Ronald Grootveld. Inventaris van de archieven van de. ambachten Zegwaart en Zoetermeer,

Transcriptie

1 Ronald Grootveld Inventaris van de archieven van de ambachten Zegwaart en Zoetermeer,

2 Zoetermeer, mei 1995 INHOUDSOPGAVE blz. INLEIDING Ontstaan van de ambachten 2 Taken 2 Bestuur 2 Opheffing 3 Archieven 3 Literatuur 4 INVENTARIS VAN HET ARCHIEF VAN HET AMBACHT ZEGWAART Organisatie 6 Beheer 6 Financiën 6

3 INVENTARIS VAN HET ARCHIEF VAN HET AMBACHT ZOETERMEER Stukken van algemene aard 7 Organisatie 7 Beheer 7 Financiën 7 CONCORDANS VAN OUDE NAAR NIEUWE NUMMERS 9 INLEIDING Ontstaan van de ambachten Voor 1795 werden de ambachten Zoetermeer en Zegwaart elk bestuurd door een schout met twee ambachtsbewaarders, bijgestaan door ieder zeven schepenen. Zowel het gemeentebestuur, het waterstaatsbestuur als de rechtspraak behoorden tot hun bevoegdheden. Na de fluwelen revolutie van 1795, waarbij het ambachtsbestuur werd vervangen door een municipaliteit, later gemeentebestuur, maakten de schout en de ambachtsbewaarders deel uit van dat bestuur. De scheiding tussen gemeentebestuur en waterstaat ontstond op 29 november 1811, toen ingevolge de Franse wetgeving een nieuwe municipalité werd benoemd. De municipalité vormde het gemeentebestuur en de schout en ambachtsbewaarders, die gewoon in funktie bleven, vormden daarnaast het ambachtsbestuur. De ambachten nieuwe stijl "ontstonden" dus slechts als overblijfsels van het oude bestuur en hadden alleen nog maar taken op waterstaatsgebied. Schout en ambachtsbewaarders werden vanaf 1817 ingevolge het Reglement voor het bestuur ten plattenlande benoemd door de plaatselijke ambachtsheer, evenals voor 1795 het geval was geweest. Tusen 1812 en 1817 kwamen geen vakatures voor. De benoemingen geschiedden op voordracht van de burgemeesters, die in beide dorpen overigens tevens schout waren. Taken De taken van de ambachten bestonden uit het beheer van de plaatselijke waterstaatswerken, zoals bruggen, sluizen en enkele wegen. Voorts dienden zij voor het hoogheemraadschap van Rijnland het zogenaamde morgengeld, later bundergeld, te innen. Bovendien voerden Zoetermeer en Zegwaart samen met Stompwijk het beheer over enkele gemeenschappelijke verlaten. De ingelanden werden behalve voor het morgen of bundergeld ook aangeslagen voor de binnenlandse kosten: traktementen, plaatselijke werken en enkele waterstaatswerken elders in Rijnland waar de ambachten belang bij hadden. Tot de plaatselijke werken behoorden de Landscheiding, de wegen Dorpsstraat, Schinkelweg en Den Hoorn, de Dorpsbrug tussen de Dorpsstraat en de Vlamingstraat, de Pilatusbrug in de Molenweg, de stenen brug bij de hervormde kerk in de Dorpsstraat en enkele loopplanken en kwakels (voetbruggen). Buiten de ambachten werd bijgedragen in het onderhoud van de Doeswatering, de Zwietersluis en het banwerk buiten de Leidse Koepoort (alle te Zoeterwoude/Leiderdorp) en in het beschoeien van de Starrevaart in de Driemanspolder, waar tegenover het recht van doorvaart stond. De inning van het dijk of sluisgeld diende voor het onderhoud van de gemeenschappelijke verlaten. De bewoners van Katwijk in de Veur onder Zegwaart waren van deze laatste heffing vrijgesteld omdat zij buiten de polders woonden waar de verlaten voor dienden. De verlaten waren de restanten

