Energie nú: nieuws, tips en achtergronden voor woningbouwcorporaties 2KPWB0623 SenterNovem

Transcriptie

1 Energie nú: nieuws, tips en achtergronden voor woningbouwcorporaties 2KPWB0623 SenterNovem factsheets over bestaande bouw en nieuwbouw: 2KPWB0624, Woonvisie uitgangspunt voor energiebesparing woningbouw 2KPWB0604, Groen financieren: duurzame winst voor uw woningcorporatie 2KPWB0606, Duurzame energie voor woningcorporaties: 5 aantrekkelijke opties op een rij 2KPWB0605, Eerste hulp voor woningcorporaties bij toepassing van duurzame energie 2KPWB0608, Woonkwaliteit, nu en in de toekomst 2KPWB0619, Nieuwbouw of herstructurering: geen visie zonder Energievisie!

2 Kompas, energiebewust wonen en werken Bestaande bouw Duurzame energie voor woningcorporaties: 5 aantrekkelijke opties op een rij De toepassing van duurzame energiebronnen sluit nauw aan op maatschappelijke doelstellingen en een hoogwaardige kwaliteit van wonen. Door minder beslag te leggen op schaarse energiebronnen, blijft aantrekkelijk en betaalbaar wonen ook in de toekomst gegarandeerd. Duurzame energie kan worden toegepast voor verwarming warm tapwater, verwarming, koeling en verlichting (zie optie 1 t/m 3). Daarnaast kunt u zelf elektriciteit opwekken (zie optie 4 en 5). Uw winst: lagere energiekosten, meer comfort, veiligheid en gezondheid en een goed imago. 1 ZONNEBOILER: gratis zonnewarmte voor warm tapwater en ruimteverwarming Een zonneboilersysteem maakt gebruik van zonnewarmte om tapwater te verwarmen. De techniek is zeer betrouwbaar en toepasbaar in de bestaande bouw, zowel op woningniveau als bij gestapelde bouw. Toepassing van een klein systeem laat al snel een halvering van het gasverbruik zien. Er zijn ook geïntegreerde systemen mogelijk voor zowel warm tapwater als verwarming. 2 WARMTEPOMP: energiezuinig verwarmen én koelen Warmtepompen zetten warmte van lage temperatuur om in bruikbare warmte voor verwarming en/of warm tapwater. Als bron fungeert bijvoorbeeld de bodem onder de woning. Gekoppeld aan een lagere temperatuur afgifte-systeem (LTV) ontstaat een zeer aangenaam en gezond binnenklimaat, tegen zeer lage energielasten. Voor nog meer comfort kan het systeem ook aangepast worden om te koelen in de zomer. 3 PASSIEVE ZONNE-ENERGIE: gratis warmte, natuurlijk licht en optimaal comfort Passieve zonne-energie gaat uit van een slim zongericht bouwkundig ontwerp. Dit kan eenvoudig worden bereikt door bij de verkaveling, de woningindeling en het raamoppervlak rekening te houden met de stand van de zon. In combinatie met een goede zonwering en ventilatie ontstaat een optimaal leefklimaat bij minimale kosten. Duurzame energie: lagere energielasten, meer comfort en een goed imago

3 4 ZONNESTROOM (PV): voor veilig, stil en onderhoudsvrij stroom opwekken Een techniek voor elektriciteitsopwekking die u overal kunt toepassen: elke woning of wooncomplex heeft wel een plek om een PV-paneel (PV staat voor Photo Voltaïc) te plaatsen. Eventueel te veel opgewekte elektriciteit wordt via het elektriciteitsnet teruggeleverd. PV-cellen springen in het oog vanwege hun milieuvriendelijke karakter. Ze zijn goed te integreren in bestaande gebouwen. 5 MINI-WINDTURBINES: aansprekend energieopwekken in de gebouwde omgeving De opgewekte energie van kleinschalige windturbines kan rechtstreeks aan uw bewoners ten goede komen, of kan bijdragen in een verlaging van de kosten voor verlichting van algemene ruimten en liften in appartementencomplexen. Vanwege hun esthetische vormgeving, zullen kleinschalige turbines niet misstaan op of naast gebouwen of woningcomplexen, als uithangbord voor maatschappelijk verantwoord ondernemen. De technieken nader voorgesteld 1 ZONNEBOILER: gratis zonnewarmte voor warm tapwater en verwarming Techniek Op het dak wordt een collector geplaatst. Hierdoor loopt een netwerk van buisjes. De vloeistof die door deze buisjes stroomt, wordt door het zonlicht verwarmd en kan bij fel zonlicht wel 90 C bedragen. Via een leiding komt de warmte bij een warmtewisselaar die de warmte overdraagt aan een voorraadvat met tapwater. Vanuit het voorraadvat loopt het warme water naar een naverwarmer (bijvoorbeeld de bestaande combiketel), die het water verwarmt op dagen dat er niet voldoende zon is. Een zonneboiler kan per woning geïnstalleerd worden, voor flats kan ook een collectief systeem worden toegepast met één collectorveld en één voorraadvat voor de hele flat. Als een zonneboiler ook moet dienen voor centrale verwarming, kan voor een zonneboilercombi worden gekozen. Doordat beide functies in een apparaat geintegreerd zijn komen de kosten voor een CV-ketel te vervallen. Een goed moment om zonneboilers te plaatsen is bij het vervangen van het dak, het vervangen van de CV-ketel of als open geisers in flats vervangen moeten worden. ZONNEBOILER Betrouwbaarheid Zonneboiler: Zonneboilercombi: Levensduur: 20 jaar Onderhoud: jaarlijks (gelijk met CV-ketel) Aantal aanbieders: meer dan 350 installateurs,15 fabrikanten en importeurs ++ Bestaande bouw + Bestaande bouw ++ Nieuwbouw ++ Nieuwbouw ++ Hoogbouw + Hoogbouw ++ Laagbouw ++ Laagbouw Gerealiseerd: ruim zonneboilers Aanpassing Energiebesparing 150 tot 200 m 3 aardgas per jaar per woning Uit- en inpandig (Bij de meeste typen zonneboilers komt het voorraadvat op zolder.) Kosten voor individuele zonneboiler, ongeveer het dubbele Systeemomvang 3m 2 collector voor zonneboiler, 6m 2 voor zonneboilercombi voor zonneboilercombi (excl. BTW en installatie) Positieve invloed EPC: 0,1-0,2

