Afleiden naar de beste verklaring

Transcriptie

1 Afleiden naar de beste verklaring door Floris van der Pol Leerstoelgroep: Theoretische Filosofie Student Wijsbegeerte van een Wetenschapsgebied Behaalde credits: 180cr Inleverdatum: Woorden: 9863 Begeleider: Tim De Mey Adviseur: Han van Ruler

2 Inhoudsopgave Lijst van afkortingen... 2 H1. Wat is IBE?... 5 Deductie... 5 Inductie... 6 Abductie... 7 Inference to the best explanation... 7 Eigenlijke en mogelijke verklaringen... 8 H2. Hoe komen we tot de beste verklaring? Waarschijnlijkheid versus elegantie Hungersfords tegenwerping Contrastieve vragen Case study: kraamvrouwenkoorts H3. IBE als zoektocht naar waarheid Het wonderargument Circulariteit van het wonderargument Hume s sceptische argument Onderdeterminatie H4. Verder nadenken over vooruitgang De relativiteit van het verkeerd hebben Donder en bliksem Kuhns paradigma s IBE en vooruitgang in de wetenschap Conclusies Literatuurlijst

3 Lijst van afkortingen Inference to the best explanation: IBE 2

4 Inleiding Abductie, we gebruiken hed allemaal, zowel bewust als onbewust. Bijvoorbeeld op het moment dat we hed lezen in plaats van het. Uit deze fout leid je wellicht af dat de auteur dyslectisch is, of lui, dat hij niet de moeite heeft gedaan om zijn scriptie nogmaals door te lezen, of nog dat hij hed expres verkeerd heeft geschreven om een voorbeeld te maken. Deze afleidingen naar de verschillende conclusies zijn allemaal niet strikt logisch noodzakelijk. Er zijn tal van al dan niet compatibele afleidingen die kunnen verklaren waarom hed verkeerd staat geschreven. Vaak kiezen we één verklaring uit, omdat die op dat moment het beste lijkt. Dat is precies waarover deze scriptie gaat: afleiden naar de beste verklaring. Centraal daarin staat Peter Liptons boek Inference to the best explanation: second edition. Hij noemt het zelf een essay over een populaire poging om te begrijpen hoe we bewijs wegen en afleidingen maken (2004, p. 1), namelijk Inference to the best explanation (hierna IBE), waarvan hij stelt dat het een lange tijd een populaire kreet is geweest maar dat het onvoldoende is uitgedacht. Dat heeft hij geprobeerd te doen. Het is een breed boek in de zin dat hij vele kanten van IBE bespreekt, zoals IBE als beschrijving van wetenschappelijke praktijken, de relaties tot andere wetenschappelijke modellen, de relatie tot Bayesiaanse statistiek, en de verhouding tussen IBE en waarheid en wetenschappelijke vooruitgang. Dat laatste is waar ik mij deze scriptie in het bijzonder mee bezig zal houden: hoe kunnen we wetenschappelijke vooruitgang beredeneren of verklaren vanuit de notie IBE? In hoofdstuk een van de scriptie zal uitgebreider besproken worden wat IBE is en hoe het zich verhoudt tot andere vormen van gevolgtrekken. In het tweede hoofdstuk wordt de elegantste verklaring tegenover de meest waarschijnlijke gezet en wordt het idee van contrastieve vragen besproken. Daarin zien we hoe IBE kan functioneren in de wetenschappelijke praktijk en hoe het bij kan dragen aan het ontwikkelen van nieuwe wetenschappelijke theorieën. In hoofdstuk drie, dat betrekking heeft tot het laatste deel van Liptons boek, zal worden gekeken in welke mate IBE ons dichter bij de waarheid, en daarmee wetenschappelijke vooruitgang, brengt. Hierin worden meerdere objecties besproken die zo problematisch blijken dat we Liptons notie van vooruitgang als dichter bij de waarheid komen, moeten verwerpen. In hoofdstuk vier, het laatste hoofdstuk, zal aan de hand van een tekst van Isaac Asimov en het denkwerk van Thomas Kuhn over paradigma s, verder 3

5 worden nagedacht over wetenschappelijke vooruitgang. Met name Kuhn geeft ons een bevredigend antwoord op de vraag hoe we wetenschappelijke vooruitgang kunnen begrijpen. 4

6 H1. Wat is IBE? Over het algemeen worden er drie vormen van afleiden naar een bepaalde conclusie onderscheiden: deductie, inductie en abductie (Douven, 2011, 1.1). Deze drie vormen zullen in dit hoofdstuk verder worden toegelicht. Vervolgens wordt de stap gemaakt vanuit abductie naar IBE. Deductie Deductie is de strikt logisch en noodzakelijke manier van gevolgtrekking uit bepaalde aannames (ibid., 1.1). We gebruiken deze vorm van gevolgtrekking bijvoorbeeld in de wiskunde. Stel we weten dat een driehoek een hoek heeft van negentig graden, dat een rechte zijde vier centimeter lang is en de andere rechte zijde drie centimeter, dan volgt middels de stelling van Pythagoras strikt logisch noodzakelijk dat de schuine zijde vijf centimeter lang is. Het voordeel van deze manier van deductie is dan ook dat als de premissen waar zijn, de conclusie altijd strikt logisch noodzakelijk volgt. Bijvoorbeeld, we nemen de volgende twee premissen aan: Floris is een mens Alle mensen zijn sterfelijk Dan volgt hieruit strikt logisch noodzakelijk: Floris is sterfelijk. De grootste kracht van deductie, dat de conclusie noodzakelijk volgt uit de premissen, is tevens een nadeel, omdat de conclusie altijd al in de premissen ligt besloten. Dat Floris sterfelijk is, lag al besloten in de vooronderstellingen dat alle mensen sterfelijk zijn en dat Floris zo n mens is. Je zou daarom kunnen beweren dat we middels deductie nooit iets nieuws leren. Het tweede nadeel van deductie is van groter belang voor deze scriptie. Hoe weten we dat de premissen die we voor waar aannemen, en op basis waarvan we met zekerheid tot een bepaalde conclusie komen, op hun beurt weer waar zijn? Vooral de tweede premisse, dat alle mensen sterfelijk zijn, is problematisch. De 5