4 van de in de 17e eeuw tot stand gekomen generale bepoldering tussen Zoetermeer, Zegwaart en Stompwijk. Het betrof: het Elleboogse verlaat tussen de Elleboogse wetering en de Leidsewallenwetering; het Stompwijkse verlaat, ook wel Drie ambachtsverlaat genaamd, aan de Stompwijkseweg bij de molentocht; het Meerse of Twee ambachtsverlaat, aan het begin van de ringsloot van de Zoetermeerse Meerpolder en de Twee ambachtsduiker (het voormalige Zoetermeerse verlaat), bij de bovenmolen van de Zoetermeerse of Nieuw Drooggemaakte polder. Bij de schouw van de plaatselijke wegen, wateringen en werken, werden schout en ambachtsbewaarders bijgestaan door kroosheemraden. Dit waren particulieren die hiervoor een kleine vergoeding ontvingen. Bestuur De ambachtsheren verloren hun invloed op het ambachtsbestuur door de grondwet van 1848, die alle heerlijke benoemingsrechten afschafte en de provinciale wet gaf de provinciebesturen de instrumenten in handen om de waterschappen te reglementeren. Bij KB van werd een nieuw reglement vastgesteld, waarbij de bestaande ambachtsbestuurders in funktie bleven maar waarbij de ingelanden kiesrecht kregen bij vacatures. Ter plaatse in Zoetermeer en Zegwaart was steeds sprake van grote continuïteit doordat in beide dorpen jarenlang dezelfde personen het bestuur waarnamen. In Zegwaart trad tot omstreeks 1850 de burgemeester op als schout. Dit waren Martinus van Graauwenhaan ( ) en Willem van Galen ( ). De jaartalen zijn niet geheel zeker vanwege het ontbreken van archiefstukken. De ambachtsbewaarders wisselden ook nauwelijks. In ieder geval waren dit van dezelfde twee mannen. In 1850 werd Van Galen eervol ontslagen als burgemeester en omstreeks dezelfde tijd trad het gehele ambachtsbestuur af. De reden daarvoor blijft wat duister maar achterstallige traktementen en het niet voldoen van rekeningen van de gemeenschappelijke verlaten speelden hierbij een rol. In 1852 kozen de ingelanden een nieuw ambachtsbestuur, met Dingeman Groen als schout. Hij zou tot aan de opheffing van het ambacht in funktie blijven. Ook in Zoetermeer was de burgemeester tevens schout. Van was dit Johannes van Trigt en van 1827 tot de opheffing van het ambacht in 1869 Jacobus Bos. De laatste werd als burgemeester in 1852 eervol ontslagen. De ambachtsbewaarders wisselden iets vaker dan in Zegwaart. Gedurende de tijd dat de koning het benoemingsrecht had na de afschaffing van de heerlijke rechten in 1848 en tot de invoering van het nieuwe reglement in 1851 benoemde hij twee ambachtsbewaarders in Zoetermeer. Bij latere vacatures vonden verkiezingen plaats. In Zoetermeer beschikte het ambacht vanaf 1827 over een secretaris in de persoon van de gemeentesecretaris Isaac Molenaar. Na zijn ontslag in 1865 werd de funktie waargenomen door zijn opvolger C.L.J. Bos, zoon van Jacobus Bos. Opheffing De toch al geringe taken van de ambachten werden uitgehold door de totstandkoming van het kadaster in 1832, waardoor de grondboekhouding in handen van het Rijk kwam. De gemeentewet van 1851 droeg gemeenten de zorg voor hun openbare werken op, zodat ook deze taak verviel. Het nieuwe reglement voor het Hoogheemraadschap van Rijnland uit 1858 bepaalde onder andere dat de omslag voortaan rechtstreeks door het hoogheemraadschap zou geschieden en dat de werken buiten de ambachten, zoals de Doeswatering, ten laste van het hoogheemraadschap kwamen. Toch zou het nog tot 1869 duren voordat Gedeputeerde Staten besloten tot opheffing van de ambachten. De resterende taken en verplichtingen werden overgedragen aan het hoogheemraadschap. Per werden bij Provinciaal besluit twee nieuwe waterschappen in het leven geroepen: het Meersche Verlaat en de Elleboogse en Stompwijkse verlaten. Hun taak bestond uit het beheer van de verlaten en de

