Kwaliteit van de broer/zusrelatie en delinquent gedrag bij adolescenten

Transcriptie

1 kind en adolescent jaargang 32 (2011), nr. 4,p Kwaliteit van de broer/zusrelatie en delinquent gedrag bij adolescenten Kirsten L. Buist samenvatting Het doel van het huidige onderzoek was om te kijken naar het effect van niveau en veranderingen in de kwaliteit van de broer/zusrelatie en delinquent gedrag van de oudere broer/zus op niveau en veranderingen in delinquent gedrag van de jongere broer/zus, en of deze effecten verschilden voor verschillende seksecombinaties. Bij 249 Nederlandse broer/zusparen (leeftijd jaar) zijn gedurende drie jaar door middel van vragenlijsten jaarlijks data verzameld. Resultaten van multivariate groeicurvemodellen tonen een effect van kwaliteit van de broer/zusrelatie op delinquent gedrag van oudere broers/zussen en van delinquent gedrag van oudere broers/zussen op delinquent gedrag van jongere broers/ zussen twee jaar later. Deze effecten verschillen tussen de seksecombinaties. De bevindingen van de huidige studie impliceren dat het belangrijk is om de broer/ zus-dyade te betrekken bij gezinsgerichte interventies. Het feit dat er verschillende patronen voor de vier seksecombinaties zijn gevonden suggereert dat het verstandig zou kunnen zijn om specifieke interventiestrategieën te ontwerpen voor verschillende soorten broer/zusparen. Dr. K. L. Buist is werkzaam als universitair docent bij de onderzoeksgroep Psychosociale Problemen in Context. Universiteit Utrecht, Disciplinegroep Pedagogiek, Postbus 80140, 3508 tc Utrecht. De huidige studie is een bewerkte versie van het artikel: Buist, K. L. (2010). Sibling relationship quality and adolescent delinquency: A Latent Growth Curve approach. Journal of Family Psychology, 24, doi: /a De gegevens voor dit onderzoek zijn verzameld als onderdeel van een onderzoeksproject (tvwf-mamm) dat werd ondersteund door het innovatieve onderzoeksfonds van de Katholieke Universiteit Nijmegen, subsidies van nwo (Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek; ), van de Faculteit Sociale Wetenschappen van de Katholieke Universiteit Nijmegen en de Faculteit Sociale Wetenschappen van de Universiteit Utrecht. 206

2 kwaliteit van de broer/zusrelatie en delinquent gedrag bij adolescenten Inleiding De relatie tussen broers en zussen is uniek door de lange duur en emotionele ambivalentie en is daarnaast van invloed op de psychosociale ontwikkeling van kinderen (Noller, 2005). Verscheidene onderzoeken hebben aangetoond dat er overeenkomst is tussen broers/zussen wat betreft delinquent gedrag (Fagan & Najman, 2003; Slomkowski, Rende, Conger, Simons, & Conger, 2001). Naast de invloed van delinquent gedrag van broers/zussen heeft eerder onderzoek ook laten zien dat conflict in de broer/zusrelatie een positief effect heeft op delinquent gedrag en warmte juist een negatief effect (Bank, Burraston, & Snyder, 2004; Boer, 2002), waarbij het effect van warmte sterker lijkt dan dat van conflict (Dunn, Slomkowski, Beardsall, & Rende, 1994). Bovendien hebben veel onderzoekers aangegeven dat er vooral een sterke invloed is van het gedrag van en de relatie met een oudere broer/zus op het gedrag van een jongere broer/zus (Dunn e.a., 1994; Whiteman, McHale, & Crouter, 2007). Er is nog weinig bekend over het verband tussen veranderingen in kwaliteit van de broer/zusrelatie en delinquent gedrag. De broer/zusrelatie verandert tijdens de levensloop: verschillende onderzoeken vonden een afname in warmte tijdens de adolescentie (bijv. Slomkowski & Manke, 2004). Tegelijkertijd neemt delinquentie toe tussen de vroege adolescentie en de middenadolescentie (Moffit, 1993; Selfhout, Branje, & Meeus, 2008). Echter, slechts een klein aantal onderzoeken heeft bekeken hoe longitudinale veranderingen in de broer/zusrelatie en delinquentie met elkaar samenhangen. Richmond, Stocker en Rienks (2005) hebben de samenhang tussen veranderingen in kwaliteit van de broer/zusrelatie en externaliserende problemen onderzocht en vonden geen significant effect. Zij maakten echter geen onderscheid tussen agressie en delinquentie en maakten bovendien alleen gebruik van ouderrapportage. Duncan, Duncan en Hops (1996) bekeken longitudinale effecten op middelengebruik van adolescenten en vonden dat zowel niveau als veranderingen in middelengebruik van broers/zussen significant samenhingen met niveau en veranderingen van middelengebruik van de adolescent zelf. Mogelijk geldt dit patroon ook voor delinquent gedrag. Verschillen tussen seksecombinaties Onderzoeken naar verschillen in kwaliteit van de broer/zusrelatie tussen seksecombinaties van broer/zusparen hebben aangetoond dat broer/zusparen van gelijke sekse (met name zussen) positiever zijn dan broer/zusparen van verschillende sekse, waarbij oudere broer/jongere zus-paren het negatiefst lijken (Aguilar, O Brien, August, Aoun, &Hektner,2001). Resultaten wat betreft sekseverschillen in de manier waarop deze relaties veranderen tijdens de adolescentie bleken inconsistent. Uit sommige studies bleken verschillende veranderingspatronen in relatiekwaliteit voor verschillende seksecombinaties (Buist, Deković, Meeus & Van Aken, 2002; Kim, McHale, Osgood, & Crouter, 2006), maar andere studies tonen geen verschillen (Feinberg, McHale, Crouter, & Cumsille, 2003; Stocker & Dunn, 1994). Onderzoek heeft ook verschillen tussen seksecombinaties aangetoond in overeenkomst in gedrag tussen broers/zussen. Onderzoek naar gelijkenis tussen broers en zussen in delinquentie suggereert dat deze groter is voor broers en zussen onderling 207