4 WARMTEPOMP Betrouwbaarheid Combiwarmtepomp Warmtepompboiler Levensduur: minimaal 15 jaar Onderhoud: jaarlijks Aantal aanbieders: 14 leveranciers in Stichting WP; diverse importeurs Gerealiseerd: ca stuks 0/+ Bestaande bouw + Bestaande bouw ++ Nieuwbouw ++ Nieuwbouw ++ Hoogbouw 0/+ Hoogbouw ++ Laagbouw ++ Laagbouw Energiebesparing (op primaire energie) Combiwarmtepomp: 30% - 50% besparing Aanpassing Inpandig Warmtepompboiler: 10% - 15% besparing Systeemomvang Kosten Combiwarmtepomp: (excl. BTW en installatie) CWP: afzonderlijke bron en warmtepomp WPB: bron (buiten-/ventilatielucht) en warmtepomp in één apparaat (inclusief bron, afhankelijk van individuele/collectieve toepassing en type; geen CV nodig!) Warmtepompboiler: (excl. BTW en installatie) Positieve invloed EPC: CWP: 0,15-0,30 (afhankelijk van configuratie) WPB: 0,07-0,10 2 WARMTEPOMP: energiezuinig verwarmen én koelen Techniek De warmtepomp benut warmte uit bijvoorbeeld bodem of (grond)water om die naar een verwarmingstemperatuur van bijvoorbeeld 55 C te brengen. De werking van een warmtepomp is te vergelijken met die van een koelkast. Het principe is gebaseerd op het feit dat iets wat koud is, bij verdamping energie nodig heeft en bij condensatie - het omgekeerde van verdampen - energie afstaat. In de zomer werkt de warmtepomp omgekeerd : hij kan dan worden benut om de woning te koelen. De pomp die nodig is om de warmte uit de bron vrij te maken, gebruikt vele malen minder energie dan de vrijkomende energie, waardoor netto energie gewonnen wordt. Het rendement van een warmtepompsysteem is altijd groter dan 100%. Een warmtepomp bespaart zo ca. 50% primaire energie ten opzichte van een CV-ketel. Er bestaan zowel door aardgas als door elektriciteit aangedreven systemen. Voor toepassing door woningcorporaties dienen zich twee opties aan: een warmtepompboiler die zorgt voor warm tapwater alleen, of eencombiwarmtepomp die ook voor de verwarming zorgdraagt. In geval van appartementencomplexen is vaak sprake van een collectief systeem. 3 PASSIEVE ZONNE-ENERGIE: gratis warmte, natuurlijk licht en optimaal comfort Techniek Passieve zonne-energie staat voor de techniek, waarbij de warmte en het licht van de zon worden benut, zónder tussenkomst van apparaten. Een woningontwerp dat zonlicht optimaal invangt, opslaat en distribueert en ook de zon weert wanneer dat nodig is, betekent meer woonkwaliteit, een comfortabel binnenklimaat, energiebesparing en een duidelijk lagere EPC. Elke woning biedt mogelijkheden voor passieve zonneenergie. In het ontwerp van een woning met optimale zonbenutting zijn zonwering en ventilatie essentiële onderdelen van passieve zonne-energie om oververhitting en discomfort te vermijden. Zonnewarmte is gratis, en dat zijn zongerichte verkaveling, kamerindeling en plaatsing van vensters ook als ze tijdig worden meegenomen in het ontwerp. De kosten voor ventilatie en zonwering kunnen relatief hoog zijn, daar tegenover staat de verbetering van het wooncomfort die door bewoners in het algemeen zeer hoog gewaardeerd wordt. Dat geldt ook voor het toepassen van bijvoorbeeld een serre (ruimtewinst).

5 4 ZONNESTROOM (PV): voor veilig, stil en onderhoudsvrij stroom opwekken Techniek PV-cellen zetten licht om in elektriciteit. Ook bij bewolkt weer wordt er stroom opgewekt. Een compleet PV-systeem bestaat uit een set PV-panelen, een bevestigingssysteem (eventueel met ondersteuningsconstructie) een of meer omvormers (om de opgewekte gelijkstroom om te zetten in wisselstroom) en bekabeling. PV-cellen zijn toepasbaar op elke bestaande of nieuwbouwwoning, op platte en hellende daken, op gevels, in luifels, nokken en zonwering. Het elektriciteitgebruik van de bewoners speelt geen rol: eventueel teveel opgewekte elektriciteit wordt gewoon via het elektriciteitsnet teruggeleverd. Hoe beter de zonlichtinstraling, hoe hoger het rendement. PV-cellen zijn geruisloos, veilig, nagenoeg onderhoudsvrij en kunnen onopvallend worden geïntegreerd. De ervaring is dat de panelen bij regen schoonspoelen zodat er geen verlies aan rendement optreedt. Fabrikanten verlenen 10 tot 20 jaar garantie op hun zonnepanelen. De omvormer vraagt om de 7 à 8 jaar onderhoud of vervanging. ZONNESTROOM Betrouwbaarheid Levensduur: 25 jaar (uitgezonderd omvormer) Onderhoud: alleen omvormer elke 7 jaar onderhoud of vervanging Aantal aanbieders: meer dan 15 leveranciers Toepassing ++ Bestaande bouw ++ Nieuwbouw ++ Hoogbouw ++ Laagbouw Gerealiseerd: meer dan projecten Aanpassing Energiebesparing Uitpandig Maximaal 110 kwh/m 2 per jaar Systeemomvang Kosten Gemiddeld 4m 2 per wooneenheid Vanaf (incl. montage, exlc. BTW) voor 400 kwh-systeem Positieve invloed EPC: 0,1-0,2 PASSIEVE ZONNE-ENERGIE Betrouwbaarheid Levensduur: gelijk aan levensduur gebouw Onderhoud: normaal bouwkundig Aantal aanbieders: alle bouwkundige aanbieders Gerealiseerd: wordt toegepast sinds de oudheid Toepassing - Bestaande bouw (bij ingrijpende renovatie) ++ Nieuwbouw + Hoogbouw ++ Laagbouw Energiebesparing 5-10% op ruimteverwarming, meestal zo n m 3 aardgas Aanpassing Voornamelijk uitpandig per jaar Systeemomvang Kosten Veelheid aan uitvoeringen Bij integreren in ontwerp geen kosten. Extra s als een serre of zonwering verdienen zich niet terug door lagere energiekosten, maar leveren wel extra comfort. Positieve invloed EPC: 0,1-0,2

