en 1798 merkt Dr. A. Benthem Gz. in zijn 'Geschiedenis van Enschede' onder meer op, dat men in de stad na 1750 geen geheel ongeplaveide straten meer vond, doch dat de grote wegen, die op de stad uitliepen, nog zeer slecht waren. Die mededeling zou de indruk kunnen wekken dat de straten er zo'n 150 jaar later- dus in het begin van deze eeuw- een stuk beter bij lagen: gerioleerd, geplaveid en verlicht. Voor veel straten in Enschede van omstreeks 1900 ging dat niet op. Integendeel! De bestrating zowel voor het snel- als het langzame verkeer liet dikwijls alles te wensen over. Een gegeven overigens, dat Enschede in die lang vervlogen jaren met alle Nederlandse steden en dorpen gemeen had. Veel straten in Enschede waren zo rond de eeuwwisseling niet veel meer dan zandwegen, die bij droog weer door het verkeer dat er zich over voortbewoog of er zich doorheen wrong, wolken stof opwierpen, en bij regen en sneeuw in ware modderpoelen werden herschapen. Veel straten waren in vergelijking met die van tegenwoordig ook ronduit smal te noemen. De Knalhutteweg bijvoorbeeld, die in 1909/ ' 10 als steenslagweg werd aangelegd, had ten dele een 'breedte' van 2.75 meter. De toestand van een groot aantal straten in de bebouwde kom van de stad- en uiteraard helemaal daarbuiten -was destijds zonder meer onhoudbaar en allertreurigst te noemen: niet bestraat of in het gunstigste geval verhard met puin, gruis of sintels. Een met veldkeien geplaveide straat was al een hele luxe. Maar dat was nog niet alles. Aan één kant of aan weerskanten van veel straten en wegen liep dikwijls een sloot of greppel, die menigmaal eerder aanspraak maakte op het predikaat 'open riool' dan op de weidse benaming 'sloot' of 'greppel', voor zover men daarbij überhaupt van weids kan spreken. Uit deze sloten, waarin behalve rioolwater soms ook afvalwater zoals verf- en bleekwater van de plaatselijke textielfabrieken werd geloosd, steeg vooral 's zomers een walgelijke stank op, die de bewoners van de aan deze sloten gelegen huizen noodzaakte, ramen en deuren te sluiten en gesloten te houden. Menig argeloos Enschedeër is in die ook in andere opzichten niet zo verlichte tijd, door de duisternis misleid, in zo'n sloot of greppel 'te water' geraakt.... Verlichting Het ontbreken van verlichting- van met petroleum of gas gevoede straatlantaarns dusvormde een ander betreurenswaardig aspekt van de Enschedese straten van weleer (en van die van haar kleinere en grotere zusters in Nederland). Veel straten werden niet of nauwelijks door lantaarns verlicht en als dan ook eenmaal de avond was gevallen, lag een groot deel van wat toen Enschede was - het kleine centrum vormde een gelukkige uitzondering - in een Egyptische duisternis gehuld. Ter oriëntatie: in 1907 werd -om maar een voorbeeld te noemen- de westelijke begrenzing van de bebouwde kom van Enschede door globaal de Borstelweg, de noordelijke door de Roomweg, de oostelijke door de Oostveenweg en de zuidelijke door de Eeftinksweg gevormd. Niet te vergelijken dus met de tegenwoordige uitgestrektheid van de bebouwde kom, maar anderzijds toch ook niet op een kattesprong van het eigenlijke centrum gelegen. 10

2 Ingezonden stukken Zoterdos 4 December TUBANTIA. JNGEZONDEN,!tlienheer dm krantenachriswer I Ik bin meer en èenvoudig mensche, meer as ik wat op mien geweten hebbe, scheneer ik mie nioh urn der venroet te kommen. Doarumme, mienheer, vroag ik oe vreindelik, wat ik te zeggen hebbe, in oe vulgelèzene kraante te zetten. Iej mot dan weeten, mienheer, dat ik vultieds noar de stad goa, ik nem dan urn der gouwer te kommen, den kortsten weg, wat iedereen wal zal doon, nich wo ar? N oe, ik go a dan urn den kortsten weg te nemrnen deur den weg, ik gleuve dat de stadsche Jeu em kloosterweg neumt. Noe bin ik, en iej wis ook wal, rnienheer den krantenschriewer,. smerige stroaten gewoon, meer zoo iets as ik den lesten tied doar zee, nee dat geet mien verstaand te boaven. Ik oaverdriewe nich, as ik oe zegge, dat 't doa1 voeler oetzeut, as bie de Lunneker boeren in 't vèrkenshok. Ik kan 't mie nich be griepen dat dee klooke Enschedeesche roadsleu met. den burgermeister en de wetbolders incluus, dat zoo meer an zeen kunt. 