7 vraag is waarom we denken te weten dat dat waar is. Hoe zijn we tot die algemene regel gekomen? Het antwoord is: door veralgemening, door inductie. Inductie Inductie is meestal de gevolgtrekking van individuele gevallen naar een algemene regel. Zo hebben we geconstateerd dat mensen in het verleden altijd stierven. Zover wij weten is er bijvoorbeeld geen enkel mens voor 1899 geboren 1 die nu nog in leven is. Uit alle individuele gevallen van mensen die gestorven zijn, hebben wij vervolgens de algemene regel getrokken dat alle mensen sterfelijk zijn. Deze gevolgtrekking is echter niet strikt logisch noodzakelijk (ibid., 1.1). Het is theoretisch mogelijk dat er een mens leeft, of zal leven, die nooit zal sterven. Die hypothese is uitgewerkt in de speelfilm The Man from Earth. De hoofdpersoon van de film, Professor John Oldman, beweert onsterfelijk te zijn en al tienduizenden jaren te hebben geleefd. Zijn academische collega s proberen in de film deze bewering te ontkrachten, maar het lukt hen niet om door het stellen van vragen, te bewijzen dat het onmogelijk is dat John Oldman onsterfelijk is. In de praktijk daarentegen is deze absolute zekerheid die inductie ons niet kan geven ook niet nodig. We nemen aan dat het waar is dat alle mensen sterfelijk zijn omdat we talloze gevallen hebben waargenomen van mensen die sterven en geen tegenvoorbeeld zijn tegengekomen. Dat is de inductieve afleiding. Daarna kunnen we in combinatie met de premisse dat Floris een mens is ook deductief concluderen dat Floris sterfelijk is. Een beperking van inductie in deze nauwe vorm opgevat is dat het altijd van individuele waarnemingen naar algemene regels gaat. We zien bijvoorbeeld een boel zwarte raven en concluderen hieruit dat alle raven zwart zijn. In het dagelijkse leven en in de wetenschap komen we echter vaak fenomenen tegen die zich maar een keer voordoen, of waarvan we niet een algemene regel over een kenmerk willen weten, maar waarvan we willen weten wat precies dat specifieke geval verklaart. Daarvoor gebruiken we abductie

8 Abductie Het is een zomeravond en je bent Plato s Symposium aan het lezen. Het wordt langzaam donkerder en op een gegeven moment kost het concentreren op de dialoog je zoveel moeite dat je opstaat van de bank om het licht aan te doen. Je drukt op de schakelaar en het blijft donker. Je concludeert dat je spaarlamp kapot is en moet worden vervangen. De volgende ochtend word je wakker en loop je de tuin in. Het gras is nat, en hieruit leid je af dat het heeft geregend. Je bedenkt nog even dat je buurman wellicht heeft staan sproeien, maar aangezien de bomen ook nat zijn lijkt het je het meest aannemelijk dat het geregend heeft. Onderweg naar de supermarkt zie je Sarah lopen, een oud-klasgenootje van de middelbare school. Dit is de eerste keer in jaren dat je haar ziet. Je bedenkt dat zij tegenwoordig ook in Rotterdam woont. Al deze voorbeelden hebben gemeen dat de conclusies niet strikt logisch volgen uit de premissen. Het verschil met inductie is dat het nu niet gaat om het opstellen van een algemene regel, maar het zoeken naar een specifieke verklaring voor een bepaald gevolg. Je concludeert bijvoorbeeld dat je spaarlamp kapot is op basis van een bepaald gevolg, waarbij je opzoek gaat naar iets dat die conclusie zou verklaren. Een mogelijke verklaring waarom het omzetten van de lichtschakelaar niet leidt tot een verlichte kamer is inderdaad dat de spaarlamp kapot is, maar het is niet de enige verklaring. Het zou ook kunnen zijn dat de stroom bij jou thuis, of in heel de stad, is uitgevallen, of dat de bedrading kapot is. Deze denkstap, van een fenomeen naar een mogelijke verklaring hiervoor, noemen we abductie (ibid.). Dit doen we dagelijks. We bedenken mogelijke verklaringen waarom het gras nat is, waarom je s ochtends iemand tegenkomt die je jaren niet hebt gezien, waarom de lamp niet werkt en waarom iemand hed schrijft in de eerste zin van zijn scriptie in plaats van het. Inference to the best explanation Op het moment dat we een mogelijke verklaring kiezen als de beste (dat de spaarlamp kapot is, dat het geregend heeft, dat Sarah in Rotterdam woont) voltrekken we een IBE (Lipton, 2004, p. 56). We verkiezen een verklaring boven 7

9 andere mogelijke verklaringen, indien we in staat zijn meerdere verklaringen te bedenken, en nemen die verklaring vervolgens voor waar aan. Vaak gaan we deze aangenomen verklaring als een hypothese toetsen, door bijvoorbeeld de spaarlamp te vervangen en te kijken of het licht het doet, of aan Sarah vragen en of ze nu in Rotterdam woont. Indien deze niet blijkt te kloppen, gaan we op zoek naar een andere verklaring. Theoretisch gezien kent ieder fenomeen een ontelbare hoeveelheid verklaringen. Het feit dat s ochtends het gras en de boom nat waren kan ook worden verklaard doordat er die nacht een blusvliegtuig overvloog met een lekke waterzak of doordat de buurtkinderen in het holst van de nacht met waterpistolen in jouw tuin een watergevecht hebben gehouden. Deze scenario s lijken wellicht absurd, onwaarschijnlijk en vergezocht, maar we kunnen ze zonder verder bewijs niet met absolute zekerheid uitsluiten. In de praktijk zullen we daarentegen slechts een of enkele verklaringen bedenken en deze aannemen alsof die verklaring waar is. Alleen al qua tijdsoverwegingen is het onpraktisch om eerst alle mogelijke verklaringen te bedenken. In plaats van even te kijken of de koelkast nog wel werkt (om uit te sluiten dat de stroom is uitgevallen) en pogen de lamp te vervangen, om daarna verder te gaan met Plato s Symposium, zal je tot in de eeuwigheid bezig blijven met het bedenken met eindeloos veel mogelijke redenen waarom het licht het niet doet. Eigenlijke en mogelijke verklaringen In een geschreven voorbeeld zoals die van het natte gras zouden we kunnen toevoegen dat het daadwerkelijk geregend heeft en dat dat verklaart waarom het gras nat is. Op het moment dat jij die ochtend tot de verklaring komt dat het natte gras wordt veroorzaakt door de regen, heb je dan wat Lipton de eigenlijke (actual) verklaring noemt, gevonden (ibid., p. 57). Dat is de verklaring die ook daadwerkelijk waar is en het fenomeen dat je wilde onderzoeken verklaart. In het echte leven hebben we echter niet de luxe van een waarmakende zin die ons absolute zekerheid geeft dat we de eigenlijke verklaring hebben gevonden. Het enige waartoe we kunnen komen zijn volgens Lipton mogelijke verklaringen 8

10 (ibid., p. 58). Deze kunnen ontzettend waarschijnlijk zijn, maar er bestaat altijd de mogelijkheid dat een andere verklaring de juiste is. Als je werkelijk op een dag wakker wordt en ziet dat het gras nat is, dan kan je op geen enkele wijze met absolute zekerheid weten dat regen daarvan de verklaring is. Zelfs als je videobeelden van de afgelopen nacht van je tuin zou hebben, bestaan er mogelijke verklarende scenario s die ook het natte gras zouden verklaren. Misschien heeft iemand de videobeelden gemanipuleerd en een emmer water in de tuin gegooid. Waarschijnlijk is dit echter niet. 9