6 ERVARINGEN UIT DE PRAKTIJK: TWEE INTERVIEWS Staedion: Energiemaatregelen werken positief door op andere beleidsterreinen Staedion is ontstaan uit een fusie van drie woningcorporaties in Den Haag en beheert ruim woningen in de regio Haaglanden. De corporatie heeft een energiebeleidsplan dat loopt van 2002 tot Ir. A. Kabbaj, adviseur vastgoed bij Staedion geeft aan hoe energie in het strategische voorraadbeheer van Staedion is geïntegreerd. Staedion maakt beleid op diverse terreinen en stemt dit grotendeels af op het herstructureringsbeleid van de gemeente Den Haag. Voor alle complexen die we nog 25 jaar of langer willen beheren, maken we beleid voor energiebesparing. Mijn ervaring is dat energiebesparing toch vaak het stiefkindje is. Bij het nemen van onderhoudsbeslissingen, bijvoorbeeld, zijn andere zaken meestal van doorslaggevend belang, zoals verhuurbaarheid, de staat van de constructies en technische aspecten. Zaken als veiligheid, gezondheid en goede constructies komen in het programma van eisen voor bestaande bouw op de eerste plaats, op de voet gevolgd door energiebesparing. We moeten ons realiseren dat energiebesparende maatregelen óók doorwerken op andere beleidsterreinen. Door het plaatsen van HR++ glas gaan de woonlasten omlaag en is er minder geluidsoverlast. Hetzelfde geldt voor de toepassing van duurzame energie. Huurders krijgen meer woonruimte als er een serre wordt gerealiseerd. Woningcorporaties die kiezen voor zonne-energie, kunnen hiermee het imago van de corporatie verbeteren. WonenBreBurg: Naast imago-voordeel ook bouwen aan duurzame ontwikkeling WonenBreburg beheert in de gemeente Breda ruim 9.900, en in Tilburg woningen, garages en bedrijfsruimten. Sinds enige tijd heeft de woningcorporatie twee mini-turbines operationeel. Op één van onze flats in Tilburg en op één dak van ons kantoor in Breda hebben wij een miniwindturbine geplaatst. De keuze voor deze nieuwe techniek is tweeledig: we willen als woningcorporatie actief meewerken aan duurzame ontwikkelingen die passen binnen onze service naar de klant. Door zelf stroom op te wekken, zijn woonlasten te verlagen, bijvoorbeeld. Daarnaast geven we met de toepassing van deze techniek een positief signaal naar buiten toe. WonenBreBurg wil een concrete bijdrage leveren aan duurzaamheid. De miniwindturbines op onze daken geven dat beeld duidelijker weer dan spouwmuurisolatie. De opbrengst van deze kleinschalige turbines is in deze setting voldoende om te voorzien in de galerijverlichting van bijvoorbeeld twee flats. Echter niet de opbrengst staat bij dit project centraal, maar de bijdrage aan de techniek. Wonen BreBurg neemt actief deel aan de ontwikkeling van deze mini-windturbine. We hebben daarvoor contact met producent en technici. Als we binnenkort in Breda nog twee turbines zullenneerzetten, worden metingen gedaan. Een van de doelen is te kijken naar gevarieerde formaten ensamenstellingen. Als de tests goed uitpakken, geeft dat weer een nieuwe impuls aan de toepassingsmogelijkheden. Want dat verdient deze vorm van energie.

7 5 MINI-WINDTURBINES: aansprekend energieopwekken in de gebouwde omgeving Techniek Windturbines kunnen worden ingedeeld op basis van hun werkingsprincipe: weerstand of lift. Bij het weerstandsprincipe duwt de wind als het ware een blad van de windturbine weg. Hierdoor kan dat blad nooit sneller bewegen dan de wind zelf, de wieken bewegen met de wind mee. Bij het liftprincipe wordt er door slim ontwerp van het bladprofiel voor gezorgd dat de bladen sneller kunnen draaien dan de wind zelf, tot 7 à 8 keer de Kleinschalige windturbines kunnen door hun beperkte vorm, gewicht en hoogte eenvoudig op en nabij gebouwen en woningen geplaatst worden, om zo een deel van de energievraag te dekken. Voor de gebouwen waarop de windturbines worden toegepast geldt de normale bouwregelgeving. Het opgewekte vermogen is afhankelijk van de plaatsingshoogte. Hoe hoger, hoe meer opbrengst. Kleinschalige windturbines worden nu nog weinig toegepast, waardoor er nog geen gegevens over werkelijke opbrengsten zijn. windsnelheid. Er zijn windturbines met een horizontale en een verticale as. MINIWIND TURBINES Betrouwbaarheid Levensduur: 20 jaar Onderhoud: 1 maal in tien jaar Aantal aanbieders: ca. 6 leveranciers Gerealiseerd: nog in pilotfase, eerste projecten recent Toepassing + Bestaande bouw ++ Nieuwbouw ++ Hoogbouw - Laagbouw opgeleverd Aanpassing Energiebesparing Uitpandig kwh/m 2 per turbine; afhankelijk van plaatsingshoogte, locale windaanbod, type, etc. Systeemomvang 3-6 m 2 op gebouw of mast Kosten p/m 2 voor horizontale as-turbine p/m 2 voor verticale-as turbine (lift) Positieve invloed EPC: niet in EPC, wel via gelijkwaardigheidsprincipe De factsheet is te downloaden op SenterNovem levert een bijdrage aan duurzame ontwikkeling en innovatie door een brug te slaan tussen markt en overheid, nationaal en internationaal. Op professionele wijze voert SenterNovem overheidsbeleid uit rond innovatie, energie & klimaat en milieu & leefomgeving. Bedrijven, instellingen en overheden kunnen bij SenterNovem terecht voor het realiseren van maatschappelijke doelstellingen op deze terreinen. SenterNovem is een agentschap van het Ministerie van Economische Zaken. Meer informatie: Catharijnesingel 59 Postbus RE Utrecht Telefoon Telefax Swentiboldstraat 21 Postbus AA Sittard Telefoon Telefax KPWB0606 in opdracht van Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld, kan SenterNovem geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Bij publicaties van SenterNovem die informeren over subsidieregelingen geldt dat de beoordeling van subsidieaanvragen uitsluitend plaatsvindt aan de hand van de officiële publicatie van het besluit in de Staatscourant.

8 Kompas, energiebewust wonen en werken Bestaande bouw en nieuwbouw Groen financieren: duurzame winst voor uw woningcorporatie Renovaties of nieuwbouwprojecten die u duurzaam laat uitvoeren, komen in principe voor groene financiering in aanmerking. Dit betekent dat u leent tegen een lagere rente dan bij een gewone lening. Hiervoor vraagt u voor uw project een Groenverklaring aan. Als voorwaarde gelden de criteria van de Maatlat voor duurzame woningbouw of Maatlat voor duurzame renovatie die u kunt vinden op Uw voordeel: een rentetarief dat ca. 1% onder de marktrente ligt*. *) gebaseerd op ervaringen met de financiering van projecten van woningcorporaties met een Groenverklaring. De uiteindelijke rentekorting is afhankelijk van diverse omstandigheden, zoals de kapitaalmarktrente, het risicoprofiel, de omvang van Wat is een groene financiering? Een groene financiering is gebaseerd op de fiscale Groenregeling. Met deze regeling stimuleert de Nederlandse overheid sinds 1995 investeringen die een concrete bijdrage leveren aan het behoud en de bescherming van natuur en milieu. Door middel van een fiscaal voordeel wordt het spaarders en beleggers aantrekkelijk gemaakt om via een Groenfonds in groene projecten te investeren. Hierdoor kan een Groenfonds met een lagere rentevergoeding voor zijn spaarders en beleggers werken, waardoor het fonds voor groenprojecten een lager rentetarief kan hanteren. Uw voordeel: een rentetarief dat ca. 1% lager ligt dan bij een gewone lening*). Voor welke projecten geldt dit financiële voordeel? Als woningcorporatie kunt u een groene financiering aanvragen voor: 1. Nieuwbouwprojecten. 2. Herbestemming van bestaande panden en woningen. 3. Renovaties van bestaande woningen die gebouwd zijn vóór Een voorwaarde voor een groene financiering is dat de stichtingskosten van een woning niet hoger mogen zijn dan ,-. Ook de hoogte van de lening is aan een maximum gebonden: ,-per woning. Elk jaar wordt voor maximaal 5000 nieuwbouwwoningen en 5000 renovatiewoningen een Groenverklaring uitgegeven. Naast de bouwprojecten kunt u ook een Groenverklaring aanvragen voor duurzame energievoorzieningen zoals zonne-energie, warmtepompen, windenergie, enzovoort. Hiervoor wordt gekeken naar de werkelijke kosten van de investering. de lening, een eventuele WSW-garantie en de bank die de woningbouw lening vertrekt.