3 kind en adolescent jaargang 32 (2011), nr. 4 dan voor broer/zusparen van verschillende sekse (Rowe & Gulley, 1992). Het ontbreekt echter aan systematisch onderzoek naar verschillen tussen de seksecombinaties wat betreft de verbanden tussen kwaliteit van de broer/zusrelatie en delinquent gedrag. Doelen en hypothesen Het eerste doel van het huidige onderzoek is om te kijken in hoeverre niveau en veranderingen in delinquent gedrag van de jongere broer/zus beïnvloed worden door (a) niveau en veranderingen in kwaliteit van de broer/zusrelatie en (b) niveau en veranderingen in delinquent gedrag van de oudere broer/zus. Het tweede doel is te onderzoeken in hoeverre deze effecten verschillend zijn voor de vier verschillende seksecombinaties. Op basis van eerder onderzoek wordt verwacht dat zowel lagere kwaliteit van broer/ zusrelaties als meer delinquent gedrag van de oudere broer/zus samenhangen met meer delinquent gedrag van de jongere broer/zus. Daarnaast wordt verwacht dat veranderingen in delinquent gedrag van oudere broers/zussen samenhangen met vergelijkbare veranderingen in delinquent gedrag van jongere broers/zussen. Vanwege ontbrekende relevante longitudinale studies is het onduidelijk in hoeverre veranderingen in kwaliteit van de broer/zusrelatie samenhangen met veranderingen in delinquent gedrag van jongere broers/zussen. Wat betreft verschillen tussen de seksecombinaties verwachten wij dat de verbanden sterker zijn voor broers/zussen van dezelfde sekse dan voor broers/zussen van verschillende sekse. Methode Steekproef en procedure Drieëntwintig Nederlandse gemeenten hebben een lijst verstrekt van kandidaat-gezinnen bestaande uit ten minste twee kinderen tussen 11 en 15 jaar oud en twee ouders. Deze gezinnen werden uitgenodigd om mee te doen aan een breed georiënteerd gezinsonderzoek naar gezinsrelaties, persoonlijkheid, identiteit, welbevinden en probleemgedrag. Van de kandidaat-gezinnen stemden 288 (44,4%) in met deelname. Dataverzameling vond plaats tijdens drie jaarlijkse huisbezoeken door getrainde interviewers. In totaal participeerden 288 gezinnen aan de eerste meetronde en 285 aan de tweede en derde meetronde. In elk gezin deden vader, moeder, en twee adolescenten mee aan het onderzoek. Alle deelnemende gezinnen waren intact en van Nederlandse afkomst. Om de homogeniteit van de steekproef te vergroten zijn voor het huidige onderzoek alleen broer/zusparen geselecteerd waarbij de jongste broer/zus tussen 11 en 13 jaar oud was, en het leeftijdsverschil tussen de één en drie jaar. Dit resulteerde in een steekproef van 249 broer/zusparen, waarvan 59 broers, 65 zussen, 63 oudere broer/ jongere zus en 62 oudere zus/jongere broer. De gemiddelde leeftijd op tijdstip 1 (T1) was 12,4 jaar voor de jongere broer/zus en 14,5 jaar voor de oudere broer/zus. Alle adolescenten vulden vragenlijsten in over de kwaliteit van hun onderlinge relatie en zowel over hun eigen delinquent gedrag als dat van hun broer/zus. Ook ouders 208

4 kwaliteit van de broer/zusrelatie en delinquent gedrag bij adolescenten rapporteerden over delinquent gedrag van beide adolescenten. Zij deden dit allemaal drie keer, met intervallen van één jaar tussen de meetmomenten. Meetinstrumenten Kwaliteit van de broer/zusrelatie Kwaliteit van de broer/zusrelatie is gemeten met de Inventory of Parent and Peer Attachment (ippa; Armsden & Greenberg, 1987). De ippa is ontworpen om de kwaliteit van communicatie, vertrouwen en (gebrek aan) vervreemding te meten die een individu waarneemt in een bepaalde relatie. De schaal heeft tien items op een vijfpuntsschaal (1 = klopt erg slecht tot 5 = klopt erg goed). Gemiddelde Cronbachs alfa was.84 (range ). Delinquent gedrag Delinquent gedrag is gemeten met de Delinquentieschaal van de Nijmegen Problem Behavior List (npbl Onderzoeksversie; Scholte, Vermulst, & De Bruyn, 2001). De items vertegenwoordigen relevante problemen tijdens de adolescentie die zorg wekken, maar niet serieus genoeg zijn voor klinische interventie. De vijf items werden gescoord op een vijfpuntsschaal (1 = klopt erg slecht tot 5 = klopt erg goed), en opgeteld tot een totale delinquentiescore. Cronbachs alfa lag tussen de.76 en.83. Resultaten Datapreparatie Voor zowel kwaliteit van de broer/zusrelatie als voor delinquent gedrag zijn gecombineerde scores gebruikt, met als doel betrouwbaarder scores en datareductie. Met principale componentenanalyse is gekeken of de betreffende scores gecombineerd konden worden. Voor kwaliteit van de broer/zusrelatie gold dat slechts één factor een eigenwaarde van meer dan 1.0 had. Deze factor verklaarde 70,9 tot 72,6% van de variantie (factorladingen ). Voor elk meetmoment zijn de scores van beide broers/zussen daarom gemiddeld tot één score voor kwaliteit van de broer/zusrelatie. Voor delinquent gedrag bleek dat voor zowel oudere als jongere broer/zus en voor ieder meetmoment slechts één factor een eigenwaarde van meer dan 1.0 had, die tussen de 38,9 en 46,4% van de variantie verklaarde (factorladingen ). Voor elk meetmoment zijn de scores voor delinquent gedrag van de oudere en jongere broer/ zus berekend door het gemiddelde te nemen van zelfrapportage en rapportage van broer/zus, vader en moeder. Beschrijvende statistiek Gemiddelden en standaarddeviaties van kwaliteit van broer/zusrelatie en delinquent gedrag van oudere en jongere broer/zus staan vermeld in tabel 1, apart voor de vier seksecombinaties. Correlatieanalyses toonden aan dat voor alle seksecombinaties de meeste correlaties 209