5 bijbehorende binnenwateren. Beide waterschappen werden op opgeheven, waarna hun taak werd overgenomen door Rijnland. De verlaten werden gesloopt. Archieven Het archief van het ambacht Zoetermeer lijkt redelijk volledig te zijn. Het pas voorkomen van notulen vanaf 1849 vindt waarschijnlijk zijn oorzaak in de benoeming bij KB van twee ambachtsbewaarders een gewichtige aangelegenheid die de secretaris wellicht heeft doen besluiten om een register aan te leggen. Overigens werden de vergaderingen veelal slechts bijgewoond door de schout en een of twee ambachtsbewaarders groter was het bestuur niet. Het Zegwaartse archief vertoont een hiaat over de periode Dit was ongeveer de periode waarin Willem van Galen de scepter zwaaide en waarschijnlijk zijn de archivalia na de perikelen rond zijn aftreden, nooit overgedragen aan het nieuwe ambachtsbestuur. Wel werden achteraf in 1856 alsnog de rekeningen over de periode opgemaakt, zodat deze informatie wel beschikbaar is. De archieven werden naar alle waarschijnlijkheid reeds spoedig na 1869 overgedragen aan Rijnland. Daar werden zij in 1932 abusievelijk samengevoegd met de toen van de gemeentebesturen verkregen archivalia van de ambachten daterende van vóór Een groot deel van de Zegwaartse archivalia bleef achter in het archief van het gemeentebestuur van Zegwaart en werd in de jaren vijftig beschreven in de inventaris van het archief van dat bestuur over de periode Een pak rekeningen uit Zoetermeer over de jaren werd later aangetroffen in het archief van de Elleboogse en Stompwijkse verlaten en door Rijnland alsnog aan het ambachtsarchief toegevoegd. In 1994 droeg het Hoogheemraadschap van Rijnland de ambachtsarchivalia over aan de gemeente Zoetermeer. De papieren van vóór 1811 werden opgenomen in de inventarissen van de archieven van de plaatselijke besturen van Zoetermeer en Zegwaart. De archieven van de nieuwe ambachten, betreffend, zijn hieronder beschreven. Tevens zijn in deze inventaris archiefstukken opgenomen die vanouds in het "oud archief" van Zoetermeer en Zegwaart waren blijven berusten maar tot de ambachtsarchieven gerekend moesten worden, alsmede de in het archief van het gemeentebestuur van Zegwaart achtergebleven papieren van het ambachtsbestuur. Literatuur L. Giebels, De opheffing van de ambachten in Delfland, Schieland en Rijnland in het midden van de negentiende eeuw in: Nederlands Archievenblad 1990 blz L.F. Texeira de Mattos, De waterkeeringen, waterschappen en polders van Zuid Holland, Den Haag 1906 (deel I en II)

6

7 Topografische kaart van een deel van Zoetermeer, Zegwaart en Stompwijk, Stompwijkse of Drie ambachtsverlaat 2. Meerse of Twee ambachtsverlaat 3. Twee ambachtsduiker (voorheen Zoetermeerse verlaat) 4. Elleboogse verlaat INVENTARIS VAN HET ARCHIEF VAN HET AMBACHT ZEGWAART, Organisatie 1. Besluit van Gedeputeerde Staten betreffende de overdracht van de administratie van het oude aan het nieuwe ambachtsbestuur van Zegwaart, 1853; met bijlagen, stukken. 2. Correspondentie betreffende de overdracht van het archief aan het nieuwe ambachtsbestuur en de financiële afwikkeling van het bundergeld, omslag.

8 Beheer 3. Schouwverslagen en publikatie betreffende de schouw, 1814, stukken. Financiën 4. Stukken betreffende de uitbetaling van de rente op waarborgpenningen voor verveende landen, en de aflossing daarvan, 1861, omslag. 5. Rekeningen (omslaglijsten) van het dijk of sluisgeld, ; met bijlagen. 1 pak. N.B. Hierbij de afrekeningen met Zoetermeer en Stompwijk betreffende de gemeenschappelijke verlaten. 6. Gaarboeken van Rijnlands morgengeld, Gaarboeken van het dijk en sluisgeld en de binnenlandse kosten, 1815, Gaarboeken van Rijnlands bundergeld, dijk en sluisgeld en de binnenlandse kosten, Rekeningen (omslaglijsten) van de binnenlandse kosten, ; met bijlagen. 1 pak. 10. Kwitanties voor de afdracht van het bundergeld, Jaarrekeningen, ; met bijlagen. 1 pak. N.B. De rekeningen van werden in 1856 ineens opgemaakt. Van 1868 zijn alleen bijlagen aanwezig. 12. Morgenboek, stuk. N.B. Vermeldt ook huurders/gebruikers. INVENTARIS VAN HET ARCHIEF VAN HET AMBACHT ZOETERMEER, Stukken van algemene aard 1. Ingekomen en minuten van uitgaande stukken, pak. 2. Notulen van het ambachtsbestuur, deel. Organisatie