9 U stelt voor een groot deel zélf uw maatregelenpakket samen, dat daardoor optimaal op uw doelstellingen kan worden afgestemd Hoe komt mijn project in aanmerking? Om in aanmerking te komen voor een groene financiering, vraagt u voor het betreffende bouwproject een Groenverklaring aan. U krijgt zo n verklaring op basis van het aantal punten dat u met bepaalde maatregelen uit de Maatlat duurzame woningbouw of Maatlat duurzame renovatie kunt scoren. Denk bijvoorbeeld aan maatregelen op het gebied van milieuvriendelijke, duurzame materialen en energie- en waterbesparende voorzieningen. Maar ook aan een gezond binnenklimaat en een goede geluidsisolatie. De Maatlatten bestaan uit een aantal verplichte en een aantal keuzemaatregelen. U stelt dus voor een groot deel zélf uw pakket samen, dat daardoor zo veel en breed mogelijk op uw doelstellingen kan worden afgestemd. Hoe gaat de aanvraag in zijn werk? Hier dient u een projectplan inclusief een investeringsplan in. U doet dit ruim vóór de start van de eigenlijke bouwwerkzaamheden. De bank vraagt de Groenverklaring namens u aan bij SenterNovem. SenterNovem beoordeelt het project in opdracht van het ministerie van VROM. De beoordeling van uw aanvraag duurt, afhankelijk van de geleverde achtergrondinformatie, twee tot acht weken. Hoe vollediger uw aanvraag, hoe sneller de beoordeling zal verlopen. Als over uw aanvraag positief wordt beslist geeft SenterNovem de Groenverklaring aan uw bank af, met een afschrift aan u. De Groenverklaring blijft tien jaar geldig. Projecten worden steekproefsgewijs gecontroleerd. Verandert de uitvoering van uw project dan bent u verplicht dit te melden aan het Groenfonds dat vervolgens SenterNovem op de hoogte stelt. Waar vind ik een bank voor mijn Groenverklaring? Banken en instellingen die beschikken over een Groenfonds, zullen u graag helpen bij de aanvraag van een Groenverklaring. U kunt terecht bij: ABN AMRO Groen Fonds Telefoon ABN AMRO Groenbank Telefoon ASN Groenprojectenfonds Telefoon Fortis Groenbank BV Telefoon ING/Postbank Groen NV Telefoon Rabo Groen Bank BV Telefoon Nationaal Groen Beleggingsfonds Telefoon Triodos Groenfonds NV Telefoon Hoe maak ik efficiënt gebruik van duurzame toepassingen? De criteria die aan een Groenverklaring worden gesteld, liggen over het algemeen hoger dan de algemene standaardeisen in de woningbouw. Dat kan hogere investeringskosten tot gevolg hebben. Echter door al bij de eerste planvorming rekening te houden met de duurzame voorzieningen, zullen de meerkosten tot een minimum kunnen worden beperkt. Bovendien leert de ervaring dat het effect van energiebesparende maatregelen op andere woonkwaliteiten, extra voordeel kan opwerpen. Denkt u aan de voordelen van HR++ glas om het comfort te verhogen en straatgeluiden buiten de woning te houden. Een ander voorbeeld is HF-verlichting met daglicht- en bewegingssensoren die bijdragen aan meer gebruiksgemak en veiligheid. Zo zijn er rond het thema kwaliteitsverbetering talloze maatregelenpakketten samen te stellen waarbij energiebesparing een ondersteunende rol speelt. Een handleiding voor uw aanvraag alsmede de Maatlat duurzame woningbouw en Maatlat duurzame renovatie vindt u op De factsheet is te downloaden op /kompas/woningbouw/downloads/index.asp SenterNovem levert een bijdrage aan duurzame ontwikkeling en innovatie door een brug te slaan tussen markt en overheid, nationaal en internationaal. Op professionele wijze voert SenterNovem overheidsbeleid uit rond innovatie, energie & klimaat en milieu & leefomgeving. Bedrijven, instellingen en overheden kunnen bij SenterNovem terecht voor het realiseren van maatschappelijke doelstellingen op deze terreinen. SenterNovem is een agentschap van het Ministerie van Economische Zaken. Meer informatie: in opdracht van Catharijnesingel 59 Postbus RE Utrecht Telefoon Telefax woningbouw Swentiboldstraat 21 Postbus AA Sittard Telefoon Telefax KPWB06.04 Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld, kan SenterNovem geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Bij publicaties van SenterNovem die informeren over subsidieregelingen geldt dat de beoordeling van subsidieaanvragen uitsluitend plaatsvindt aan de hand van de officiële publicatie van het besluit in de Staatscourant.

10 Kompas, energiebewust wonen en werken Bestaande bouw en nieuwbouw Nieuwbouw of herstructurering: geen visie zonder Energievisie! Hebt u als woningcorporatie nieuwbouw op de agenda staan of zijn er in het kader van een herstructurering acties gepland? Mogelijk dat u binnenkort aan tafel zit met uw gemeente en andere partijen om te kijken naar een gezamenlijke invulling van het thema energie. Energie is geen item dat op zichzelf staat, maar nauw verbonden met gezond, comfortabel en kostenbewust wonen. Energie is daarom één van de pijlers onder strategisch voorraadbeheer. En de juiste beslissingen nú zijn vaak bepalend voor de komende vijftig jaar! Die kans laat u toch niet liggen? Neem contact op met de energiecoördinator van uw gemeente of met uw contactpersoon bij SenterNovem. De Energievisie: wat kunt u ermee? Om ervoor te zorgen dat nieuwbouw- of herstructureringswijken optimaal zijn afgestemd op de energiebehoefte van de toekomst, kunt u als corporatie sámen met uw gemeente, projectontwikkelaar(s) en andere betrokkenen een Energievisie opstellen. In een Energievisie wordt per locatie bekeken en vastgelegd: welke kansen er zijn voor energietoepassingen; hoe deze kansen vanuit een gezamenlijke ambitie kunnen worden ingekopt. Een Energievisie dankt haar kracht aan een geïntegreerde aanpak, waarbij u, samen met de gemeente en projectontwikkelaars, invulling geeft aan wederzijdse ambities. Passend in vernieuwingsopgave De Energievisie gaat uit van de potentie van een locatie. Denk daarbij bijvoorbeeld aan de nabijheid van een restwarmtebron. Deze is te benutten voor een collectief warmtenet waarop alle woningen kunnen worden aangesloten. Dit soort verwarming biedt bij uitstek kansen om een gezond en comfortabel woonklimaat te realiseren. Een ander voorbeeld is de dichtheid van de geplande bebouwing. Hoge dichtheid maakt het mogelijk om een duurzaam energiesysteem te kiezen waarmee in de zomer goed en goedkoop kan worden gekoeld. Het onderwerp energie dient zo meerdere belangen; van vergroting van de woonkwaliteit tot verlaging van de milieulasten. Het past daarmee perfect in de vernieuwingsopgave. Wat zeggen twee corporaties over de Energievisie in de praktijk? Lees hun ervaringen op de volgende pagina s!