5 kind en adolescent jaargang 32 (2011), nr. 4 Tabel 1 Beschrijvende statistiek voor kwaliteit van de broer/zusrelatie en delinquent gedrag van oudere en jongere broer/zus, apart voor de vier seksecombinaties. T1 T2 T3 Variabele M SD M SD M SD Broers (N =59) Kwaliteit broer/zusrelatie Delinquent gedrag oudere broer/zus Delinquent gedrag jongere broer/zus Zussen (N =65) Kwaliteit broer/zusrelatie Delinquent gedrag oudere broer/zus Delinquent gedrag jongere broer/zus Oudere broer/jongere zus-paren (N = 63) Kwaliteit broer/zusrelatie Delinquent gedrag oudere broer/zus Delinquent gedrag jongere broer/zus Oudere zus/jongere broer-paren (N = 62) Kwaliteit broer/zusrelatie Delinquent gedrag oudere broer/zus Delinquent gedrag jongere broer/zus Noot: Mogelijke range voor kwaliteit broer/zusrelatie 1-5; voor delinquent gedrag tussen enerzijds kwaliteit van de broer/zusrelatie en anderzijds delinquent gedrag van de oudere en jongere broer/zus significant waren, zowel cross-sectioneel als longitudinaal (correlatietabellen beschikbaar bij de auteur). Ook waren alle correlaties tussen delinquent gedrag van de oudere broer/zus en van de jongere broer/zus significant, voor alle vier seksecombinaties. Latente groeimodellen Latente groeimodellen (lgm) zijn gebruikt in lisrel (lisrel 8; Jöreskog & Sörbom, 1993) om niveau en veranderingen in kwaliteit van de broer/zusrelatie en delinquent gedrag van de oudere en jongere broer/zus te onderzoeken. In lgm wordt ontwikkeling in een bepaald concept beschreven door twee factoren. De eerste factor, de intercept - factor, beschrijft het basisniveau en individuele verschillen in het basisniveau (gemiddelde en variantie van niveau). De factorladingen van de geobserveerde scores worden voor elk meetmoment op 1 vastgezet. De tweede factor, de groeifactor, beschrijft de groei en individuele verschillen in groei (gemiddelde en variantie van groei). De factorladingen op de groeifactor worden ofwel vastgezet ofwel vrij geschat, afhankelijk van de veronderstelde groei (bijv. lineair of niet-lineair). Allereerst is getest (apart voor kwaliteit van de broer/zusrelatie, delinquent gedrag van oudere broer/zus en van jongere broer/zus, en apart voor de vier seksecombinaties) of groei lineair of niet-lineair was. Lineaire modellen zijn vergeleken met niet- 210

6 kwaliteit van de broer/zusrelatie en delinquent gedrag bij adolescenten Figuur 1 Hypothetisch model van het verband tussen niveau en groei van kwaliteit van de broer/zusrelatie en delinquent gedrag van de oudere broer/zus met niveau en groei van delinquent gedrag van de jongere broer/zus. Kwal Br/Zus T1 Kwal Br/Zus T2 Kwal Br/Zus T Kwaliteit broer/zus relatie Niveau T1 Kwaliteit broer/zus relatie Groei Delinquentie jongere broer/zus Niveau T3 1-2 Del Jo Br/Zus T1 Delinquentie jongere broer/zus Groei Del Jo Br/Zus T2 Del Jo Br/Zus T3 Delinquentie oudere broer/zus Niveau T1 Delinquentie oudere broer/zus Groei Del Ou Br/Zus T1 Del Ou Br/Zus T2 Del Ou Br/Zus T3 lineaire modellen waarbij de factorladingen van de T3-variabelen vrij geschat werden. Chikwadraatvergelijking toonde aan dat voor alle vier de seksecombinaties groei lineair was voor alle variabelen. Daarna is een multivariaat model geformuleerd, zie figuur 1. Dit multivariate model is eerst apart voor de vier seksecombinaties getest. Deze modellen hadden een acceptabele fit. 211