11 H2. Hoe komen we tot de beste verklaring? Het voorgaande hoofdstuk heeft het verschil laten zien tussen eigenlijke en mogelijke verklaringen. In dit hoofdstuk zal nader worden onderzocht hoe we volgens Lipton tot de best mogelijke verklaring komen. Daarna zal met behulp van de notie van contrastieve vragen en een wetenschappelijke casus worden getoond hoe IBE in de praktijk kan werken en hoe het bij kan dragen aan wetenschappelijke vooruitgang. Waarschijnlijkheid versus elegantie Lipton meent dat we de beste verklaring op twee manieren kunnen bekijken: als de verklaring die het meest waarschijnlijk is en als de verklaring die het meeste begrip geeft. Deze laatste noemt hij de elegantste (loveliest) verklaring. Waarschijnlijkheid gaat over waarheid; elegantie over begrip (ibid., p. 59). Soms geeft een ontzettend waarschijnlijke verklaring ons weinig begrip. Lipton noemt als voorbeeld hiervan een grapje van Molière in Le Malade Imaginere (1763, deel III, scene III). Een dokter krijgt als vraag waarom mensen in slaap vallen van opium. Hij geeft als antwoord dat mensen in slaap vallen door opium omdat opium slaapverwekkende krachten bezit. Deze verklaring is volgens Lipton extreem waarschijnlijk, maar tegelijkertijd geeft het ons weinig begrip. We zouden graag willen weten wat er precies in opium zit dat mensen in slaap laat vallen, welke stofje bijvoorbeeld. Slechts stellen dat het een slaapverwekkende kracht bezit, is dan wel waarschijnlijk, maar stelt ons niet in staat om verdere vragen te beantwoorden. Er zijn ook verklaringen die ons ongelofelijk veel begrip zouden geven, mochten ze waar zijn, maar die tegelijkertijd onwaarschijnlijk zijn. Een voorbeeld hiervan zijn complottheorieën (ibid, p. 60). Zo bestaan er complottheorieën dat de Amerikaanse overheid zelf achter de aanslagen op 9/11 zaten. De algemene consensus is dat deze theorie erg onwaarschijnlijk is. Meerdere mensen hebben de bewijzen voor deze complottheorie ontkracht. 2 Het interessante is echter, dat mocht deze complottheorie toch waar zijn, deze een grote verklaringskracht zou hebben. Het zou ons enorm veel begrip geven over een heleboel gebeurtenissen van de afgelopen vijftien jaar. 2 Zie bijvoorbeeld Bazant & Zhou (2001), Why did the World Trade Center Collapse 10

12 De vraag is volgens Lipton wat voor soort verklaring we als de beste verklaring zouden moeten kiezen. De verklaring die het meeste begrip geeft? Of de verklaring die het meest waarschijnlijk is? Volgens Lipton hebben we een neiging om voor de meest waarschijnlijke verklaring te kiezen, maar dit zorgt ervoor dat IBE triviaal wordt (ibid, p. 61). De meest waarschijnlijke verklaring is immers, zoals in het voorbeeld van Molière over de slaapverwekkende krachten van opium, ook vaak degene met het minste verklaringskracht. We leren door de meest waarschijnlijke verklaring vaak het minst. En begrip, dat is juist waar het om draait als we vragen om een verklaring. We willen door het beantwoorden van een vraag meer weten. IBE is volgens hem alleen een mogelijke verbetering op bestaande verklaringsmodellen als we kiezen voor afleiden naar de elegantste verklaring. In de praktijk zal er misschien een combinatie van waarschijnlijkheid en elegantie moeten worden gemaakt, waar waarschijnlijkheid dicteert welke mogelijke verklaring we het elegantste vinden (ibid.). We moeten er rekening mee houden dat van al onze mogelijke verklaring niet één goed genoeg is. IBE moet dus de ruimte bieden voor agnosticisme. Stel je voor dat je op een dag wakker wordt en een kever bent veranderd. Je kunt wellicht tientallen verklaringen bedenken waarom je dit is overkomen. De ene verklaring zal echter nog gekker en onwaarschijnlijker klinken dan de ander en de vraag welke van deze verklaringen de beste is, is nagenoeg onmogelijk te beantwoorden. Je zult geen goede criteria hebben om de ene verklaring boven de anderen te verkiezen. Daarom moet er altijd de mogelijkheid bestaan om ervoor te kiezen om uit alle mogelijke verklaringen er geen enkele tot de beste te bestempelen. Lipton noemt zijn claim over IBE zowel bescheiden als gedurfd. Bescheiden omdat hij inziet dat IBE nooit al onze (wetenschappelijke) verklaringen kan dekken. IBE kan alleen maar deel zijn van een heel gecompliceerd verhaal over wetenschappelijke verklaringen waarin ook deductie en inductie een grote rol spelen. Zijn claim is volgens hem gedurfd omdat hij zegt dat verklarende overwegingen een belangrijke gids zijn voor onze beoordeling van waarschijnlijkheid (ibid., p. 62). Hungersfords tegenwerping Afhankelijk van wie jij bent, je achtergrondkennis, in welke omgeving je je bevindt, welke gemoedstoestand je hebt of zelfs het tijdstip van de dag, zal je andere dingen 11

13 elegant vinden. Beauty is in the eye of the beholder zoals de Engelse uitdrukking het zo elegant vind ik (nu) uitdrukt. Volgens Hungerford is dit een probleem voor IBE, als we dit opvatten als afleiden naar de elegantste verklaring. Indien de elegantste verklaring subjectief is, zullen verschillende mensen of zelfs dezelfde persoon afhankelijk van het tijdstip, tot een andere elegantste verklaring komen (ibid., p. 143). Een voorbeeld: Het Nederlands voetbal elftal heeft zich niet weten te kwalificeren voor het Europees Kampioenschap in Frankrijk. De een zal roepen dat het de schuld is van de bondscoach, een ander dat de spelerslichting dit jaar niet goed genoeg is, weer een ander zal denken dat het botte pech is of dat de scheidsrechters omgekocht waren. Er zijn tal van verklaringen te geven waarom het Nederlands elftal zich niet wist te kwalificeren en mensen verschillen in zoverre dat ze andere verklaringen zullen verkiezen als de elegantste. Zelfs na ellelange discussies zullen er een aantal verklaringen blijven bestaan. Misschien kan er in zoverre bewezen worden dat de scheidsrechters niet omgekocht waren dat zelfs de grootste aanhangers van deze theorie deze zullen laten varen. Maar dan nog blijven er meerdere verklaringen over. Welke is dan echt de elegantste? Lipton (ibid., p. 144) stelt dat we die diversiteit van elegantste verklaringen niet als probleem moeten zien, maar juist moeten waarderen. Doordat we verschillende contrastieve vragen stellen, een verschillende focus en kennis hebben, zullen we tot andere verklaringen komen. Waar het om gaat is dat de verklaringen compatibel zijn: zoals dat de bondscoach incapabel was en het spelersmateriaal niet goed genoeg. Deze verklaringen gaan uitstekend samen en laten juist zien dat er (vaak) niet slechts één juiste oorzaak of verklaring aan te wijzen valt. Eerder kent ieder fenomeen een tal verklaringen, die afhankelijk vanuit welk perspectief je het fenomeen bestudeert, en aan welk publiek je het antwoord geeft, wel of niet relevant zijn. Deze gelaagdheid laat juist de kracht van abductie zien: inzicht verkrijgen we veelal door een meervoudigheid aan verklaringen die een fenomeen op verschillende niveaus benaderd. Samen zijn verschillende verklaringen vaak in een staat een completer beeld te geven van wat iets verklaard, dan verklaringen die op zichzelf staan. Voor de val van het Romeinse rijk bestaat bijvoorbeeld een enorm complex web van verklaringen, die gezamenlijk inzicht bieden in de oorzaak van deze gebeurtenis. 12

