Financiële stress van moeders en vaders beïnvloedt het hele gezinsleven

Transcriptie

1 Financiële stress van moeders en vaders beïnvloedt het hele gezinsleven KOEN PONNET Koen Ponnet is deeltijds docent aan de Universiteit Antwerpen, bij het departement Sociologie & Communicatiewetenschappen en onderzoekt determinanten van opvoedingsstijlen en -gedragingen, en op de directe en indirecte invloed van de opvoeding (zowel deze van moeders en vaders) op het probleemgedrag van adolescenten. Heel wat wetenschappelijke studies tonen aan dat als ouders bezorgd en onzeker zijn over hun financiële situatie dit een impact heeft op het hele gezinsleven. De meeste van deze studies zijn gebaseerd op het family stress model van Conger en collega s (Conger & Conger, 2002). Dit model werd ontwikkeld in de Verenigde Staten, naar aanleiding van een agrarische economische crisis in de jaren 1980, waardoor heel wat rurale gezinnen financiële moeilijkheden en stress ervaarden. DE GIDS FEBRUARI

2 HET HOOFDSTUK FINANCIËLE STRESS VAN MOEDERS EN VADERS BEÏNVLOEDT HET HELE GEZINSLEVEN In zijn meest uitgebreide vorm voorspelt het family stress model dat de financiële stress van de ouders de ontwikkeling van kinderen onrechtstreeks beïnvloedt via de ervaringen van de ouders. Meer specifiek betekent dit dat als ouders financiële stress hebben, ze vaak meer depressieve gevoelens en angst hebben, hetgeen de kans op huwelijksproblemen vergroot. Deze huwelijksproblemen kunnen aanleiding geven tot meer negatieve en minder positieve ouderlijke opvoedingsgedragingen, en deze minder optimale opvoedingsgedragingen beïnvloeden op hun beurt het gedrag van kinderen. Het merendeel van de huidige studies naar de relatie tussen financiële stress, opvoeding en de ontwikkeling van kinderen besteedt voornamelijk aandacht aan de rol van moeders. Niettegenstaande mannen meer en meer betrokken worden bij de opvoeding van kinderen, is er weinig geweten over de rol van de vaders. De schaarse studies naar het opvoedingsgedrag van vaders onderzoeken meestal vaders en moeders apart waardoor het niet mogelijk is na te gaan in welke mate ouders elkaar wederzijds beïnvloeden (Ponnet, Mortelmans, et al., 2012). Om hier meer over te weten, werd recent een onderzoek opgestart door het departement Sociologie van de Universiteit Antwerpen en het Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen. Gegevens van 340 gehuwde gezinnen met een kind in het secundair onderwijs (11-17 jaar) werden verzameld, waarbij moeders en vaders hun financiële stress, depressieve gevoelens en relationele conflicten beoordeelden, en waarbij zowel de ouders als het kind het ouderlijk opvoedingsgedrag en het probleemgedrag van de jongeren beoordeelden. Door rekening te houden met de visie van beide ouders en het kind stelt het onderzoek ons in staat om na te gaan in welke mate de stress van de ene ouder een invloed heeft op zowel het eigen functioneren (actor effecten), als op het functioneren van de partner (partner effecten). Onderstaande Figuur 1 verduidelijkt de onderzoeksopzet. In deze bijdrage bespreken we het onderzoek. We starten met de economische context van het onderzoek, verduidelijken de doelstellingen en bespreken vervolgens onze belangrijkste bevindingen. 1 DE ECONOMISCHE CONTEXT VAN HET ONDERZOEK Het onderzoek werd uitgevoerd in maart 2012, ongeveer drie jaren nadat de economische cri- Figuur 1: Theoretisch model Ter info: A = Actor (effecten binnen een persoon; P = Partner (effecten van een persoon naar de partner 24 DE GIDS FEBRUARI 2013