7 kind en adolescent jaargang 32 (2011), nr. 4 Modelvergelijking seksecombinaties Om verschillen tussen seksecombinaties te kunnen toetsen is daarna een multigroep multivariaat model geformuleerd. Vijf modellen zijn vergeleken, zie tabel 2. In het eerste model (model a) zijn de latente groeiparameters en paden tussen latente groeiparameters apart geschat voor de vier seksecombinaties. Dit resulteerde in een voldoende fit (w 2 (112)=114.11, p=.43). Dit model werd vergeleken met een tweede model (model b), waarin alle groeiparameters en paden gelijk werden gesteld tussen de vier seksecombinaties (w 2 (165)=274.51, p=.00). Modelvergelijking liet zien dat er een significant verschil was tussen dit restrictieve en vrije model (Dw 2 (53)=133.40, p<.001). Hierna zijn drie alternatieve modellen getest, waarin respectievelijk (c) de gemiddeldes van niveau en groei (alfa s), (d) varianties van niveau en groei (psi s) en (e) paden tussen groeiparameters (bèta s) gelijk werden gesteld tussen de vier groepen. Modelvergelijking toonde aan dat al deze restrictieve modellen een significant slechtere modelfit hadden (zie tabel 2). Op basis hiervan concludeerden wij dat model a, waarin alle paden apart voor de vier seksecombinaties werden geschat, het beste bij de data paste. Er bleken dus significante verschillen tussen de seksecombinaties wat betreft gemiddelde en variantie van niveau en groei van kwaliteit van broer/zusrelatie, delinquent gedrag van oudere en jongere broer/zus, en wat betreft de paden tussen deze groeiparameters. Tabel 2 Modelvergelijking multivariate groeimodellen. Multivariate groeimodellen df w 2 p rmsea cfi a Alle parameters en paden apart geschat b Alle parameters en paden gelijk Model b vs. model a <.001 c Gemiddelden van niveau en groei (alfa) gelijk Model c vs. model a <.001 d Varianties van niveau en groei (psi) gelijk Model d vs. model a <.01 e Paden (bèta s) gelijk Model e vs. model a <.05 Om convergentie van de modellen te vergemakkelijken zijn niet-significante paden verwijderd uit het model. Dit definitieve model had een goede fit (w 2 (123)=122.21, p=.50, rmsea=.00, cfi=.99). De parameterschattingen van dit model staan in tabel 3. Significante paden tussen niveau en groei Tabel 4 toont de significante paden tussen niveau en groei van kwaliteit van de broer/ zusrelatie, delinquent gedrag van oudere broer/zus en van jongere broer/zus. Slechts één pad was significant voor alle vier de seksecombinaties: niveau van delinquent gedrag van oudere broer/zus had een significant positief effect op niveau van 212

8 kwaliteit van de broer/zusrelatie en delinquent gedrag bij adolescenten Tabel 3 Parameterschattingen van het definitieve multivariate multigroep latente groeimodel voor kwaliteit van de broer/zusrelatie en delinquent gedrag van oudere en jongere broer/zus (t-waarden tussen haakjes). Parameters Multivariaat multigroep model Kwaliteit Delinquent broer/zusrelatie gedrag oudere broer/zus Delinquent gedrag jongere broer/zus Broers (N =59) Niveau gemiddelde 3.32 (54.86) 8.26 (38.36) 4.55 (3.33) Niveau variantie 0.15 (4.43) 1.98 (4.28) 1.77 (4.38) Groei gemiddelde 0.50 (2.63) 2.26 (2.53) 0.07 (0.53) Groei variantie 0.02 (2.13) 0.22 (1.72) 0.03 (0.09) Zussen (N =65) Niveau gemiddelde 3.48 (53.76) (10.11) 2.04 (3.52) Niveau variantie 0.22 (5.00) 1.88 (4.47) 0.67 (3.30) Groei gemiddelde 0.08 (3.17) (-1.51) 0.03 (0.33) Groei variantie 0.01 (1.19) 0.24 (2.40) 0.09 (1.04) Oudere broer/jongere zus-paren (N = 63) Niveau gemiddelde 3.13 (47.52) (9.30) 0.86 (1.10) Niveau variantie 0.21 (4.73) 1.51 (4.63) 1.11 (3.11) Groei gemiddelde 0.08 (2.67) 0.26 (2.56) 0.02 (0.20) Groei variantie 0.02 (2.18) 0.41 (4.13) 0.13 (1.27) Oudere zus/jongere broer-paren (N = 62) Niveau gemiddelde 3.28 (47.91) (9.42) 1.15 (1.02) Niveau variantie 0.20 (4.33) 1.30 (3.24) 1.17 (4.95) Groei gemiddelde (-1.79) (-0.57) (-3.68) Groei variantie 0.00 (0.31) 0.01 (0.12) (-2.31) delinquent gedrag van de jongere broer/zus. Meer delinquent gedrag van de oudere broer/zus op T1 hing dus samen met meer delinquent gedrag van de jongere broer/zus op T3. Voor zussen, oudere broer/jongere zus-paren en oudere zus/jongere broer-paren bleek een significant negatief effect van niveau van kwaliteit van broer/zusrelatie op niveau van delinquent gedrag van de oudere broer/zus. Een hogere kwaliteit van de broer/zusrelatie op T1 hing dus samen met minder delinquent gedrag van oudere broer/zus op T1. Voor broers en zussen bleek een significant positief effect van groei van delinquent gedrag van de oudere broer/zus op niveau en groei van delinquent gedrag van de jongere broer/zus: een snellere toename van delinquent gedrag van de oudere broer/ zus hing samen met meer delinquent gedrag van jongere broer/zus op T3, en de mate van groei van delinquent gedrag van oudere en jongere broer/zus was vergelijkbaar binnen broer/zusparen van gelijk geslacht. Niveau van delinquent gedrag van oudere broer/zus had een significant effect op 213