14 Op het moment dat verklaringen niet compatibel zijn, wordt het echt interessant. Bijvoorbeeld dat de opkomst van de zon let ook op het taalgebruik wordt verklaard doordat de zon om de aarde draait of doordat de aarde om de zon draait. Tegenwoordig is dit geen wetenschappelijke discussie meer, maar deze rivaliserende verklaringen, die beiden voor hele groepen de elegantste verklaringen zijn geweest, hebben tot enorme conflicten geleid. Het is deze diversiteit, het vermogen om een andere verklaring eleganter te vinden, die meer begrip geeft, dan de algemene consensus, dat heeft gezorgd voor de paradigmawisseling, om alvast in Thomas Kuhns termen te spreken. Er zijn dus twee goede redenen waarom het niet vreemd is dat mensen verschillende verklaringen tot elegantste benoemen. Mits ze compatibel zijn zorgt dit ervoor dat we op verschillende niveaus een focus kunnen leggen, een completer verhaal kunnen vertellen over hoe iets veroorzaakt is. Mits ze niet compatibel zijn kan deze rivaliteit leiden tot meer onderzoek, meer argumenten over en weer, en tot grote veranderingen in het wetenschappelijke inzicht. Contrastieve vragen Lipton erkent dat het formuleren van de elegantste verklaring als de beste verklaring hopeloos subjectief lijkt. Een bepaald gevolg kan namelijk een heleboel verklaringen hebben die compatibel zijn met elkaar (ibid., p.71). Zo wordt het feit dat je s ochtend ziet dat het gras nat is, als we weer terugkeren naar ons eerdere voorbeeld, niet alleen verklaard doordat het geregend heeft, maar ook door andere delen uit de causale geschiedenis, bijvoorbeeld het feit dat je drie maanden eerder had besloten om een grasveld in de tuin aan te leggen. Immers, als je dat niet had gedaan, zou je gras deze bewuste ochtend ook niet nat zijn geweest. Het gaat er echter om, om een relevante mogelijke verklaring uit te kiezen, de beste, die ons antwoord geeft op de vragen waarmee we zitten. Er vallen immers talrijke compatibele verklaringen te geven, maar ze geven ons niet allemaal evenveel begrip. De Big Bang theorie is bijvoorbeeld een mogelijke verklaring voor vrijwel ieder fenomeen. Het is alleen vaak geen goede verklaring. Door te zeggen dat de oerknal mogelijk het natte gras heeft veroorzaakt, krijgen we niet direct een antwoord op de vraag die we op dat moment stellen. Oftewel, welke verklaring je uiteindelijk prefereert, hangt af van je belangen. Je zoomt als het ware in op een 13

15 bepaald deel van de causale geschiedenis van een fenomeen en kiest die verklaring uit die het meeste inzicht biedt. 3 Om tot die beste verklaring te komen introduceert Lipton het concept contrastieve vragen. In plaats van te vragen waarom X, vraag je: waarom X en niet Y (ibid., p. 71)? Dus niet, waarom is het gras nat, maar waarom vandaag wel en gisteren niet? In dit contrast is het wel relevant dat het de afgelopen nacht geregend heeft, maar niet dat je drie maanden geleden het grasveld hebt aangelegd. Door het stellen van een contrastieve vraag filtert IBE als het ware alle gemeenschappelijke deelgeschiedenis eruit die niet relevant is. De Big Bang theorie is dus al helemaal niet relevant om dit contrast te verklaren, omdat de oerknal, mits deze werkelijk heeft plaatsgevonden, deel uitmaakt van de geschiedenis van zowel de dag dat het gras nat is, als van de dag ervoor. Niet iedere contrastieve vraag is automatisch een zinvolle vraag. Stel dat ik vraag: waarom heb ik deze ochtend nat gras en is er geen nat gras op de maan? Dan kom je op een verklaring die uitlegt dat er geen gras groeit op de maan, en dat het dus ook niet nat kan worden. Dit is wellicht interessant voor een bioloog of een astronoom, die bepaalde eigenschappen van de aarde met de maan wil vergelijken, maar voor jou die in de ochtend wakker wordt en wil weten waarom je gras nat is, is dat niet interessant. Daarom is het de kunst zulke contrastieve vragen te stellen dat ze je meer inzicht geven in het type verklaring dat je zoekt. Vaak kun je dit doen door het fenomeen te vergelijken met een nabijgelegen tijdstip, waarop vrijwel alles nog hetzelfde is, behalve dat kritieke element dat relevant is. Bijvoorbeeld waarom werkte het licht gisteren nog wel, en vandaag niet? Of: waarom vond de Franse revolutie plaats in 1789 en niet twee jaar eerder, of twee jaar later? Een andere mogelijkheid is om een contrastieve vraag te stellen door twee toestanden die op elkaar lijken, en alleen verschillen in datgene dat je onderzoekt. Bijvoorbeeld: waarom is mijn gras nat en niet dat van de buurman? Op dat moment wordt regen als verklaring een stuk minder interessante verklaring. Een combinatie van tijd en toestanden die op elkaar lijken kan ook tot interessante vragen leiden. Bijvoorbeeld: waarom viel het West-Romeinse Rijk in 476, maar het Oost-Romeinse Rijk pas in 1453? 3 Er zijn ook fenomenen die we willen verklaren waarin we geen causale verklaring zoeken, maar een doelverklaring. Op het moment dat we ons afvragen waarom Sarah in Rotterdam is, zijn we niet opzoek naar een deel van haar causale geschiedenis, maar naar een reden die verklaart waarom ze er nu is. Bijvoorbeeld omdat ze hier is om een vriend te bezoeken. 14