11 Ervaringen uit de pra Gesteund door onpartijdig onderzoek Voor het signaleren, beoordelen en berekenen van de kansen per locatie zullen u en de andere deelnemers vaak gezamenlijk een extern en onpartijdig advies inwinnen. Door onderzoek kunnen verschillende energieopties worden doorgelicht op energiebesparing, hun toegevoegde waarde voor de woonkwaliteit en de kosten. Hieruit kan de optimale optie worden gekozen. De Energievisie resulteert in duidelijke afspraken over een plan van aanpak voor deze optie. Het plan wordt bij voorkeur bekrachtigd door de besturen van de deelnemende partijen. Gouden regels Een Energievisie sorteert het meeste effect als de eerste uitwisseling van ideeën en wensen vroegtijdig plaatsvindt. Als er al vergevorderde plannen op tafel liggen betekent dat een beperking van de kansen. Een Energievisie gaat uit van de voordelen van schaalvergroting en dichtheid van de bebouwing. Dit geeft meer mogelijkheden voor de energie-infrastructuur. Bij voldoende woningen kan bijvoorbeeld gedacht worden aan opwekking van warmte op de locatie. Een Energievisie wordt bij voorkeur breed gedragen. Buiten, maar ook binnen uw organisatie. Communiceer daarom tijdig met andere afdelingen, zodat ook zij inbreng kunnen hebben. Het zal niet de eerste keer zijn dat op die manier vanuit een corporatie méér gerealiseerd kan worden. Singelveste: Uitgaan van keuzepakketten, visie ook benutten voor EPA Met het oog op de herstructurering van de wijk Breda Noordoost (2005 > 2015) heeft de gemeente Breda verschillende partijen uitgenodigd deel te nemen aan een Energievisie. Singelveste is een van de drie deelnemende woningcorporaties. Ir. Marieke Ghijsen, projectleider van Singelveste binnen het herstructureringsgebied, geeft enkele ervaringen weer.

12 ktijk: twee interviews Onze insteek om mee te werken aan de Energievisie, is het kunnen realiseren van een optimale woonkwaliteit en optimaal wooncomfort gericht op de komende 25 jaar en daarna. Met die lange-termijnblik willen we bijvoorbeeld voorkomen dat er straks aanpassingen moeten worden gedaan die veel meer investeringen vergen. Onze tweede invalshoek is de relatie met het EPA. Met de komst van de EPBD wordt het verplicht bij nieuwbouw of een transactie een energiecertificaat voor de woning te hebben. De Energievisie kan leiden tot goede investeringen en aanpassingen in de woning waardoor de energieprestatie gunstiger zal zijn. Verder hebben wij de vraag geformuleerd om de mogelijkheid van keuzepakketten voor de woningen op deze locatie te onderzoeken. Wij willen bij voorkeur werken met een goed basiskwaliteitpakket, dat de bewoner door bijvoorbeeld huurverhoging kan aanvullen met extra comfortmaatregelen. Hierdoor creëren we keuzevrijheid en de mogelijkheid om aanpassingen in de woning aan te brengen die aansluiten bij de eigen eisen en wensen van de huurders omtrent wooncomfort. Met de gegevens van de Energievisie kunnen wij daar handen en voeten aan geven. Dit was mijn eerste kennismaking met de Energievisie. Je wordt in het begin meteen geconfronteerd met vragen over de techniek en de meerwaarde waar je naartoe wilt werken. Mijn advies is: zorg ervoor dat iedereen zo snel mogelijk op de hoogte is van de doelen en de manier waarop de visie tot stand gaat komen. Daarnaast komt er een stuk techniek om de hoek kijken. Je moet je er op korte termijn iets van eigen maken maar je hoeft geen deskundige te worden. Interessant is het verschil tussen de techneuten in de groep en de projectmanagers. Beiden ben je gewend vanuit je eigen perspectief naar het onderwerp te kijken. We moeten er met elkaar voor zorgen de juiste balans te vinden. De Energievisie heeft een uitstekend stuk opgeleverd, waar wij als corporatie goed gebruik van kunnen maken. Dongeradeel: Inzicht in energiekansen, ruimte voor netwerken, ontwikkelingen bijhouden! Tussen nu en 2010 wordt in de gemeente Dongeradeel een nieuwbouwlocatie ontwikkeld en vindt er op eenaantal andere locaties herstructurering plaats. De gemeente vindt Woningcorporatie Dongeradeel aan haar zijde, als ontwikkelaar van de projectmatig te bouwen woningen. Een Energievisie is onderdeel van die samenwerking. Wim Megens, directeur Woningcorporatie Dongeradeel licht toe:

13 Als corporatie willen wij woningen realiseren die zijn voorbereid op de toekomst. Dat betekent rekening houden met aanpasbaarheid en multifunctionaliteit, maar ook met de toekomstige energievoorziening. Het gaat er om dat je al die aspecten een genomen met een verplichte EPC van 0,8 hadden wij al nieuwe woningen ontwikkeld met een EPC van 0,8. We doen dat omdat we willen bijdragen aan CO 2 -reductie. Maar die extra inspanning moet uiteraard wel betaalbaar zijn. evenwichtige plek geeft. En de Energievisie is daarbij een goed hulpmiddel. Om drie redenen. Allereerst geeft het snel en overzichtelijk inzicht in je mogelijkheden: wat kun je meteen afkaarten en wat houd je in het achterhoofd voor nader onderzoek? Daarnaast brengt het je, heel belangrijk, op ongedwongen manier in contact met andere partijen. Ik ben dan ook niet iemand die ervoor zal gaan zónder eerst precies te weten waarover het gaat, wat het oplevert en hoe ik ermee moet omgaan. Men vindt mij daarom wel eens te kritisch. Maar bekijk het ook eens vanuit mijn standpunt als corporatiedirecteur: mij wordt gevraagd te bouwen voor specifieke Tenslotte helpt het je ook nog eens om technische ontwikkelingen op de voet te volgen. We zijn een corporatie die bereid is Er is meer tussen hemel en aarde Zo n Energievisie maakt je daarvan bewust. doelgroepen, namelijk de minder draagkrachtigen van onze samenleving. Dat betekent dat elke investering die je doet, uit moet kunnen. Laat mij dus af en toe maar haar nek uit te steken. Zo zijn we er onlangs in geslaagd om de Slimste Woning ( naar Dokkum toe te krijgen, als voorbeeld van een toekomstgerichte woning die kan bijdragen een kritische noot hebben. Als dat tot gevolg heeft dat de keuzes die we maken voor ons én voor onze klanten ook echt financieel háálbaar zijn, is daar toch niks op tegen? aan de leefbaarheid op het platteland. Voordat het bouwbesluit was De factsheet is te downloaden op /kompas/woningbouw/downloads/index.asp SenterNovem levert een bijdrage aan duurzame ontwikkeling en innovatie door een brug te slaan tussen markt en overheid, nationaal en internationaal. Op professionele wijze voert SenterNovem overheidsbeleid uit rond innovatie, energie & klimaat en milieu & leefomgeving. Bedrijven, instellingen en overheden kunnen bij SenterNovem terecht voor het realiseren van maatschappelijke doelstellingen op deze terreinen. SenterNovem is een agentschap van het Ministerie van Economische Zaken. Meer informatie: in opdracht van Catharijnesingel 59 Postbus RE Utrecht Telefoon Telefax woningbouw Swentiboldstraat 21 Postbus AA Sittard Telefoon Telefax KPWB06.19 Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld, kan SenterNovem geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Bij publicaties van SenterNovem die informeren over subsidieregelingen geldt dat de beoordeling van subsidieaanvragen uitsluitend plaatsvindt aan de hand van de officiële publicatie van het besluit in de Staatscourant.