9 kind en adolescent jaargang 32 (2011), nr. 4 Tabel 4 Regressie-coëfficiënten (gestandaardiseerde bèta s) tussen groeiparameters in het definitieve multivariate groeimodel. Groep 1 N=59 Groep 2 N=65 Groep 3 N=63 Groep 4 N=62 Significante verschillen Modelvergelijking Dw (1) Niveau kwaliteit broer/zusrelatie? Niveau delinquent * -.42* -.60** ns - gedrag oudere broer/zus Niveau kwaliteit broer/zusrelatie? Groei delinquent -.38* ns - gedrag oudere broer/zus Niveau kwaliteit broer/zusrelatie? Niveau delinquent ns - gedrag jongere broer/zus T3 Niveau kwaliteit broer/zusrelatie? Groei delinquent gedrag jongere broer/zus Groei kwaliteit broer/zusrelatie? Groei delinquent gedrag jongere broer/zus Groei kwaliteit broer/zusrelatie? Groei delinquent gedrag oudere broer/zus Niveau delinquent gedrag oudere broer/zus? Groei kwaliteit broer/zusrelatie Niveau delinquent gedrag oudere broer/zus? Niveau delinquent gedrag jongere broer/zus T3 Niveau delinquent gedrag oudere broer/zus? Groei delinquent gedrag jongere broer/zus Groei delinquent gedrag oudere broer/zus? Niveau delinquent gedrag jongere broer/zus T3 Groei delinquent gedrag oudere broer/zus? Groei delinquent gedrag jongere broer/zus * 2-4** 3-4** 7.63, p< , p< ns * ns * * 1-3** 1-4** 8.79, p< , p< *.89**.74**.74** 1-3* 4.60, p< * 1-4* 2-4* 3-4**.52*.50* * 2-3*.98*.69* * 2-3* 4.74, p< , p< p< , p< , p< , p< , p<.05 Noot: Groep 1 = broers; Groep 2 = zussen; Groep 3 = oudere broer/jongere zus-paren; Groep 4 = oudere zus/jongere broer-paren. *p<.05; **p<

10 kwaliteit van de broer/zusrelatie en delinquent gedrag bij adolescenten groei van kwaliteit van de broer/zusrelatie bij broers en bij oudere zus/jongere broerparen. Bij broers hing meer delinquent gedrag bij oudere broer/zus samen met een minder snelle toename in kwaliteit van de broer/zusrelatie, en bij oudere zus/jongere broer-paren met een snellere afname in kwaliteit van de broer/zusrelatie. Een aantal patronen was uniek voor specifieke seksecombinaties. Alleen bij broers hing een hoger niveau en een snellere toename van kwaliteit van de broer/zusrelatie samen met een minder snelle toename in delinquent gedrag van de oudere broer/zus, en alleen bij oudere zus/jongere broer-paren hing een hoger niveau van kwaliteit van de broer/zusrelatie samen met een snellere afname van delinquent gedrag van de jongere broer/zus. Toetsing verschillen tussen seksecombinaties in effectgrootte Het feit dat een bèta significant is voor een bepaalde seksecombinatie maar niet voor een andere betekent niet automatisch dat deze bèta s significant van elkaar verschillen. Daarom is modelvergelijking (met chikwadraatverschiltoetsen) gebruikt om te toetsen welke paden significant verschilden tussen seksecombinaties. Alle bèta s zijn vergeleken tussen alle vier de seksecombinaties. De resultaten staan in de laatste twee kolommen van tabel 4. Er waren geen significante verschillen in verbanden tussen broers en zussen. De meeste significante verschillen waren tussen een broer/zuspaar van gelijk en verschillend geslacht. Bijvoorbeeld, het effect van groei van delinquent gedrag van de oudere broer/zus op niveau en groei van delinquent gedrag van de jongere broer/zus was significant sterker voor broers en zussen dan voor oudere broer/jongere zus-paren (zie tabel 4). Er is wel een aantal significante verschillen gevonden tussen de twee broer/zusparen van verschillend geslacht. Het effect van niveau van kwaliteit van de broer/zusrelatie en van niveau van delinquent gedrag van oudere broer/zus op groei van delinquent gedrag van jongere broer/zus was significant sterker voor oudere zus/ jongere broer-paren dan voor oudere broer/jongere zus-paren. Discussie Het eerste doel van het huidige onderzoek was om te kijken in hoeverre niveau en veranderingen in delinquent gedrag van de jongere broer/zus beïnvloed werden door (a) niveau en veranderingen in kwaliteit van de broer/zusrelatie en (b) niveau en veranderingen in delinquent gedrag van de oudere broer/zus. Het tweede doel was te onderzoeken in hoeverre deze effecten verschillend waren voor de vier verschillende seksecombinaties. Effecten van kwaliteit van de broer/zusrelatie op delinquent gedrag Uit de resultaten bleek dat lagere kwaliteit van de broer/zusrelatie samenhing met meer delinquent gedrag van oudere, maar niet van de jongere broer/zus. Dit is niet helemaal consistent met eerdere studies (Bank e.a., 2004; Criss & Shaw, 2005). De broer/zusrelatie wordt vaak gezien als een belangrijke oefenmogelijkheid voor sociale competentie (Brody, 1998). Een minder positieve broer/zusrelatie zou een ongunstig 215