't Herte deu mie gisteren zeer, doo ik zag dat deur den weg, dee der toch heele.moal nich geschikt veur is, nen vrachtwagen en nen kollenwagen achter mekaar deur den drek klaejden. 't Herte deu mie zeer zegge ik, nich veur dee wagens en de peerde of de voorleu, meer veur en stuk of wat schoolkinder dee der langs mosten. Den drek dee vleug vanwège de rader zoo hoog de heugte in, dat dree van de veer kinder 't gezichte, den schuldook en de baande vol van den lekkeren modder hadden zitten. De aarme scheupkes huulden jaemerlik en 'k had mèd~lieden met ee1, meer 'k mos toch nog in mien eigen zulfs lachen, doo zonnen echten kwaojongen, ik gleuve, dat 't en iezermotte was, de wiehier den road gaf, noar ) roadhoes te goan en zich deur den burgermeister of de wetholde1 s loaten ofwasschen. Ze zollen dan war wis nen niejen schuldook op den koop too kriegen. De wichter lieeken den jongen an en begonnen doo nog hadder te schreewen. Doo dachte ik bie mie zul vers, jong, zos doe der now niks an doon kunnen en ik besleut urn ees nen stuksken in de kraan te te schriewen, nich dat ik dènke dat 't. helpen zal, meer urn de stadsleu, dee nioh zoo vaak as ik deur de modderstroate goat, ees te neugen dat noe te doon. Meer de dames mo'k dan den road gevven gin ziedene kieere en gin panjuffelkes an te doon. Ik hebbe mie loaten wies maken, of 't woar is weete ik nioh, dat den road dut joar 180 doezend geulden toostoan het veur nieje stroaten en voelwaterpiepen. As dat woar is, wil ik hoppen dat h\lel gouw in dat moddergat anvangen wot. As ergens, dan is 't wisse doar neudig. Ook zol 't goed wèn, zoolange der nog ginne stroate is, dat der en paar peule an wierskaanten van den modderweg kwammen, dan hadden ten minsten de schoolblaagen en de vuile fabrieksmeinschen, dee der langs mot vrèe van de kollenwagens en hoofden ze nich bange te weèn dat ze nen modderkloeten in 't gezichte kreegen. Noe mienheer den krantcnschriewer, 'k gleuve dat wat ik op 't geweten had de, ik oe zegt hebbe. Ik dank oe vreindelik, dat ie mie dat plezeer doot et in oe kraa.nte op te nemmen. Ik hoppe dat mien scht iewen deur de Jeu dee wat te zeggen hebt lèzen wot en dat 't wat helpen mag.. Zoo as 't noe is, is 't ne achaan de veur Enschedee. Ik groot oe mienheer en neum mie RECHTOET. Het mag dan zijn dat onze voorouders niet beter wisten (zij hadden geen vergelijkingsmateriaal bij de hand, in tegenstelling tot de oudere Enschedeërs van nu die de bezettingsjaren hebben meegemaakt en aan den lijve hebben ondervonden wat het zeggen wil, de weg te moeten vinden in straten waarvan de verlichting tot een minimum was gereduceerd), dat neemt niet weg dat zij met deze toestanden lang niet altijd genoegen namen. Het behoeft dan ook geen verwondering te wekken dat menig door stof, modder, wateroverlast, onhygiënische situaties, onverlichte of ten enenmale onvoldoende verlichte straten wanhopig geworden burger deze zaken in een ingezonden stuk in de krant aan de kaak stelde en een klemmend beroep deed op de vroedschap van Enschede, hierin verandering te brengen. De teneur van deze ingezonden stukken, die met de regelmaat van de klok in de krant verschenen, laat er geen twijfel over bestaan dat het met de bestrating en verlichting van zeer veel straten treurig was gesteld. Oir mag blijken uit de volgende citaten die ik bij het lezen van een aantal willekeurige wanhoopskreten, verdeeld over verschillende jaren, in 'Tubantia' aantrof. Het ingezonden stuk aan het begin van deze bloemlezing heb ik niet zozeer om de klacht zelf, als wel om de vorm waarin het is gegoten, opgeno- 11