16 Case study: kraamvrouwenkoorts Lipton gebruikt een voorbeeld uit de praktijk om te laten zien hoe contrastieve verklaringen en afleiden naar de beste verklaringen een rol spelen in de ontdekking van nieuwe wetenschappelijke theorieën. Het voorbeeld dat hij geeft, is het werk van Ignaz Semmelweis omtrent kraamvrouwenkoorts in Wenen van Het viel Semmelweis op dat er veel meer vrouwen in de eerste afdeling van het ziekenhuis overleden, dan vrouwen in de tweede afdeling en vrouwen die thuis of onderweg bevielen. Hij ging op zoek naar een verklaring voor het hoge aantal vrouwen dat overleed aan kraamvrouwenkoorts in de eerste afdeling. Als eerste hield hij rekening met een epidemie. Echter, hij realiseerde zich dat dat niet het contrast tussen de hoeveelheid sterfgevallen in drie locaties van bevallen (afdeling een, afdeling twee en thuis/onderweg bevallen) verklaarde. Daarom wees hij deze hypothese af (ibid., p. 74). Semmelweis ging op zoek naar verschillen tussen de locaties, omdat die ook wel eens de verschillen in de hoeveelheid sterfgevallen zouden kunnen verklaren. Een statistische toevalligheid viel niet volledig uit te sluiten, maar was wel een onwaarschijnlijke verklaring (en tevens niet eens elegante) voor het verschil in de sterfgevallen. Hij realiseerde zich dat vrouwen in de eerste afdeling geholpen werden door medische studenten en dat in de tweede afdeling vroedvrouwen werkte. Zo kwam hij tot de hypothese dat de studenten wellicht veel ruwer met de vrouwen omgingen, wat het verschil zou verklaren. Deze hypothese wees hij af op gronden dat het baren van een kind veel grotere schade aanricht dan de medische studenten (ibid., p. 75). Een ander verschil was dat een priester die onderweg was naar de dodenafdeling, om daar mensen bij hun laatste momenten bij te staan, door de eerste afdeling liep en nooit in de tweede kwam. Semmelweis kwam tot de hypothese dat de priester wel eens de oorzaak van het verschil in sterftecijfers kon zijn. Dit zou dan via bepaalde nog onbekende psychologische mechanismen verlopen. Daarom besloot Semmelweis dit verschil te elimineren, de priester kwam niet meer in de eerste afdeling. Er veranderde echter niets aan het sterftegehalte en daarom wees hij ook deze hypothese af. Een ander verschil was dat de vrouwen in de eerste afdeling op hun rug baarden, en in de tweede afdeling op hun zij. Na 15

17 onderzoek waarin alle vrouwen op hun zij baarden bleef het sterfgehalte echter gelijk (ibid.). De laatste hypothese, die uiteindelijk het verschil bleek te verklaren, was dat de studenten in de eerste afdeling in aanraking waren geweest met dode materie en dat dit wel eens ziektes kon veroorzaken. Deze hypothese werd getest door de studenten desinfecterende zeep te laten gebruiken, en wat bleek: de sterftecijfers daalden. Dit verschil verklaart ook waarom er thuis of onderweg naar het ziekenhuis minder vrouwen overleden, deze waren net als de vrouwen in de tweede afdeling niet direct in aanraking gekomen met dode materie (ibid.). Dit voorbeeld laat volgens Lipton de sterke kanten van IBE gekoppeld aan contrastieve verklaringen zien. Eerst stelde Semmelweis de vraag waarom vrouwen kraamvrouwenkoorts kregen, maar pas op het moment dat hij contrastieve waaromvragen stelde met de tweede afdeling als natuurlijk contrast, dat grotendeels de causale geschiedenis deelt met de eerste groep, kreeg hij zinvolle hypothesen. Deze kon hij vervolgens testen en zo kwam hij tot de beste verklaring van het verschil, namelijk dat in afdeling een vrouwen in aanraking kwamen met dode materie, en wist hij dit verschil op te heffen. Door het stellen van contrastieve vragen redde hij vele levens en boekte hij vooruitgang in de wetenschap. 16

18 H3. IBE als zoektocht naar waarheid In hoofdstuk 1 hebben we gezien hoe we alleen kunnen afleiden naar de beste mogelijke verklaring en niet naar de eigenlijke. De beste verklaring, zoals die van Semmelweis over kraamvrouwenkoorts, kan altijd verkeerd zijn. We hebben geen garantie dat onze beste verklaring de ware is. Toch is het volgens Lipton niet louter toevallig dat de verklaring van Semmelweis omtrent kraamvrouwenkoorts zo succesvol blijkt te zijn. De verklaring is zo succesvol omdat het ons dichter bij de waarheid brengt. In het laatste deel van zijn boek verdedigt Lipton deze positie van de wetenschappelijk realist. Deze beweert dat wetenschap ons dichter bij de waarheid brengt (ibid., 184) en dat we daarom kunnen spreken van wetenschappelijke vooruitgang. Lipton geeft hiervoor het zogenaamde wonderargument en bespreekt daarbij drie problemen die relevant zijn voor de vraag of wetenschap ons dichter bij de waarheid brengt: circulariteit, het regressieprobleem en onderdeterminatie. Deze problemen weet hij, naar zijn eigen inzien, niet voldoende op te lossen om een scepticus te overtuigen van het wetenschappelijk realisme. Ze zullen een wetenschappelijk realist echter wel doen sterken in hun overtuiging dat we kunnen spreken van wetenschappelijke vooruitgang. Het wonderargument Het wonderargument stelt dat onze succesvolle voorspellingen op basis van de wetenschap niet het product zijn van louter toevalligheden, maar omdat we middels de wetenschap steeds beter leren begrijpen hoe de wereld daadwerkelijk in elkaar zit. 4 Omdat we steeds dichter bij de waarheid komen (Lipton, 2010, p. 184). Dat is volgens Lipton de beste verklaring die we kunnen geven voor het succes van onze beste wetenschappelijke praktijken. Een rivaliserende verklaring, dat het slechts toevallig is dat wetenschap succesvolle voorspelling maakt, is zowel onwaarschijnlijk als niet elegant. Het maakt het succes van de wetenschap, in de woorden Hilary Putnam, tot een mirakel (1975, p. 73). 4 Het zou wellicht beter het geen-wonderargument kunnen heten. De beste verklaring voor het succes van de wetenschap is immers dat dat geen wonder is, maar dat dat komt omdat wetenschap ons dichter bij de waarheid brengt. Ik volg in dit hoofdstuk echter de terminologie van Lipton, die spreekt van het wonderargument. 17