11 kind en adolescent jaargang 32 (2011), nr. 4 effect kunnen hebben op competentie in de relatie met leeftijdgenoten en op zelfbeeld, en dit zou mogelijk kunnen leiden tot een grotere kwetsbaarheid voor problematische leeftijdgenoten en negatief gedrag (Yeh & Lempers, 2004). Wellicht zijn deze ongunstige effecten nadrukkelijker aanwezig tijdens de middenadolescentie dan tijdens de vroege adolescentie waarin niveaus van delinquent gedrag nog relatief laag zijn (Moffit, 1993), waardoor wij dit resultaat wel voor de oudere broer/zus maar niet voor de jongere broer/zus vonden. Effecten van delinquent gedrag van de oudere broer/zus op delinquent gedrag van de jongere broer/zus De bevinding dat voor alle seksecombinaties meer delinquent gedrag van de oudere broer/zus samenhangt met meer delinquent gedrag van de jongere broer/zus is consistent met eerdere resultaten (bijv. Slomkowski e.a., 2001). Gelijkenis tussen broers/ zussen in delinquent gedrag wordt versterkt door blootstelling en beschikbaarheid van de oudere broer/zus. Jongere broers/zussen imiteren negatief gedrag van hun oudere broer/zus en nemen mogelijk diens positieve meningen over delinquent gedrag over door deviancy training (Pomery e.a., 2005). Bovendien hebben sommige onderzoeken aangetoond dat broers en zussen qua gedrag meer op elkaar lijken als ze gezamenlijke vrienden hebben (Rowe & Gulley, 1992). Delinquent gedrag wordt vaak in groepen uitgevoerd. Als broers en zussen zich in dezelfde (deviante) sociale cirkel bevinden, vergroot dit de kans dat zij beiden crimineel gedrag vertonen. Deze processen zorgen er samen voor dat delinquent gedrag van de oudere broer/zus en van de jongere broer/ zus samenhangen. Veranderingen in delinquent gedrag van een oudere broer/zus hingen zoals verwacht samen met soortgelijke veranderingen in delinquent gedrag van een jongere broer/zus, maar alleen voor broer/zusparen van gelijk geslacht. Deze overeenkomsten in ontwikkeling van deviant gedrag benadrukken het belang van de broer/zuscontext bij onderzoek naar delinquent gedrag, tenminste bij gelijk geslacht. Daarnaast hadden veranderingen in kwaliteit van de broer/zusrelatie ook een significant effect op veranderingen in delinquent gedrag van oudere broers/zussen, maar alleen voor broers. Een snellere toename in kwaliteit van de broer/zusrelatie hing samen met een tragere toename in delinquent gedrag van de oudere, maar niet van de jongere broer. Het lijkt er dus op dat oudere broers in de huidige studie meer beïnvloed werden door veranderingen in kwaliteit van de broer/zusrelatie dan hun jongere broers. Verschillen tussen seksecombinaties De verwachting dat verbanden sterker zouden zijn voor broer/zusparen van gelijk geslacht dan voor broer/zusparen van verschillend geslacht is slechts gedeeltelijk bevestigd. Voor een aantal paden bleken inderdaad sterkere verbanden voor broers en zussen: (1) tussen groei in delinquent gedrag van oudere broer/zus en eindniveau van delinquent gedrag van jongere broer/zus; en (2) tussen groei in delinquent gedrag van oudere broer/zus en groei in delinquent gedrag van jongere broer/zus. Een speculatieve uitleg voor het feit dat deze paden alleen significant waren voor broer/zusparen van gelijk geslacht wijst op het belang van identificatieprocessen in deviancy training. 216

12 kwaliteit van de broer/zusrelatie en delinquent gedrag bij adolescenten Voor adolescente meiden resulteren veranderingen in delinquent gedrag van hun oudere broer wellicht niet in soortgelijke veranderingen in hun eigen delinquente gedrag, omdat ze zich niet sterk met hen identificeren. Ook is het mogelijk dat broers en zussen meer tijd samen doorbrengen en meer gezamenlijke vrienden hebben dan broer/zusparen (Rowe & Gulley, 1992), waardoor de overeenkomst in ontwikkeling groter is voor broer/zusparen van gelijke sekse. Voor andere paden waren de resultaten echter vergelijkbaar voor de verschillende seksecombinaties, en sommige effecten waren zelfs sterker voor broer/zusparen van verschillend geslacht, bijvoorbeeld het effect van niveau van delinquent gedrag van oudere broer/zus op die van jongere broer/zus. Nauwkeurige bestudering van de resultaten wijst uit dat effecten vooral sterk blijken te zijn voor jongere broers. Bijvoorbeeld, alleen voor jongere broers geldt dat een lagere kwaliteit van de relatie met hun oudere zus samenhangt met een tragere afname in delinquent gedrag. Ook blijkt dat jongere broers wier oudere broers toename in delinquent gedrag laten zien, een vergelijkbare toename in delinquent gedrag vertonen, alsook een hoger niveau van delinquent gedrag op T3. Deze jongens blijken meer open te staan voor druk van hun broers/zussen, hetgeen consistent is met andere bevindingen waaruit blijkt dat vroegadolescente jongens kwetsbaarder zijn voor sociale druk van leeftijdgenoten dan vroegadolescente meiden en/of oudere jongens (Sumter, Bokhorst, Steinberg, & Westenberg, 2008). Beperkingen en sterke punten Bij het interpreteren van de resultaten van het huidige onderzoek is het belangrijk om stil te staan bij het feit dat de huidige steekproef bestond uit voornamelijk etnisch Nederlandse broer/zusparen uit intacte middenklassengezinnen waarin relatief weinig delinquent gedrag werd gerapporteerd. Dit beperkt de generaliseerbaarheid van de conclusies in het huidige onderzoek. De bescheiden variantieschattingen voor delinquent gedrag van de jongere broer/zus suggereren ook dat er in deze steekproef weinig delinquent gedrag te verklaren valt. Maar zelfs bij deze steekproef werden significante en betekenisvolle resultaten gevonden. Bovendien is het essentieel om de ontwikkeling van probleemgedrag bij normale jongeren te bestuderen, in aanvulling op bestudering van klinisch problematische jongeren (Cummings, Davies, & Campbell, 2000). In de huidige studie is niet onderzocht of warmte in de broer/zusrelatie het effect van delinquent gedrag van oudere broer/zus op die van jongere broer/zus zou kunnen modereren (Slomkowski e.a., 2001). Vervolgonderzoek zal moeten uitwijzen of het modererende effect van kwaliteit van broer/zusrelaties ook bij laagrisicogroepen van belang is. Een andere beperking is dat delinquent gedrag gemeten is met een relatief korte vragenlijst, en dat samengestelde scores gebruikt zijn. De vragenlijst bleek echter voldoende betrouwbaar en bleek in eerdere studies ook voldoende valide (Deković & Buist, 2005). De beslissing om samengestelde scores te gebruiken was gebaseerd op het idee dat rapportage door vader, moeder en broer/zus in aanvulling op zelfrapportage een betrouwbaarder meting geeft van delinquent gedrag. Confirmatieve factoranalyses en betrouwbaarheid van de samengestelde schalen bevestigden dat het legitiem was om deze rapportages te combineren. 217