3 De Kloosterstraat... geen 'moddergat' meer!,.. men. Ondanks de ernstige ondertoon is het toch vooral het vertrouwde en eveneens kleurrijke Twents van zo'n kleine 90 jaar geleden waarvan de schrijver zich bedient, om aan zijn gramschap over de deplorabele toestand van de Kloosterstraat lucht te geven, dat deze 'cri de coeur' ons zo aanspreekt. Menigeen zal deze van bezorgdheid, doch ook van zin voor humor getuigende pennevrucht 'van eigen erf' met meer dan gewone belangstelling lezen, en dat is dan precies wat de inzender bij het schrijven van dit 'stuksken' voor ogen zal hebben gestaan. Zo kun je ook misstanden aan het licht brengen. Laat ik dan nu de draad hervatten en een aantal verontruste lezers van 'Tubantia' aan het woord laten. Citaat uit 1901: "(...)Men noemt ze straat, doch het is een modderpoel en voornamelijk in de buurt van de eenige lantaren." "Gelukkig dat het licht van den winkeliers aan de ene en den winkelierbaan de andere zijde ons wat helpt, de laatste met zijn verplichtlicht nog op zijn venterskar, maar anders is het een Egyptische duisternis. Geen geestelijke of dokter kan des nachts komen en de meest ijverige politieagent moet bij surveillance er tegen opzien de Bentrotstraat door te gaan. " Citaat uit 1912: "(... ) Stelt U voor - tusschen 2 rijen huizen een moerasachtige strook grond plm. 5 M. breed met aan weerskanten een greppel of sloot. 's Zomers is deze grond hard en men kan er goed lopen. Toch dient de vermetele zich te haasten, vanwege de geur die opstijgt uit de dikpapperige, groene massa (of water) uit de greppels. Bol- 12

4 dool of duizendbloemengeur zou 'k het tenminste niet noemen, maar toch -de straat (de Pyrmontstraat, JvO) is begaanbaar. Het is Herfst. 't Heeft 3 of 4 dagen geregend; de slijmerige chocola-achtige brijmassa laat geen afwatering toe. Geen wonder, dat de wagens der stadsreiniging er zich nier wagen! Ze zouden met 12 ossen niet loskomen. Venterskarren dito dito en zoolang er geen stationnetje gebouwd is, waar gratis laarzen worden uitgeleend, zullen ook voergangers de straat mijden. De gelukkigen! Zij zijn vrij om er weg te blijven, maar de bewoners dan? Ze moeten dar luchtje inademen, ze moeten van en naar huis." Citaat uit 1912: "(... ) War waren wij aangenaam verrast toen eenigen tijd geleden afd. Gemeente- Werken in onze straat verscheen met materiaal en manschappen. Nu wordt onze straat gerioleerd; maar helaas halverwege is het werk gestaakt. Waarom? (...) Wanneer straks de warme dagen weer aanbreken en ieder zijn deuren en vensters wijd openzet, zijn wij genoodzaakt onze huizen aan den voorkant hermetisch te sluiten vanwege de welriekende dampen." Citaat uit 1912: "(... ) De vorige week zag ik tot mijn verwondering, dar er iets aan den weg gedaan werd. Ik dacht, dat het voerpad eenigszins verhard zou worden, door middel van kolengruis of iets dergelijks. Maar wat gebeurde? De goot tusschen voerpad en rijweg, welke dient voor afwatering van regenwater, waschwarer en nog meer soorten van water, werd uitgeschept en deze papmassa gebruikt om her voetpad gelijk te maken. 'sa vonds, na een flinke regenbui er weer langs moetende (natuurlijk in den donker, want verlichting kennen we niet anders dan van Maan en sterren) was het mij bijna niet mogelijk er door te komen. Woorden om te vertellen, hoe ik er bij mijn thuiskomst uitzag, zijn door mij niet te vinden. Alleen kan ik aan een ieder, die de modderbaden moet gaan gebruiken, aanraden, aan den Lipperkerkweg te gaan wonen". Citaat uit 1927: "Sinds mensenheugenis verkeert de Oostveen weg, welke aan beide zijden dicht bebouwd is en tevens een belangrijke verbindingsweg vormt, in een allertreurigsten toestand. 's Winters zakt men daar weg in de modder, terwijlmen 's zomers veel last heeft van het mulle zand en het opwaaiende stof... " De stofplaag en de remedie... Het is in het bestek van dit straatnamenboek ten enenmale onmogelijk- en ook niet de opzet- het wel en wee van het Enschedese stratennet van zo'n 75 à 100 jaar terug in extenso te beschrijven. Ik moet het bij deze enkele citaten laten. Ze zijn echter representatief voor de zeer vele ingezonden stukken, die in vroeger tijden de aandacht va n de vroede vaderen van onze stad op de problematiek van een groot deel van de Enschedese straten en wegen vestigden. Het behoeft geen betoog dat de verschillende colleges van B. & W. die onze stad in pakweg de afgelopen 100 jaar hebben gediend, wel degelijk op de hoogte waren van de desolate toestand waarin veel Enschedese straten verkeerden. Niet alleen, en zélfs niet in de eerste plaats, vanwege de litanie van klachten die via de pers en z.g. adressen bij hen binnenstroomden, doch méér nog via de Dienst Openbare