3 FINANCIËLE STRESS VAN MOEDERS EN VADERS BEÏNVLOEDT HET HELE GEZINSLEVEN HET HOOFDSTUK sis uitbrak. Een economische crisis kan op heel wat verschillende manieren een impact hebben op gezinnen. Gezinnen waarbij de vader of de moeder het werk verliest, één van beide ouders een deel van het loon moet inleveren of verplicht wordt om minder te gaan werken, of gezinnen die de schulden niet meer kunnen afbetalen, worden op rechtstreekse wijze door de economische crisis beïnvloed. Heel vaak heeft een economische crisis ook een onrechtstreeks impact op gezinnen: vaders en moeders zijn bezorgd over hun financiële toekomst, vrezen dat ze het in de toekomst met minder zullen moeten stellen, of zijn bezorgd dat een van beiden hun werk zal verliezen. In het huidige onderzoek focussen we voornamelijk op deze laatste vorm van stress: de subjectieve financiële stress. Want verschillende onderzoeken hebben aangetoond dat niet zozeer de objectieve financiële moeilijkheden, maar eerder het subjectieve gevoel van economische moeilijkheden het leven van ouders en kinderen beïnvloedt (Conger & Donnellan, 2007). DOELSTELLINGEN VAN HET ONDERZOEK Figuur 1 toont het theoretisch model dat werd getest. Onze doelstellingen waren tweeledig. Ten eerste wilden we nagaan hoe financiële stress gerelateerd is aan het probleemgedrag van kinderen, via de depressieve gevoelens en de huwelijksconflicten die beide ouders ervaren en de positieve opvoedingsgedragingen die ze hanteren. We maakten een onderscheid tussen de ervaringen van beide ouders, waardoor we in staat waren om effecten binnen een persoon (actor effecten) als effecten van de ene persoon naar de andere persoon (partner effecten) na te gaan. Ten tweede wilden we nagaan of er geslachtsverschillen aanwezig waren in de actor en partner effecten. Een voorbeeld van een geslachtsverschil is dat financiële stress een grotere impact Niettegenstaande mannen meer en meer betrokken worden bij de opvoeding van kinderen, is er weinig geweten over de rol van de vaders. heeft op de manier waarop vaders kinderen opvoeden dan op de manier waarop moeders kinderen opvoeden. Dit is zelfs een toepasselijk voorbeeld, aangezien sommige academici suggereren dat de vader-kind relatie meer gevoelig is voor stress dan de moeder-kind relatie (Cummings, Goeke-Morey, & Raymond, 2004). Een mogelijk verklaring voor deze verhoogde kwetsbaarheid is dat mannen moeilijker dan vrouwen een onderscheid kunnen maken tussen hun rol als vader en hun rol in andere levensdomeinen, zoals deze als echtgenoot, waardoor het vaderschap gevoeliger is voor stress die voortkomt uit andere levensdomeinen. Het weinige actorpartner onderzoek naar de verhoogde kwetsbaarheid van vaderschap en vader-kind relaties levert niettemin gemengde resultaten op, waardoor verder onderzoek aangewezen is (Ponnet, Wouters, et al., 2012). ONDERZOEKSRESULTATEN Onze resultaten bevestigen het family stress model: als ouders bezorgd zijn over hun huidige en toekomstige financiële situatie, dan zijn de effecten van deze stress gerelateerd aan verhoogde depressieve gevoelens, hetgeen op zijn beurt de relationele conflicten doet toenemen. De resultaten tonen verder aan dat positieve ouderlijke opvoedingsgedrag gedeeltelijk de relatie tussen relationele conflicten en het probleemgedrag van kinderen buffert. We hielden in de studie rekening met zowel effecten binnen (actor) als tussen (partner) de ou- DE GIDS FEBRUARI