13 kind en adolescent jaargang 32 (2011), nr. 4 Op basis van het gebruikte onderzoeksdesign zijn causale conclusies niet mogelijk. Op basis van eerder onderzoek (bijv. Dunn e.a., 1994; Pomery e.a., 2005; Whiteman e.a., 2007), is in de gebruikte modellen aangenomen dat kwaliteit van de broer/zusrelatie een effect zou hebben op delinquent gedrag van oudere en van jongere broer/ zus, en dat delinquent gedrag van oudere broer/zus invloed zou hebben op delinquent gedrag van jongere broer/zus. Uit de analyses bleek niet dat het opnemen van paden in omgekeerde richting een beter model zou geven. Niettemin is het aannemelijk dat deze broer/zusinvloeden bidirectioneel zijn, en dat oudere broers/zussen mogelijk ook beïnvloed worden door hun jongere broers/zussen, zoals ook in andere studies is gevonden (Branje, Van Lieshout, Van Aken & Haselager, 2004). De huidige studie kent ook een aantal sterke punten. Ten eerste was het mogelijk om specifieke effecten van zowel kwaliteit van de broer/zusrelatie als delinquent gedrag aan te tonen, door deze samen op te nemen in hetzelfde model. Ten tweede zijn er nog weinig studies geweest waarin gekeken werd naar het effect van zowel niveau als veranderingen van kwaliteit van broer/zusrelaties en delinquent gedrag van oudere broer/zus op niveau en veranderingen in delinquent gedrag van jongere broer/zus. Ten derde is getoetst of deze processen hetzelfde of verschillend waren voor de vier seksecombinaties, waardoor meer inzicht is gekomen in algemene en seksespecifieke processen. Concluderend heeft de huidige studie aangetoond dat kwaliteit van de broer/zusrelatie een effect heeft op delinquent gedrag van oudere broers/zussen. Aanvullend hangt delinquent gedrag van de oudere broer/zus samen met delinquent gedrag van de jongere broer/zus twee jaar later. Tot besluit hingen voor broer/zusparen van gelijk geslacht veranderingen door de tijd in delinquent gedrag van de oudere broer/zus samen met eindniveau en veranderingen van delinquent gedrag van de jongere broer/ zus. Implicaties De bevindingen hebben mogelijk implicaties voor interventies gericht op delinquent gedrag bij jongeren. De resultaten van deze studie suggereren dat broers en zussen mogelijk een voortdurende invloed uitoefenen op delinquent gedrag van opgroeiende adolescenten (Duncan e.a., 1996). Dit wijst erop dat het belangrijk is om de broer/ zusdyade op te nemen in gezinsgerichte interventies. Het in interventies negeren van de invloed van broers en zussen op delinquent gedrag zou contraproductief kunnen werken, aangezien pogingen om probleemgedrag van één adolescent in het gezin te verminderen ondermijnd kunnen worden door de aanhoudende invloed van andere delinquente kinderen in hetzelfde gezin (Slomkowski e.a., 2001). De huidige studie laat zien dat het risico voor ongunstige effecten van slechte broer/ zusrelaties minder groot zijn voor jongere broers/zussen dan voor hun oudere broers/ zussen. Ze zijn echter wel kwetsbaar voor hoge niveaus en toename van delinquent gedrag van hun oudere broers/zussen. De resultaten wijzen ook uit dat vooral jongere broers risico lopen op ongewenste invloed van oudere broers of zussen. Het feit dat er verschillende patronen voor de vier verschillende seksecombinaties zijn gevonden suggereert dat het wellicht verstandig zou kunnen zijn om specifieke interventiestrategieën te ontwerpen voor verschillende soorten broer/zusparen. Bijvoorbeeld, voor 218