14 Kompas, energiebewust wonen en werken Bestaande bouw Eerste hulp voor woningcorporaties bij toepassing van duurzame energie Een veelgehoorde vraag van woningcorporaties die aan de slag willen met duurzame energie: Waar moet ik beginnen? SenterNovem beschikt over diverse experts op het gebied van duurzame energie in de gebouwde omgeving. Zaken waarmee onze SenterNovem-adviseurs u graag verder helpen: Inzicht in technieken, uitvoeringen en concepten Technieken van duurzame energie ontwikkelen zich in een rap tempo. Wij informeren u met het oog op de laatste relevante ontwikkelingen. Zij informeren u graag over uw mogelijkheden om binnen uw woningbestand duurzame energie toe te passen en maken u wegwijs in de wereld van duurzame energie. Centraal staat een helder inzicht in kosten en baten. U hebt de beschikking over een onafhankelijke bron van kennis en kunde. Bovendien is ondersteuning door onze SenterNovem-adviseurs geheel kosteloos. Dus wat let u? Bel Weten wat u betaalt en bespaart Wij helpen u aan duidelijke informatie over de kosten en baten van duurzame energie-opties. Ook de wijze van financiering komt aan bod. Alles over uw subsidiemogelijkheden Wij informeren u over de ontwikkelingen op het gebied van subsidies. Aan de slag met diverse instrumenten SenterNovem heeft diverse software voor het doorberekenen van de effecten van duurzame maatregelen. Die programma s staan natuurlijk ook tot úw beschikking. Vragen over het gebruik? Ze worden persoonlijk beantwoord. Van oriëntatie tot beleid en implementatie U kunt ondersteuning krijgen tijdens het plannings- en uitvoeringstraject. Wij werken op maat : de mate waarin u behoefte hebt aan onze kennis of andere inbreng, bepaalt de reikwijdte en diepgang.

15 Excursies naar voorbeeldprojecten Een goed voorbeeld doet goed volgen. Rond dat thema organiseren onze SenterNovem- adviseurs excursies naar voorbeeldwoningen en andere proeftuinen van duurzame energie. Over één van deze activiteiten leest u meer op de achterzijde. U krijgt toegang tot onderzoeken Het helpen initiëren van pilots en onderzoeken rond duurzaamheid en energie behoort tot de hoofdtaken van SenterNovem. Resultaten en conclusies stellen wij geheel en al tot uw beschikking - via cd-roms, brochures en rapporten. U hoeft het wiel zelf niet opnieuw uit te vinden. Brug naar leveranciers en fabrikanten Wanneer u belangstelling hebt voor bepaalde duurzame energietechnieken, kunnen wij u in contact brengen met de leverancier. Niet voor niets staat SenterNovem in de markt als onafhankelijke intermediair tussen gebruiker en producent. Meer weten? Kennismaken? Op de internetsite vindt u via DEplanner Woningbouw informatie over technieken, mogelijkheden, aandachtspunten en voorbeeldprojecten bij collega-corporaties. Een persoonlijke kennismaking met een van onze SenterNovem-adviseurs regelt u met één telefoontje: Duurzame energie-advies in de praktijk: Woningcorporatie Woonwaard Noord-Kennemerland over excursie warmtepompen Door die excursie konden enkele belangrijke vraagtekens worden weggenomen Een excursie naar Dubotechniek en een proefwoning eerder dit jaar leverde woningcorporatie Woonwaard Noord-Kennemerland belangrijke informatie op over de implementatie van warmtepompen. Marnette Vroegop, projectleider Vastgoed bij Woonwaard: Je krijgt suggesties aangereikt voor toepassingen. Onze vragen over warmtepompen zijn hierdoor voor een groot deel beantwoord.

16 Waarom warmtepompen? Volgens Vroegop ligt de keuze voor warmtepompen niet direct voor de hand. De techniek staat relatief nog in de kinderschoenen, terwijl wij als corporatie natuurlijk graag beslissen op basis van ervaringen en beheer op de lange termijn. Een belangrijk voordeel van warmtepompen is het comfort dat met warmtepompen gerealiseerd kan worden. Je kunt er immers niet alleen energiezuinig mee verwarmen, maar je kunt er ook mee kóelen. Met onze ervaringen in hete zomers - toen het vaak niet uit te houden was in veel woningen - was onze belangstelling snel gewekt. Het comfort en de gezondheid van de woningen staan in onze optiek centraal. Mensen moeten zich lekker voelen in hun woning. De SenterNovem-adviseur helpt onze duurzaamheiddoelstelling te bewaken, denkt mee en draagt suggesties aan Herstructureringsplannen Woonwaard is vooruitstrevend in duurzaamheid. Vroegop: In onze startnotities van projecten is duurzaamheid ingebed. Om de overall aandacht voor duurzaamheid echter ook in de herstructureringsplannen te bewaken, hebben we samen met de gemeente en een collega-corporatie besloten een adviseur van SenterNovem in de arm te nemen. In ons geval lag de ondersteuning op integraal niveau -dus geen projectniveau. De SenterNovemadviseur helpt onze duurzaamheiddoelstelling te bewaken, denkt mee en draagt suggesties aan. De gekozen aanpak was tevens de gelegenheid om een werkgroep Duurzaamheid in het leven te roepen, waarin naast de woningcorporatie en de SenterNovemadviseur ook de gemeente en collega-woningcorporatie deelnemen. Het voordeel van een integrale aanpak is dat je vanuit samenhang handelt. Vanuit het totaal bekijk je welke ambities per complex efficiënt te realiseren zijn en welke niet of minder, zodat je gebruik maakt van de lokale omstandigheden en kansen. Het initiatief voor de excursie kwam vanuit SenterNovem. Eerst is een bezoek gebracht aan Dubotechniek in Zaltbommel waarbij alle mogelijke vormen en varianten van de warmtepomp aan de orde kwamen. Daarna is een proefwoning bezichtigd in Zoetermeer. Hier lag de nadruk op een gezond binnenmilieu, waarbij gebruik werd gemaakt van een warmtepomp. Wat mij met name opviel, was het gebruik van mechanische ventilatie met warmteterugwinning. Ik vond altijd dat je met deze vorm van ventileren fabriekjes in huis bouwde, waardoor er continu gezoem klonk en de ramen potdicht moesten blijven om het systeem niet te verstoren. In de proefwoning kreeg ik een heel ander beeld, wat mijn visie heeft genuanceerd: de ramen mochten gewoon open, zonder dat dit het systeem op zich verstoorde. Die wetenschap pas ik - uiteraard kritisch en zorgvuldig - toe bij nieuwe projecten. De factsheet is te downloaden op /kompas/woningbouw/downloads/index.asp

17 SenterNovem levert een bijdrage aan duurzame ontwikkeling en innovatie door een brug te slaan tussen markt en overheid, nationaal en internationaal. Op professionele wijze voert SenterNovem overheidsbeleid uit rond innovatie, energie & klimaat en milieu & leefomgeving. Bedrijven, instellingen en overheden kunnen bij SenterNovem terecht voor het realiseren van maatschappelijke doelstellingen op deze terreinen. SenterNovem is een agentschap van het Ministerie van Economische Zaken. Meer informatie: in opdracht van Catharijnesingel 59 Postbus RE Utrecht Telefoon Telefax woningbouw Swentiboldstraat 21 Postbus AA Sittard Telefoon Telefax KPWB0605 Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld, kan SenterNovem geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Bij publicaties van SenterNovem die informeren over subsidieregelingen geldt dat de beoordeling van subsidieaanvragen uitsluitend plaatsvindt aan de hand van de officiële publicatie van het besluit in de Staatscourant.