9 3. Akte van belening door de Staten van Holland van Gerardus van Aalst Schouten met de ambachtsheerlijkheid Zoetermeer, 1776; met lijst van beleningen over ; afschriften, 19e eeuw. 2 stukken. 4. Stukken betreffende verkiezingen van het ambachtsbestuur, omslag. N.B. Zie voor lijsten van stemgerechtigde ingelanden ook nr 2. Beheer 5. Overeenkomsten tussen Stompwijk en Zoeterwoude enerzijds en Zoetermeer en Zegwaart anderzijds betreffende het onderhoud van de Noord en de Zuidwatering, de Miening en de Vrouwensloot, 1612, 1652, 1656; afschriften, 19e eeuw. 3 stukken. 6. Akten van aangifte van eigendomsverandering van onroerende goederen, omslag. N.B. Onvolledig. 7. Stukken betreffende een proces tegen Jan Steeneveld i.v.m. het niet afdragen van tienden voor zijn land in de Zoetermeerse of Nieuw Drooggemaakte polder, omslag. 8. Staat van de oppervlakte van de landen in het ambacht per eigenaar, stuk. N.B. In tweevoud. Financiën 9. Rekeningen (omslaglijsten) van de kosten van de gemeenschappelijke verlaten, genaamd sluisgeld, omslag. 10. Kwitanties en bijlagen bij de rekeningen van het sluisgeld, omslag. N.B. 1838, en 1861 ontbreken. 11. Afrekeningen tussen Zoetermeer, Zegwaart en Stompwijk betreffende het beheer van het Elleboogse en het Stompwijkse of Drie ambachtsverlaat, pak. 12. Afrekeningen tussen Zoetermeer en Stompwijk betreffende de Twee ambachtsduiker (voorheen Zoetermeerse verlaat) bij de bovenmolen van de Zoetermeerse of Nieuw Drooggemaakte polder en het Twee ambachts of Meerse verlaat, aan het begin van de ringsloot van de Zoetermeerse Meerpolder, pak. 13. Rekeningen (omslaglijsten) van de binnenlandse kosten, pak. 14. Gaarlijsten van het morgengeld, vanaf 1826 bundergeld, de binnenlandse kosten en het sluisgeld, ; alfabetisch op naam. 1 pak. 15. Kwitanties en bijlagen bij de rekeningen van het morgen of bundergeld en de binnenlandse kosten, pak.

10 16. Morgenboeken, ; vierjaarlijks. 1 omslag. 17. Begrotingen voor de binnenlandse kosten, omslag. 18. Begrotingen voor het sluisgeld (gemeenschappelijke verlaten), ; met bijlage. 3 stukken. 19. Verzamelstaten van ontvangsten en uitgaven van het ambacht, ; met bijlagen. 1 omslag. CONCORDANS VAN OUDE NAAR NIEUWE NUMMERS Zw betreft het archief Gemeentebestuur Zegwaart Ze of Zm betreft het oude ambachtsarchief met de Rijnlandse nummering OAZM of OAZW is afkomstig uit het "oud archief" van Zoetermeer of Zegwaart Ambacht Zegwaart Oude nrs Nieuwe nrs Zw Zw Zw Zw Zw Zw Zw Zw Zw Zw Zw Zw Ze Ze Ze ( , ) 9

11 Ze0065(3294) 4 Ze0074( , ) 5 Ze0080( ) 11 Ze0081(5111) 11 OAZW OAZW OAZW OAZW OAZW OAZW OAZW Ambacht Zoetermeer Oude nrs Nieuwe nrs Zm0002b 1 Zm Zm Zm Zm Zm Zm a 14 Zm Zm Zm Zm Zm Zm Zm0060 2