14 kwaliteit van de broer/zusrelatie en delinquent gedrag bij adolescenten broers zouden, om delinquent gedrag van jongere broers te verminderen, interventies die ook gericht zijn op het verminderen van delinquent gedrag van oudere broers effectief kunnen zijn. Voor oudere zus/jongere broer-paren zou het echter nodig kunnen zijn om daarnaast ook de kwaliteit van de broer/zusrelatie te verbeteren. Er is echter nog meer longitudinaal onderzoek nodig waarin klinische en goed functionerende groepen jongeren met elkaar worden vergeleken om te kijken of beïnvloeding door broers en/of zussen door de tijd in beide groepen vergelijkbaar is of kwalitatief verschillend. Op deze manier kan geprobeerd worden om de kloof tussen wetenschappelijk onderzoek en klinische praktijk te overbruggen. Literatuur Aguilar, B., O Brien, K. M., August, G. J., Aoun, S. L., & Hektner, J. M. (2001). Relationship quality of aggressive children and their siblings: A multiinformant, multimeasure investigation. Journal of Abnormal Child Psychology, 29, Armsden, G. C., & Greenberg, M. T. (1987). The Inventory of Parent and Peer Attachment: Individual differences and their relationship to psychological well-being in adolescence. Journal of Youth and Adolescence, 16, Bank, L., Burraston, B., & Snyder, J. (2004). Sibling conflict and ineffective parenting as predictors of adolescent boys antisocial behavior and peer difficulties: Additive and interactional effects. Journal of Research on Adolescence, 14, Boer, F. (2002). De broer/zus-relatie wetenschappelijk onderzocht: Nieuwe ontwikkelingen. In A. Vyt, M. A. G. van Aken, J. D. Bosch, R. J. van der Gaag & A. J. J. M. Ruijssenaars (Red.). Jaarboek Ontwikkelingspsychologie, orthopedagogiek en kinderpsychiatrie 5 ( ) (pp ). Houten/Diegem: Bohn Stafleu Van Loghum. Branje, S. J. T., Van Lieshout, C. F. M., Van Aken, M. A. G., & Haselager, G. J. T. (2004). Perceived support in sibling relationships and adolescent adjustment. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45, Brody, G. H. (1998). Sibling relationship quality: Its causes and consequences. Annual Review of Psychology, 49, Buist, K. L., Deković, M., Meeus, W., & Van Aken, M. A. G. (2002). Developmental patterns in adolescent attachment to mother, father and sibling. Journal of Youth and Adolescence, 31, Criss, M. M. & Shaw, D. S. (2005). Sibling relationships as contexts for delinquency training in low-income families. Journal of Family Psychology, 19, Cummings, E. M., Davies, P. T., & Campbell, S. B. (2000). Developmental psychopathology and family process: Theory, research, and clinical implications. New York: Guilford Press. Deković, M. & Buist, K. L. (2005). Multiple perspectives within the family: Family relationship patterns. Journal of Family Issues, 26, Duncan, T. E., Duncan, S. C., & Hops, H. (1996). The role of parents and older siblings in predicting adolescent substance use: Modeling development via structural equation latent growth methodology. Journal of Family Psychology, 10, Dunn, J., Slomkowski, C., Beardsall, L., & Rende, R. (1994). Adjustment in middle childhood and early adolescence: Links with earlier and contemporary sibling relationships. Journal of Child Psychology & Psychiatry, 35,

15 kind en adolescent jaargang 32 (2011), nr. 4 Fagan, A. A., & Najman, J. M. (2003). Sibling influences on adolescent delinquent behaviour: An Australian longitudinal study. Journal of Adolescence, 26, Feinberg, M. E., McHale, S. M., Crouter, A. C., & Cumsille, P. (2003). Sibling differentiation: Sibling and parent relationship trajectories in adolescence. Child Development, 74, Jöreskog, K. G., & Sörbom, D.(1993). LISREL 8: Structural equation modeling with the SIMPLIS command language. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Kim, J.-Y., McHale, S. M., Osgood, D. W., & Crouter, A. C. (2006). Longitudinal course and family correlates of sibling relationships from childhood through adolescence. Child Development, 77, Moffit, T. (1993). Adolescence-limited and life-course-persistent antisocial behavior: A developmental taxonomy. Psychological Review, 100, Noller, P. (2005). Sibling relationships in adolescence: Learning and growing together. Personal Relationships, 12, Pomery, E. A., Gibbons, F. X., Gerrard, M., Cleveland, M. J., Brody, G. H., & Wills, T. A. (2005). Families and risk: Prospective analyses of familial and social influences on adolescent substance use. Journal of Family Psychology, 19, Richmond, M. K., Stocker, C. M., & Rienks, S. L. (2005). Longitudinal associations between sibling relationship quality, parental differential treatment, and children s adjustment. Journal of Family Psychology, 19, Rowe, D. C. & Gulley, B. L. (1992). Sibling effects on substance use and delinquency. Criminology, 30, Scholte, R. H. J., Vermulst, A. D., & De Bruyn, E. E. J. (2001). The Nijmegen Problem Behavior List: Construction and validation. Presentation at the 6 th Conference of the European Association of Psychological Assessment, September 2-5, Aachen, Germany. Selfhout, M. H. W., Branje, S. J. T., & Meeus, W. H. J. (2008). The development of delinquency and perceived friendship quality in adolescent best friendship dyads. Journal of Abnormal Child Psychology, 36, Slomkowski, C., & Manke, B. (2004). Sibling relationships during childhood: Multiple perceptions from multiple perspectives. In R. D. Conger, F. O. Lorenz, & K. A. S. Wickrama (Red.), Continuity and change in family relationships: Theory, methods, and empirical findings (pp ). New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. Slomkowski, C., Rende, R., Conger, K. J., Simons, R. L., & Conger, R. D. (2001). Sisters, brothers, and delinquency: Evaluating social influence during early and middel adolescence. Child Development, 72, Stocker, C. & Dunn, J. (1994). Sibling relationships in childhood and adolescence. In: J. C. DeFries, R. Plomin, & D. W. Fulker (Red.). Nature and nurture during middle childhood. Oxford: Blackwell Publishers. Sumter, S. R., Bokhorst, C. L., Steinberg, L., & Westenberg, P. M. (2008). The developmental pattern of resistance to peer influence in adolescence: Will the teenager ever be able to resist? Journal of Adolescence, 32, Yeh, H. & Lempers, J. D. (2004). Perceived sibling relationships and adolescent development. Journal of Youth and Adolescence, 33, Whiteman, S. D., McHale, S. M., & Crouter, A. C. (2007). Competing processes of sibling influence: Observational learning and sibling deidentification. Social Development, 16,