4 HET HOOFDSTUK FINANCIËLE STRESS VAN MOEDERS EN VADERS BEÏNVLOEDT HET HELE GEZINSLEVEN Als we kijken naar de praktijk, betekent dit dat als een ouder beroep wil doen op de hulpverlening, het aangewezen is om beide ouders zoveel mogelijk te betrekken in het hulpverleningsproces. ders We vonden meerdere actor effecten, maar we vonden ook partner effecten tussen depressieve gevoelens en relationele conflicten (zie Figuur 2), hetgeen aantoont dat meer depressieve gevoelens bij de ene partner ervoor zorgen dat de andere partner het gevoel heeft dat er meer relationele conflicten aanwezig zijn. Als we kijken naar de praktijk, betekent dit dat als een ouder beroep wil doen op de hulpverlening, het aangewezen is om beide ouders zoveel mogelijk te betrekken in het hulpverleningsproces. Het is niet omdat de ene ouder depressieve gevoelens heeft dat de andere oudere die ook heeft, maar het is wel duidelijk dat de depressieve gevoelens van een ouder een invloed heeft op andere familieleden. Daarom kan het belangrijk zijn om ouders niet alleen te leren omgaan met de eigen depressieve gevoelens, maar ook om hen bepaalde vaardigheden aan te leren zodat ze oog hebben voor en kunnen omgaan met de depressieve gevoelens van de andere ouder. INVLOED ADOLESCENTIE Verder vonden we dat financiële stress zowel directe als indirecte effecten (via depressieve gevoelens) heeft op relationele conflicten. Een mogelijke verklaring die ook door Kwon en collega s (2003) wordt aangehaald is dat we in deze studie geïnteresseerd waren in ouders met een adolescent. De financiële kosten met betrekking tot het opvoeden en onderrichten van oudere kinderen zijn groter dan deze van jonge kinderen, waardoor dit rechtstreeks aanleiding kan geven tot relationele conflicten. De leeftijd van de kinderen zou ook kunnen verklaren waarom het ouderlijk opvoedingsgedrag slechts gedeeltelijk de link tussen relationele conflicten en het probleemgedrag van kinderen medieert. Leeftijdsgenoten en het gevoel van bij een groep te horen zijn voor adolescenten vaak doorslag gevend om al dan niet probleemgedrag te vertonen, en beide zijn zelfs belangrijker dan opvoedingsgedragingen van de ouders (Buehler, 2006). Bijgevolg is het aannemelijk dat positieve opvoedingsgedragingen slecht gedeeltelijk Figuur 2: Resultaten 26 DE GIDS FEBRUARI 2013

5 FINANCIËLE STRESS VAN MOEDERS EN VADERS BEÏNVLOEDT HET HELE GEZINSLEVEN HET HOOFDSTUK een beschermende rol vervullen. Het lijkt ons daarom aangewezen om in toekomstig onderzoek family stress processen te onderzoeken bij kinderen met een verschillende leeftijd. Het tweede doel van het onderzoek was nagaan of de sterkte van de paden verschilden voor moeders en vaders. Onze resultaten tonen aan dat family stress processen in zeker mate genderspecifiek zijn. Niettegenstaande dat moeders ietwat meer financiële stress hadden dan vaders, was enkel de financiële stress van de vader rechtstreeks gerelateerd aan het ouderlijk opvoedingsgedrag van de vader (stippellijn in Figuur 2). In zekere zin betekent dit dus dat vaderschap meer gevoelig is voor stress dan moederschap (Cummings et al., 2004). Enige voorzichtigheid hierbij is niettemin aangewezen, aangezien er geen geslachtsverschillen werden gevonden in de relatie tussen relationele conflicten en opvoedingsgedrag. Onze resultaten tonen aan dat de financiële stress van beide ouders een invloed heeft op heel het gezinsleven en dat het belangrijk is om meerdere gezinsleden te betrekken in on- Leeftijdsgenoten en het gevoel van bij een groep te horen zijn voor adolescenten vaak doorslag gevend om al dan niet probleemgedrag te vertonen, en beide zijn zelfs belangrijker dan opvoedingsgedragingen van de ouders. derzoek. Tot op heden is er te weinig aandacht besteed aan de rol van de vaders. Gegeven dat moeders beter lijken te kunnen omgaan met financiële stress dan vaders, is het interessant om onderzoek te doen naar de copingstrategieen die moeders hanteren, en deze te vergelijken met die van vaders. In een onderzoek dat op dit moment loopt bij ongeveer 450 Vlaamse gezinnen (vader/moeder/kind), besteden we daarom bijzondere aandacht aan de verschillende copingstrategieën van beide ouders en de rol van sociale steun wanneer ze financiële moeilijkheden ervaren. Jaarlijks kunnen Belgen de schulden voor hun hypotecaire lening niet meer op normale termijn afbetalen. (cijfers 2011) gevallen daarvan zijn extra gevoelig omdat de banken de onbetaalde maanden meteen opeisen of het contract al opgezegd hebben. In 2011 was het totaal van achterstallige bedragen voor hypothecaire leningen in één jaar tijd gestegen met 21 procent tot het toenmalige recordbedrag van 825,5 miljoen euro. Het totaalbedrag van niet terugbetaalde kredieten beslaat 2,42 miljard euro (een toename met 12 procent tegenover eind 2009 en met 30 procent tegenover eind 2008.) Het gaat om mensen die met een of meerdere kredieten diep in het rood staan. Ze zijn samen goed voor contracten. In 2013 merkte de Nationale Bank op dat het bedrag voor hypothecaire kredieten al was opgelopen tot 971 miljoen euro. (Bron: Centrale voor kredieten aan particulieren, Nationale Bank, 2011, 2012) DE GIDS FEBRUARI