19 Lipton gebruikt het voorbeeld van een kaart om dit toe te lichten. Stel je voor: je wordt gedropt in een onbekend bos. Je krijgt een kaart mee, maar je weet niet of het een echte kaart is of een fantasiekaart. Al snel zie je dat een aantal paden in het bos overeen lijken te komen met die op de kaart. Je weet nog steeds niet zeker of de kaart juist is, maar hoe langer je in het bos blijft, hoe meer bevestiging je krijgt voor het idee dat je de echte kaart bezit. Dat het om een getrouwe kaart gaat, is de beste verklaring voor het feit dat je allemaal dingen waarneemt die overeenkomen met de kaart. Absolute zekerheid heb je echter niet; er is een mogelijke wereld denkbaar waarin de fantasiekaart toevallig overeenkomt met je bevindingen. Het zou echter een wonder moeten heten dat jouw kaart niet de echte kaart is (ibid., p. 185). Deze analogie van de kaart laat zien hoe de wetenschap ook werkt volgens Lipton. De beste verklaring voor het succes van theorieën die correcte voorspellingen doen, is dat ze waar zijn. Dit bewijst niet dat IBE tot ware theorieën leidt, maar geeft ons wel een goede redenen om te geloven dat ze waar zijn, en dat IBE dus een goede gids is tot waarheid (ibid.). Circulariteit van het wonderargument Een bekend argument tegen het wonderargument is volgens Lipton dat het wonderargument circulair zou zijn: je moet IBE al accepteren om het wonderargument, dat een afleiding naar de beste verklaring is, enige overtuigingskracht toe te schrijven. Het is volgens Lipton echter niet duidelijk wat circulariteit precies inhoudt. Het gaat er in ieder geval niet om of mensen door een argument overtuigd worden; we verwerpen vaak genoeg goede argumenten of laten ons door circulaire argumenten overtuigen. Soms is het ook helemaal niet duidelijk of een argument al dan niet circulair is. Neem bijvoorbeeld Descartes bewering dat iedere beweging een oorzaak moet hebben, omdat een oorzaak tenminste net zo veel realiteit kent als zijn gevolg, en dit niet zo zou zijn als iets ontstond uit niets (1641, Meditatie III). Lipton stelt dat Hume heeft laten zien dat de redenering van Descartes circulair is, het veronderstelt namelijk dat niets een oorzaak kan zijn, wat alleen legitiem zou zijn indien alles een oorzaak heeft (2010., p. 187). Toch heeft Descartes argument vele filosofen overtuigd. Circulariteit is dus niet altijd makkelijk te herkennen. 18

20 Het is ook niet nuttig om te beweren dat alle argumenten circulair zijn indien hun conclusies al liggen besloten in de aannames. Dit zou namelijk alle deductieve redeneringen als circulair bestempelen (ibid.). De stelling van Pythagoras zouden we dan overboord kunnen gooien. We zouden, aldus Lipton, kunnen zeggen dat een argument circulair is indien de conclusie een essentieel deel vormt voor onze redenen om de premissen aan te nemen. Bijvoorbeeld: Floris bestaat. Daarom, bestaat Floris. De conclusie is tevens het argument om te geloven dat Floris bestaat. Lipton gaat er echter van uit dat iedere beschrijving van circulariteit gebruik moet maken van het begrip goed beredeneren, en dat zodra je goed beredeneren gaat uitleggen je al moet weten hoe je circulaire van niet circulaire argumenten moet scheiden (ibid.). Iedere uitleg van circulariteit bevat dus volgens hem al een vorm van circulariteit. Hieruit concludeert Lipton dat sommige argumenten voor een bepaald publiek circulair kunnen zijn, maar wel degelijk van waarde voor degene die de conclusie al volgen. Het wonderargument, dat eerst afleidt dat succesvolle theorieën waar of bijna waar zijn, aangezien dit de beste verklaring is van hun succes, en dat IBE dan waarheidsoverdrachtelijk is (ibid. 191), zal een scepticus niet overtuigen, maar kan een wetenschappelijk realist wel meer vertrouwen geven in zijn idee dat IBE ons tot waarheid leidt. Hume s sceptische argument 5 Een tweede probleem van het wonderargument, dat de beste verklaring voor het succes van wetenschap is dat wetenschap ons dichter bij de waarheid brengt, is dat het volgens Lipton tegen een soortgelijk probleem aanloopt als inductie in het algemeen volgens Hume. Het valt niet filosofisch te rechtvaardigen. Iedere poging om inductie en abductie filosofisch te rechtvaardigen leidt tot een regressie, het verwijst namelijk naar een eerdere abductieve of inductieve verklaring, die op haar beurt weer naar een eerdere abductieve of inductieve verklaring verwijst, ad infinitum. 5 Book I, Part III, section VI of the Treatise (THN). 19

21 Stel je voor: De zon komt op. Gisteren was de zon ook opgekomen, net als iedere dag van je leven hiervoor, voor zover je je kunt herinneren, en iedereen die je spreekt vertelt je dat de zon iedere dag tot nu toe is opgekomen. Hieruit trek je de inductieve denkstap dat de zon elke morgen opkomt. Hume s bezwaar is dat je niet met absolute zekerheid kunt zeggen dat morgen de zon opkomt. Je bent niet epistemisch gerechtvaardigd om deze bewering te maken. Het kan immers zo zijn dat de zon morgen niet opkomt. Ieder bewijs dat we hebben over het succes van onze afleidingen, verwijst naar het verleden. Waarom denk ik dat ik redelijke inductieve gevolgtrekkingen kan maken en kan zeggen dat de zon morgen opkomt? Omdat ik dit in het verleden ook heb gedaan. Ik dacht bijvoorbeeld een week geleden dat de volgende dag de zon op zou komen, en mijn voorspelling werd bevestigd. Hetzelfde geldt voor onze abductieve gevolgtrekkingen. Waarom verwacht ik dat het geregend heeft als het gras nat is? Omdat ik regelmatig gras nat aantrof en vervolgens van iemand hoorde of ergens las dat het geregend had. We baseren ons vertrouwen in onze inductieve en abductieve gevolgtrekkingen dus op de basis van eerdere succesvolle voorspellingen. Deze afleiding kan echter fout zijn. Het is mogelijk dat al onze succesvolle inductieve en abductieve gevolgtrekkingen slechts louter toevallig juist waren. Bij iedere nietdeductieve afleiding kunnen we niet a priori (van te voren) bewijzen dat ze waar is (ibid., 145). Er is een mogelijke wereld denkbaar waarin de zon morgen niet opkomt; er is een mogelijke wereld denkbaar waarin het succes van de wetenschap wel louter toeval is geweest, waarin onze beste wetenschappelijke theorieën morgen fouten voorspellingen zullen geven. Oftewel: in het verleden gehaalde resultaten bieden geen garantie voor de toekomst, zoals een financiële bijsluiter leest. We hebben volgens Lipton geen goed antwoord op dit probleem. Iedere beschrijving van het succes van inductie en abductie laat hun succes een wonder zijn. Toch wrijft dit met ons gevoel; we hebben het idee dat in het verleden behaald succes van inductie ons iets vertelt over dat het in de toekomst door zal blijven werken. Hume s argument laat echter zien dat we geen goede filosofische rechtvaardiging hebben om op basis van inductie iets over de werkelijkheid te beweren, bijvoorbeeld dat de zon iedere dag opkomt. Hetzelfde geldt voor het wonderargument: het baseert zich op in het verleden gehaalde resultaten om een 20