18 Kompas, energiebewust wonen en werken Bestaande bouw en nieuwbouw Strategisch voorraadbeleid in de praktijk Woonkwaliteit, nu en in de toekomst Praktijkervaring WonenBreburg Je zou kunnen zeggen dat we de methodiek op maat hebben gemaakt voor onze eigen situatie. Wooninvest Ons streven is om goede huisvesting te realiseren voor onze klanten. Strategisch voorraadbeleid leidt tot kwaliteit. Dat is in ieder geval het uitgangspunt van SenterNovem. In samenwerking met een aantal woningcorporaties is een methodiek ontwikkeld om strategisch voorraadbeleid op te zetten. Centraal staat bij de aanpak het bieden van woonkwaliteiten, nu en in de toekomst. Om te weten welke kwaliteit je als corporatie aan je klanten wilt aanbieden, is het nodig eerst een strategische visie op het totale woningbezit te ontwikkelen. DeltaWonen Een overeenkomst tussen de aanpak van SenterNovem en die van DeltaWonen is dat niet alle complexen op hetzelfde niveau zitten. Aan de hand van een kwaliteitsscan wordt de gewenste kwaliteit van complexen in kaart gebracht. Daarbij wordt gekeken naar de specifieke woonbehoeften van verschillende groepen bewoners, ook wel marktsegmenten genoemd. Ouderen die gesteld zijn op luxe en comfort hebben immers heel andere woonwensen dan jonge gezinnen die vooral een betaalbare woning willen. Een keuzewijzer helpt vervolgens om bij de gewenste kwaliteit de juiste (energiebesparende) maatregelen te selecteren. Die worden opgenomen in beheerplannen.

19 Hoe dit in de praktijk werkt weten de corporaties WonenBreburg, DeltaWonen en WoonInvest inmiddels uit ervaring. De methodiek helpt om beredeneerde keuzes te maken, is hun mening. Dat wil niet zeggen dat je alle mogelijke maatregelen ook daadwerkelijk moet uitvoeren. Door de woonwensen van verschillende groepen bewoners centraal te stellen, kun je juist besluiten om bepaalde maatregelen niet te nemen. WonenBreburg Ambitieus, maar met oog voor realiteit Alle maatregelen die de kwaliteit van de woningvoorraad verbeteren moet je opnemen in het strategisch voorraadbeleid, is de overtuiging van Michèle van den Bragt, senior beleidsadviseur vastgoed bij WonenBreburg, met woningen in Tilburg en Breda. Dat voorkomt dat er allerlei ad-hoc maatregelen genomen worden. Maar dan moet je eerst wel weten waar je voor kiest in je woningvoorraad. En je moet jezelf de vraag stellen of dat wel hout snijdt. Het is daarbij de uitdaging volgens Van den Bragt om voldoende ambitie te hebben, maar tegelijkertijd ook de realiteit niet uit het oog te verliezen. Bij WonenBreburg is bij het opstellen van het strategisch Alle maatregelen die de kwaliteit van de woningvoorraad verbeteren moet je opnemen in het strategisch voorraadbeleid voorraadbeleid gebruik gemaakt van de methodiek die door SenterNovem is ontwikkeld. Niet iedereen hoeft daarbij de ins- en outs van de methodiek te kennen vindt Van den Bragt. Het gaat er om dat onze medewerkers herkennen dat de keuzes die zijn gemaakt niet zomaar uit de lucht zijn komen vallen. En dat is gelukt. Regelmatig zaten we bij het management team en bij de vestigingen om strategieën vast te stellen en doelgroepen te kiezen. We hebben gekeken bij elk complex of het nodig en nuttig is om kwaliteitsverbeteringen aan te brengen. Vervolgens is gekeken welke maatregelen dan nodig zijn. Dat kunnen energiebesparende maatregelen zijn zoals dubbel glas of isolatie. Dat zijn ook bij uitstek maatregelen die het comfort in de woningen verbeteren en de woonlasten voor de bewoners kunnen verlagen. Maar het goede van de methodiek vind ik dat er ook maatregelen opgenomen kunnen worden die weinig of niets met energiebesparing te maken hebben. Zo hebben wij bijvoorbeeld als kwaliteitsverbeterende maatregelen toegevoegd dat we achterpaden afsluiten in verband met sociale veiligheid of een wasmachineaansluiting aanbrengen in een woning wanneer deze nog niet aanwezig is. Als corporatie heb je dus de ruimte om in deze methodiek zelf maatregelen op te nemen. Dat zorgt er voor dat het een integraal strategisch voorraadbeleid wordt, waar energiebesparende maatregelen structureel deel van uitmaken. Van den Bragt heeft wel een kanttekening bij de methodiek: Het hele traject van het ontwikkelen van een strategische visie tot het uitwerken in beheerplannen is zeer tijdrovend. Dat heeft ook zeker te maken met de complexiteit, waardoor je heel veel tijd en energie moet blijven steken in goede communicatie en het krijgen en behouden van draagvlak voor het project. Maar we weten nu wel waar we als corporatie voor staan en welke maatregelen we de komende jaren moeten nemen om aan toekomstige woonbehoeften van verschillende groepen te voldoen. Het hele traject is intern uitgewerkt. Natuurlijk kost dat veel tijd, maar naar onze mening was de methodiek zo helder beschreven dat je er goed zelfstandig mee aan de slag kon. Voordeel is ook dat je er als organisatie echt goed in zit. Het gevaar bij het inhuren van een externe adviseur is toch dat zo n strategie niet echt onderdeel uit gaat maken van je eigen organisatie. Teugkijkend constateert Van den Bragt dat nog ongeveer 80% van de methodiek van SenterNovem is. WonenBreburg heeft gedurende het proces voor 20% een eigen