5 Werken, het aangewezen orgaan voor dit deel van het gemeentebeleid. En uit eigen aanschouwing, want in die tijd was Enschede nog een stad die je als stadsbestuurder, gezeten op een vélocipède of op de bok van een Sulky, in een verloren uurtje kon 'doen'. Het zal dan ook duidelijk zijn dat dit onderwerp in zeer veel raadsvergaderingen ter behandeling op de agenda stond... en soms tot uitvoerige en levendige debatten aanleiding gaf! De problemen waarvoor de bestuurders van onze stad zich gesteld zagen, waren in het licht van die tijd gezien ook enorm. Alleen al de door het verkeer op binnen- en buitenwegen opgeworpen stofwolken bezorgden hun heel wat hoofdbrekens en... kostten handen vol geld. Aan een beschouwing uit 1927, voorkomend in 'Tubantia' en handelend over de stofplaag, ontleen ik de volgende passages: "Nu de zomersche dagen werkelijk schijnen te zijn ingetreden en velen de stad ontvluchten om te genieten van de heerlijkheden van het buitenleven, wordt een bij uitstek zomersch vraagstuk weer actueel. Wij bedoelen de stofplaag op onze wegen. Wanneer het maar enkele dagen droog weer is geweest, wordt op tal van wegen het genoegen van menigen vreedzamen voetganger en wielrijder vergald door het stof, dat vele voorbijgaande auto's en andere motorrijtuigen doen opdwarrelen. Menigeen, wien niet de weelde beschoren is, zich in een luxe auto te laten vervoeren, doch zich met een eenvoudige fiets tevreden moet stellen, mompelt dan verwenschingen in de richting van zijn beter bedeelde medemenschen, hetgeen alleszins begrijpelijk is. Nu willen wij de schuld van de stofplaag niet wijten aan de auto- en motorrijders, hoewel zij er de directe oorzaak van zijn. Een auto is nu eenmaal geen voertuig om er een JO K.M. gangetje mee te ontwikkelen. Niemand zal het den automobilisten kwalijk nemen, indien zij met een ietwat grootere snelheid rijden, wanneer deze de grenzen van het redelijke maar niet overschrijdt. Op droge, zonnige dagen kan men, om slechts een voorbeeld te noemen, op den weg Enschede-Buurse niet met een auto rijden, zonder stofwolken te produceren. Het verwijt van vele wielrijders en voetgangers jegens de automobilisten is dan ook dikwijls niet gegrond." Na er op gewezen te hebben dat de schuld van de stofplaag zit in het feit, dat er nog bijna nergens aandacht is geschonken aan de bestaande middelen tot stofwering, en na enkele suggesties dienaangaande te hebben gedaan, vraagt de schrijver van het artikel zich af, of het niet tijd wordt iets meer aan de stofbestrijding te gaan doen. De gemeente Enschede dééd er inderdaad ook iets aan! Reeds in 1904 werd onder auspiciën van de ANWB met een door een zekere heer Schade van Westrüm ontwikkeld stofbestrijdingsmiddel een proef op de Parkweg genomen (het ANWB-voorzitterschap van burgemeester Edo Bergsma zal hieraan wel niet vreemd zijn geweest). Uit een bij de proef door de uitvinder gegeven toelichting blijkt dat het hier ging om een substantie van teer en olie die, hoewel niet bijzonder schadelijk, toch maar beter eerst kon drogen alvorens er over heen te rijden, want 'teer grijpt onder meer het vernis van de rijtuigen aan'. Het advies was dan ook er de weg 's nachts mee te behandelen. Het middel had een droogtijd van 3 à 4 uur nodig, waarna het kon regenen zoveel het wilde. Volgens de uitvinder hield het middel het bij veel verkeer 3 weken uit, bij minder bleef de weg tot 9 maanden stofvrij. In tijden van epidemieën had het groot nut en het kon zo worden geconstrueerd, dat cholerabacillen, 'zo zij op den weg mochten aanwezig zijn', in korte tijd konden wor- 14