22 uitspraak te doen over de toekomst (ibid., 187). We zijn niet filosofisch gerechtvaardigd in onze overtuiging dat wetenschap vooruitgang boekt. Onderdeterminatie Een ander probleem voor het idee dat IBE ons dichter bij de waarheid brengt, en dat we daarom kunnen spreken van wetenschappelijke vooruitgang, is het probleem van onderdeterminatie (ibid., 196). Onderdeterminatie houdt in dat er veel verschillende incompatibele theorieën zijn die bepaalde resultaten verklaren en/of tot dezelfde voorspellingen komen. Het moeilijke is dat we simpelweg niet kunnen kiezen en zeggen: deze theorie is juist! Dit argument draait het wonderargument om. Is het niet veeleer een wonder dat de waarheid ligt bij die ene theorie die wij bedacht hebben, in plaats van bij een van de ontelbare ondergedetermineerde concurrenten? Dit komt overeen met wat we al eerder lieten zien bij het voorbeeld van het natte gras. Er zijn ontelbaar veel verklaringen die uitleggen waarom het gras die ochtend nat is. Het zou een wonder zijn als we tot de juiste verklaring komen. Howson brengt Lipton (ibid.) op het idee dat filosofen die veel waarde hechten aan het wonderargument, zoals hijzelf, trappen in de zogenaamde base rate fallacy. Lipton gebruikt een voorbeeld om dit begrip uit te leggen. Stel: er is een test voor een ziekte en die geeft in nul van de gevallen een foutief negatief resultaat. Dus als je de ziekte hebt, zal de test je altijd als ziek aanmerken. Bij vijf procent van de gevallen die de ziekte niet hebben, zal de test een foutief positief resultaat geven. Een op de duizend mensen heeft de ziekte. Je geeft iemand de test en het resultaat is positief. Hoe groot is de kans dat die persoon de ziekte heeft? Het antwoord is iets onder de 2%. Als je duizend mensen de test geeft, testen er ongeveer naar verwachting vijftig onterecht positief en een terecht positief. Het blijkt echter dat het overgrote deel van het medisch personeel van Harvard dacht dat mits je iemand vond die positief getest was, er een kans van 95% was dat die ook werkelijk ziek was. Het idee achter dit experiment is dat wij vaak de base rate negeren Volgens Howson, en Lipton volgt hem hierin, is het wonderargument problematisch op eenzelfde wijze (2000, p. 54): filosofen vergeten net als de doctoren de base rate. We weten dat ware theorieën nooit valse voorspellingen geven, maar vergeten de base rate, dat er ontelbaar veel theorieën zijn, waarvan 21

23 een klein deel net als de ware theorie, succesvolle voorspellingen maakt. Er zijn echter een grote hoeveelheid foutieve mogelijke theorieën die juiste voorspellingen maken, ten opzichte van maar één juiste theorie, dus de kans is klein dat als we een theorie hebben gevonden die juiste voorspellingen maakt, deze ook waar is. Denk terug aan de analogie van de kaart: er zijn ontelbaar veel fantasiekaarten die je na de dropping uit het bos zouden kunnen leiden. We kunnen niet weten of we de ware gevonden hebben. Voor een pragmatist maakt het niet uit of het om een echte of een fantasiekaart gaat, zolang deze je maar uit het bos brengt. Voor een dergelijke pragmatist is het ook niet van belang of wetenschap ons werkelijk dichter bij de waarheid brengt, slechts dat het werkt. Lipton probeerde echter de positie van een wetenschappelijk realist te verdedigen. Het gaat hem om waarheid, niet louter of iets werkt. Hij beweert dat de beste verklaring voor het succes van de wetenschap is dat het ons dichter bij de waarheid brengt. Hij moet dus als wetenschappelijk realist Howsons base rate argument wel degelijk serieus als argument tegen het wonderargument. Hij doet dit ook en problematiseert aan de hand van Howson zijn eigen wonderargument. Zo kent het wonderargument, dat beweert dat de beste verklaring voor het succes van de wetenschap is dat het ons dichter bij de waarheid brengt, via drie kanten problemen. Zij lijkt een circulair element te bevatten. Lipton weet hier zelf niet echt een overtuigend antwoord op te geven, in ieder geval niet een dat krachtig genoeg is om een scepticus te overtuigen. Ten tweede is er het probleem van de filosofische rechtvaardiging, dat vergelijkbaar is met Hume s argument tegen de rechtvaardiging van inductie in het algemeen. Ook dit weet Lipton niet op te lossen. Ten derde is er het probleem van onderdeterminatie: dat het een wonder zou zijn dat onze theorieën de ware zijn, uit een ontelbare hoeveelheid valse theorieën die ook succesvolle voorspellingen maken. Zo eindigt Liptons boek met een sceptische noot: wetenschappelijke vooruitgang, opgevat als dichter bij de waarheid komen kent een aantal filosofische problemen die hij niet weet te overbruggen. In het volgende hoofdstuk zal ik een poging doen om verder na te denken over vooruitgang om het te redden uit de klauwen van de sceptische argumenten. 22

24 H4. Verder nadenken over vooruitgang In het vorige hoofdstuk hebben we kunnen zien hoe Liptons poging om met behulp van IBE vooruitgang in de wetenschap, in termen van dichter bij de waarheid komen, vanwege sceptische argumenten deels is vastgelopen. Toch zouden we intuïtief stellen dat we wel kunnen spreken van wetenschappelijke vooruitgang, bijvoorbeeld in de casus van Semmelweis die door middel van het combineren van IBE en het stellen van contrastieve vragen het aantal vrouwen dat bij het bevallen stierf sterk heeft weten te reduceren. In dit hoofdstuk zullen we het begrip waarheid laten varen en zo een poging doen om wel te kunnen spreken van wetenschappelijke vooruitgang, zonder alle bijbehorende sceptische problemen. Eerst wordt Isaac Asimov idee van wetenschappelijke vooruitgang verkend. Hij beweert dat we door wetenschap niet per se meer waarheid verkrijgen, maar dat we het steeds minder verkeerd hebben. Daarna zal aan de hand van Thomas Kuhn worden aangetoond dat Asimovs opvatting te simplistisch is en niet overeenkomt met hoe wetenschappelijke inzichten werkelijk veranderen. Het inzicht van Kuhn wordt op het einde gekoppeld aan de notie IBE en een nieuwe formulering van wetenschappelijk vooruitgang wordt gegeven, dat de problemen onderdeterminatie en de rechtvaardiging van abductie ontwijkt. De relativiteit van het verkeerd hebben In zijn essay The Relativity of Wrong bepleit Asimov (1989) een flexibelere manier van denken over onwaarheid, en daarmee over kennis. Hij reageert op een brief waarin een student hem vraagt hoe Asimov kan stellen dat hij blij is dat hij in een generatie leeft die de basis van het universum kent. De student stelt dat talloze generaties hebben gedacht de wereld te kennen, maar dat ze stuk voor stuk door latere generaties in het ongelijk zijn gesteld. Hieruit concludeert de student dat het enige dat we kunnen zeggen over de huidige wetenschap is dat we het onjuist hebben. In het motto van Socrates: Ik ben een wijs man, omdat alleen ik weet dat ik niets weet. 23