20 sausje toegevoegd. Je zou kunnen zeggen dat we de methodiek op maat hebben gemaakt voor onze eigen situatie. WoonInvest Over wat goed is verschillen de meningen WoonInvest is één van de woningcorporaties die door SenterNovem zijn betrokken voor de ontwikkeling van de methodiek van strategisch voorraadbeleid. De methodiek hielp WoonInvest om een strategie te ontwikkelen voor de 8000 woningen in Leidschendam- Voorburg en Delft. Ons streven is om goede huisvesting te realiseren voor onze klanten, vertelt John van der Hulst, manager Vastgoedbeheer van WoonInvest. De vraag is wel hoe ver je daarin wilt gaan wat betreft energieverbruik van een woning. Voor nieuwe woningen gelden er allerlei regels, die ik overigens niet altijd haalbaar en realistisch vind. Bij bestaande woningen hebben we al een grote slag geslagen door het isoleren van daken, dubbelglas en plaatsen van HR-ketels. Als een woning nu ongeveer 1400 kuub aardgas per jaar verbruikt, moet je je afvragen hoeveel moeite en investeringen je nog wilt doen voor die laatste paar 100 kuub besparing. Huurders vragen volgens Van der Hulst niet om energiezuinige woningen. Ze selecteren op buurt en hoe snel een woning beschikbaar is. Natuurlijk willen ze wel een goede woning, maar over wat goed is verschillen de meningen. Dat is volgens Van der Hulst ook de kracht van de methodiek van SenterNovem: dat je bewust een onderscheid maakt in gewenste kwaliteit van de verschillende complexen. Wij behandelden al onze woningen hetzelfde. We maakten bij onderhoud en renovatie geen onderscheid tussen goedkope en dure woningen. Dat moeten we wel doen. Door te kijken naar marktsegmenten en bijbehorende kwaliteitsprofielen kun je keuzes maken. Durf te labelen. Door de verschillende kwaliteiten te koppelen aan de marktsegmenten weet WoonInvest nu wat ze wil met de complexen. Daarbij willen we wel blijven inspelen op de ontwikkelingen, vertelt Van der Hulst. We gaan zeker niet elk jaar deze hele exercitie over doen, maar we willen ook niet stug vast blijven houden aan onze keuzes. Als we bijvoorbeeld problemen krijgen met de verhuurbaarheid van een bepaald complex kunnen we ook kijken wat voor consequenties het heeft als we in gaan zetten op andere woonkwaliteiten voor een ander marktsegment. Het blijft volgens Van der Hulst een kwestie van lokaal maatwerk. Wat willen je klanten en in hoeverre kun je als corporatie daar op in spelen? Als een bepaalde groep huurders veel belang hecht aan openbaar vervoer voor de deur kan ik niet bij elk complex lijn 6 voor de deur laten stoppen. Maar als er klachten zijn over het binnenmilieu dan kunnen we wel maatregelen nemen. Die maatregelen maken dan een integraal onderdeel uit van ons strategisch voorraadbeleid. Op die manier voorkom je ad-hoc maatregelen. In het kader van de Europese richtlijn energieprestatie gebouwen zullen alle woningen in de toekomst een label krijgen, te vergelijken met het energielabel op koelkasten en wasmachines. Dit label zou je als corporatie ook kunnen gebruiken in de advertenties voor woningen, vindt Van der Hulst. Niet alleen op gebied van energie, maar op de kwaliteit van de woning. Dat weet de huurder precies waar hij voor kiest. DeltaWonen Woonlasten in plaats van huurlasten Voor deltawonen was de Europese richtlijn energieprestatie bestaande gebouwen de directe aanleiding voor een herziening van het strategisch voorraadbeleid. deltawonen, met zo n woningen in Noordoost Nederland rond de delta van de IJssel, stond voor de vraag hoe dat als corporatie aangepakt kon worden. Bij nieuwbouw gaat dat door regelgeving vanzelf, vertelt Henk Schapink, strategie en onderhoud van deltawonen. Maar van onze bestaande woningvoorraad wisten we niet wat het energieverbruik

21 was. Eerlijk gezegd had het energieverbruik van onze woningen de laatste jaren niet echt hele hoge prioriteit. Dus die berichten over het komende energielabel schudde ons wel wakker. Zo n energielabel gaat volgens Schapink zeker iets los maken bij bewoners. Net als bij de labeling van wasmachines wordt het wel heel zichtbaar hoe het met de energieprestatie van een woning staat. Een hoog energiegebruik zal zeker klachten van bewoners opleveren. Door de stijgende energieprijzen wordt het energieverbruik sowieso een issue, meent Schapink. Bij sommige woningen is de verhouding stook- en huurlasten nu al 50/50. We moeten daarom steeds meer in termen van woonlasten gaan denken in plaats van huurlasten. Om klachten van huurders voor te zijn heeft deltawonen een adviesbureau ingehuurd om middels een quick-scan de energieprestatie te laten bepalen voor alle complexen vanaf Op grond daarvan werden drie gewenste kwaliteitsniveaus voor de woningen vastgesteld. Bij het eerste niveau wordt gekozen voor een HR-ketel, HR++ dubbel glas en verbeterde kierdichting. Bij het derde niveau wordt dat aangevuld met onder andere gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning en leidingisolatie. Afgelopen jaar heeft deltawonen in een strategisch beleidsplan vastgelegd welke complexen welke energiekwaliteit krijgen. Daarbij is overigens geen gebruik gemaakt van de methodiek van SenterNovem. Schapink: In die methodiek wordt uitgegaan van welke marktsegmenten je als corporatie in bepaalde complexen wil hebben. Wij gaan uit van de wensen en de behoeften van de bewoners die nu in onze complexen wonen. Aan de hand van klanttevredenheidsonderzoeken geeft de klant zijn beoordeling over de (woon-) technische aspecten van zijn woning en de woonomgeving. Als maar tien procent ontevreden is gaan we geen maatregelen nemen. Maar we kijken dan wel met die ontevreden huurders of ze niet beter in een ander complex kunnen gaan wonen waar wel aan hun wensen wordt voldaan. Een overeenkomst tussen de aanpak van SenterNovem en die van deltawonen is dat niet alle complexen op hetzelfde niveau hoeven te zitten. Dat is mede afhankelijk van de woonkwaliteit die de huurder wil. De uitvoering van het strategisch voorraadbeleid gaat volgend jaar van start. Te beginnen met een tweetal proefprojecten om te kijken hoe huurders reageren op de energiemaatregelen. In het proefproject zullen daarbij geen huurverhogingen worden doorgevoerd. In de toekomst wil detawonen dat wel gaan doen. Daarbij willen we het met onze huurders hebben over woonlasten. Maar dan moeten we de bewoners wel een soort garantie kunnen geven dat ze er financieel niet op achteruit gaan. De factsheet is te downloaden op /kompas/woningbouw/downloads/index.asp SenterNovem levert een bijdrage aan duurzame ontwikkeling en innovatie door een brug te slaan tussen markt en overheid, nationaal en internationaal. Op professionele wijze voert SenterNovem overheidsbeleid uit rond innovatie, energie & klimaat en milieu & leefomgeving. Bedrijven, instellingen en overheden kunnen bij SenterNovem terecht voor het realiseren van maatschappelijke doelstellingen op deze terreinen. SenterNovem is een agentschap van het Ministerie van Economische Zaken. Meer informatie: in opdracht van Catharijnesingel 59 Postbus RE Utrecht Telefoon Telefax woningbouw Swentiboldstraat 21 Postbus AA Sittard Telefoon Telefax KPWB0608 Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld, kan SenterNovem geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Bij publicaties van SenterNovem die informeren over subsidieregelingen geldt dat de beoordeling van subsidieaanvragen uitsluitend plaatsvindt aan de hand van de officiële publicatie van het besluit in de Staatscourant.