6 HET HOOFDSTUK FINANCIËLE STRESS VAN MOEDERS EN VADERS BEÏNVLOEDT HET HELE GEZINSLEVEN SYNOPSIS In deze bijdrage bespreken we enkele bevindingen uit een recent onderzoek bij 340 Vlaamse gezinnen, waarbij werd nagaan hoe de financiele stress van moeders en vaders een impact heeft op het ganse gezinsleven. Uit het onderzoek blijkt dat de financiële stress van moeders en vaders aanleiding kan geven tot depressieve gevoelens en relationele conflicten. De relationele conflicten zorgen er ook voor dat ouders meer moeilijkheden ervaren met het opvoeden van de kinderen, hetgeen op zijn beurt een invloed heeft op het gedrag van deze kinderen. Verder blijkt dat het opvoedingsgedrag van vaders meer beïnvloed wordt door financiële stress dan dat van moeders. Bibliografie Buehler, C. (2006). Parents and peers in relation to early adolescent problem behavior. Journal of Marriage and Family, 68(1), doi: /j x Conger, R., & Conger, K. (2002). Resilience in Midwestern families: Selected findings from the first decade of a prospective, longitudinal study. Journal of Marriage and Family, 64 (2), Conger, R., & Donnellan, M. (2007). An interactionist perspective on the socioeconomic context of human development. Annual Review of Psychology, 58, Cummings, E., Goeke-Morey, M., & Raymond, J. (2004). Fathers in family context: Effects of marital quality and marital conflict. In M. Lamb (Ed.), The role of the father in child development (4th ed., pp ). New York: Wley. Kwon, H., Rueter, M., Lee, M., Koh, S., & Ok, S. (2003). Marital relationships following the Korean economic crisis: Applying the family stress model. Journal of Marriage and Family, 65(2), doi: /j x Ponnet, K., Mortelmans, D., Wouters, E., Van Leeuwen, K., Bastaits, K., & Pasteels, I. (2012). Parenting stress and marital relationship as determinants of mothers and fathers parenting. Personal Relationships. doi: /j x Ponnet, K., Wouters, E., Mortelmans, D., Pasteels, I., De Backer, C., Van Leeuwen, K., & Van Hiel, A. (2012). The Influence of Mothers and Fathers Parenting Stress and Depressive Symptoms on Own and Partner s Parent Child Communication. Family process, n/a-n/a. doi: /famp Voor een volledige beschrijving van het onderzoek verwijzen we naar de working paper 2012/12 op 28 DE GIDS FEBRUARI 2013