25 Asimov reageert hierop door kennis niet op te vatten als het bezitten van waarheid, maar als het minder fout hebben. Hij stelt dat er verschillende graden van onjuistheid zijn. Hij illustreert dit standpunt met een aantal voorbeelden. Stel je voor dat twee kinderen gevraagd worden om suiker te spellen. De ene spelt het als s-u-ik-u-r en de ander als g-h-t-z-v-f, dan kunnen we zeggen dat het eerste kind het minder fout had dan de tweede. Een ander voorbeeld dat hij geeft is het beeld dat mensen hadden van de aarde: Toen mensen dachten dat de aarde plat was, hadden ze het fout. Toen mensen dachten dat de aarde een bol was, hadden ze het fout. Maar als je denkt dat het denken dat de aarde een bol is net zo fout is als het denken dat de aarde plat is, dan is jouw standpunt fouter dan die twee samen genomen (ibid.). Vervolgens legt Asimov uit dat theorieën niet zozeer verkeerd zijn, maar vaak incompleet. Bijvoorbeeld dat het idee van een platte aarde helemaal niet zo gek was. De aarde is vanuit een bepaald perspectief ook bijna plat. Slechts bij het overbruggen van grote afstanden kan het duidelijk worden dat die niet helemaal plat is. Het is een verschil tussen een curve van 0 (idee van een platte aarde) en 0, per mijl (nu gemeten). Daarom noemt hij de platte aarde slechts een beetje verkeerd. Als bewijs daarvan beroept hij zich ook op het feit dat het idee van een platte aarde het zolang heeft volgehouden. Het was succesvol omdat het slechts deels fout was en het is pas verdwenen toen de theorie van de bolvormige aarde zich steeds verder verspreidde. Die theorie blijkt echter ook niet helemaal te kloppen, de diameter van twee punten op de evenaar is langer dan de kortste lijn van de Noord- naar de Zuidpool. Asimov schrijft dat als er meer dan een kleine verbetering nodig was, de oude theorie het nooit zolang had volgehouden (ibid.). Hij noemt vervolgens de verandering van het geocentrische wereldbeeld naar het heliocentrische wereldbeeld als voorbeeld hiervan. De oude theorie gaf vrij goede resultaten en zou het daarom zo lang hebben volgehouden, en de nieuwe theorie zou slechts een verbetering zijn op een deels onjuiste theorie. Het mooie aan Asimovs idee over wetenschappelijke vooruitgang is dat het het probleem van onderdeterminatie, zoals geformuleerd in hoofdstuk 3, vermijdt. We hoeven niet meer te spreken in termen van waarheid, maar slechts in meer of minder onjuist. Om weer de analogie van de kaart te gebruiken: in Asimovs verhaal 24

26 draait het er niet om we de echte kaart of de fantasiekaart te pakken hebben. Hij accepteert dat we dat nooit met zekerheid kunnen weten dat we de echte kaart te pakken hebben. Waar het wel om gaat is dat we een kaart kunnen gebruiken tot we er een vinden die iets beter is. We kunnen kaarten met elkaar kunnen vergelijken en vervolgens zeggen dat de ene minder onjuist is dan de ander. Een steeds minder verkeerde kaart bemachtigen, dat is volgens Asimov vooruitgang. Het probleem is echter dat onze wetenschappelijke theorieën niet elkaar opvolgen als een stel kaarten die telkens net iets minder verkeerd zijn. De verandering van het geocentrische wereldbeeld naar het heliocentrische wereldbeeld is veel meer dan een incrementele verbetering zoals Asimov ons doet willen geloven. Het is eerder alsof je van een ouderwetse geprinte landkaart naar een digitale kaart in je TomTom gaat. We kunnen zeker beweren dat de TomTom of het heliocentrische wereldbeeld een verbetering is, maar het is niet simpelweg een kwestie van een kaart die iets minder onjuist is. Het is een compleet andere manier van denken, die een ander perspectief centraal stelt, die oude problemen oplost en nieuwe oproept. Om verder te illustreren dat wetenschappelijke vooruitgang niet slechts een kwestie is van het steeds iets minder verkeerd hebben, zoals Asimov beweert, zal ik een voorbeeld geven van een tweetal verklaringen die er in de geschiedenis voor het onweer zijn bedacht. Donder en bliksem Zo dachten de Grieken dat Zeus, de oppergod, verantwoordelijk was voor bliksemschichten. Hij zou ze naar beneden gooien. Op die manier verklaarden ze een hun onbekend natuurverschijnsel. Dit is een vorm van abductie; ze leiden een bepaalde verklaring af uit een bepaald verschijnsel. Een god die bliksemschichten gooide was de beste verklaring die ze konden geven. Het paste binnen hun idee van een rijk van goden die de wereld naar hun hand zetten en gaf op deze manier een verklaring voor iets dat ze niet op een andere manier konden verklaren. De Romeinse dichter Lucretius (99 55 v.chr.), dichter en vertolker van de filosofie van Epicurus, hield er een andere theorie over onweer op na. In zijn Leerdicht over de Natuur (2011) besteedt hij ruim driehonderd regels aan het verklaren van de donder, bliksem en bliksemschichten. Hij schrijft: 25

27 We moeten aannemen dat de bliksem ontstaat uit dichte en hoog gestapelde wolken want het bliksemt nooit bij een heldere of dun met wolken bedekte hemel. Iets wat zichtbare feiten onweerlegbaar bewijzen omdat bij bliksem wolken de lucht massaal bedekken (Boek VI, regels ) Let ook op de contrastieve vraag van Lucretius die hierachter schuilt: waarom bliksemt het alleen bij dichte bewolking en nooit bij een heldere hemel? Daaruit leidt hij als beste verklaring af dat bliksem moet ontstaan uit die dichte en hoog gestapelde wolken. Hij beschrijft bliksem daarna als een rechte lijn van atomen die zich naar beneden richten, op een punt af. Bliksem kan bepaalde voorwerpen doorboren omdat de atomen vloeibaar zijn. Hij geeft wat wij nu een natuurkundige verklaring voor het onweer zouden noemen en rekent hiermee definitief met de goden af: Als echter Jupiter [Zeus] en de andere goden de rust in het stralend hemels geweld met angstwekkend kabaal verstoren en overal met vuur gaan smijten, waarheen ze maar willen, waarom zorgen zij niet dat degenen die zich met vuige misdaad inlaten worden getroffen en zwavel uit hun doorboorde borstkas ademen als harde les voor de mensheid? [ ] Wat doen ze in de woestijn waar ze niets te zoeken hebben? Oefenen zij dan hun armen en trainen zij daar hun spieren? Waarom verspillen ze het werptuig van hun vader op aarde? Waarom spaart hij ze zelf niet voor zijn vijand? Waarom werpt Jupiter [Zeus] nooit bij een helemaal heldere hemel zijn bliksem op de aarde en laat hij de donder rollen? (Boek VI, ) 6 Dit voorbeeld past niet binnen Asimovs beschrijving van vooruitgang in de wetenschap. We kunnen niet zeggen dat Lucretius uitleg van onweer slechts minder verkeerd is dan die van de klassieke Grieken. Wat we hier zien, is niet een incrementele verbetering van een bestaande verklaring. Het is een definitief ander wereldbeeld. Het zijn niet meer de goden die als oorzaken worden aangewezen; de oorzaak wordt in de natuur, in haar wetten gezocht en gevonden. Asimov zou volgens zijn idee van wetenschappelijke vooruitgang moeten beweren dat Lucretius 26