12 Zm Zm Zm Zm Zm Zm OAZM Gem.best zonder nr. 14, 19 Aantekeningen uit archieven Ambachten Zegwaart en Zoetermeer Gezamenlijk In Zegwaartse rekening na 1842 (1855) geen traktementen meer, in de Zoetermeerse wel t/m 1867 Besluit S 7 m.i.v vindt de verhoefslaging van de Doeswatering geheel ten laste van Rijnland plaats Zegwaart Het ambacht in 1825 (gaarboek): iedereen wordt voor alle kosten aangeslagen, m.u.v. Katwijk in de Veur, dat geen dijk en sluisgeld betaalt. Palensteinse polder: 619 m 285 r. morgengeld; binn. kosten; dijk en sluisgeld Ambacht: 3 m. 289 r. morgengeld; binn. kosten; d+s geld Katwijk: 27 m. 250 r. morgengeld; binn. kosten Pal. polder: aangeslagen: 12 eigenaren voor hun land, de Slootweg met dijk, boezemkade, de ingelanden als geheel Ambacht: aangeslagen Dorp NO zijde: Brans Schippers, De Blanken, Soumain, Van Driel, Korenblom Dorp ZW zijde: Van Driel, Bruggeman, Tol, Nijkerk, Klaverweijden Zegwaartseweg: 5 aangeslagenen Den Hoorn: 2 aangeslagenen Leidsewallen: 3 aangeslagenen

13 erf Noord Aa: 1; Karwijk: 5 (28 morgen afgekocht en t.l.v. ambacht) 1852 schout en ambachtsbewaarders gekozen door ingelanden na aftreden (hoezo?) vorige bestuur Dingeman Groen toen schout, in 1867 nog Willem van Galen was afgetreden hij vordert traktement sinds 1842, weigert afgifte papieren; ook kosten gemeenschappelijke verlaten sinds 1843 niet betaald in onderhoud : dorpsvalbrug (samen met Zoetermeer) bestrating Den Hoorn Pilatusbrug gemeenschappelijke verlaten schoeiing Starrevaart en bijdrage doorvaart : banwerk buiten de Koepoort (Zoeterwoude) Doeswatering Zwietersluis (1/3) Landscheidng valbrug einde dorp Zoetermeer ambachtsbrug (1/3), kwakel, plank stenen brug (1/3) 1814: Dorpsstraat ambachtsbewaarders: 1812 na 1829 Bernardus van Alphen 1813 na 1829 Francois Soumain m.i.v nog maar één ambachtsbewaarder, tevens secretaris schout: 1812 na 1829 Martinus van Graauwenhaan

14 Zoetermeer ambachtsbewaarders: voor 1849: 1849: 1853 na 1862 Quirinus Vijverberg voor (overl.) Willem van Dorp in 1867 zijn er nog kroosheemraden, een soort schouwhulpen ambachtswerken: Zwietersluis Doeswatering Starrevaart Dorpsstraat valbrug en kwakels gemeenschappelijke verlaten 1812 ca neemt de president van het plaatselijk bestuur de funkties van schout en ambachtsbewaarders waar in 1833 treden burgemeester en ambachtsbewaarders op Circulaire DHR : wijst op brief onderprefect april 1812 waarin wordt bepaald dat de maires voorlopig de functies der waterstaatsschouten zullen vervullen en dat de ambachtsbewaarders zullen voortgaan met hun dienst, ingevolge decreet , zijnde hen veelal persoonlijk opgedragen. Daar waar gemeentebestuurders als ambachtsbewaarders optraden, blijven deze als individu in functie. De maire wordt door DHR verzocht hieraan gevolg te geven en bij vacatures van ambachtsbewaarders een drietal ingelanden op te geven aan DHR. bestuur 1862 (gekozen door ingelanden ingev. Prov.Regl voor onbepaalde tijd): Jacobus Bos, voorzitter Isaac Molenaar, secretaris Quirinus Vijverberg, lid vacature Van Dorp later: zitting mag maar 5 jaar, ambachtsbestuur uitgenodigd om herverkiezing te regelen gevolg? in 1867 is Jacobus Bos voorzitter en C.L.J. Bos secretaris (sinds vertrek Molenaar 1865)

15 Na grondwetswijziging benoemt de koning op op voordracht van het ambachtsbestuur een ambachtsbewaarder en hij herbenoemt een andere in april Nieuw reglement KB nr. 3 (Prov.Blad nr. 15): bestaande bestuurders blijven voor hun termijn in funktie, amb.bestuur door Dijkgraaf en hhr van Rijnland uitgenodigd om in vacatures te voorzien. Aanmaning van DHR om traktementen volgens Prov.Regl. van (art. 25) te betalen. Conceptbrief van Molenaar aan DHR: sinds 1827 is Jacobus Bos hoofd en Isaac Molenaar secretaris van het amb.bestuur.