Het geriatrie formularium

Transcriptie

1 Het geriatrie formularium

2 Het geriatrie formularium Een praktische leidraad 3 e editie onder redactie van: Dr. P.A.F. Jansen Drs. J.R. van der Laan Prof. dr. J.M.G.A. Schols Houten 2013

3 Ó 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j o het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN NUR 870, 871 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Pre Press Media Groep, Zeist Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

4 Inhoud Over de auteurs 8 Voorwoord redactie Gerontologie 1 6 Prof. dr. G.I.J.M. Kempen 2 Geriatrie 26 Dr. P.A.F. Jansen, prof. dr. J.M.G.A. Schols en drs. J.R. van der Laan 3 Werkwijze, anamnese en lichamelijk onderzoek bij ouderen 40 Drs. M.A.L.M. Prevoo 4 Farmacotherapie bij ouderen 5 1 Dr. P.A.F. Jansen 5 Voeding van ouderen 64 Prof. dr. J.J. van Binsbergen, prof. dr. J.M.G.A. Schols en prof. dr. ir. C.P.G.M. de Groot 6 De oudere patiënt en het recht 83 Mr. E.J.C. de Jong 7 De oudere patiënt in ethisch perspectief 95 Prof. dr. J.J.M. van Delden 8 Neiging tot vallen en mobiliteitsstoornissen 1 00 Dr. H.J.J. Verhaar, dr. M.H. Emmelot-Vonk en dr. J.C.L. Neyens

5 6 Het geriatrie formularium 9 Algemene malaise en moeheid 1 08 Dr. H.G.L.M. Grundmeijer 10 Duizeligheid Dr. W.I.M. Verhagen 11 Pijn 1 29 Dr. A.J.M. van Wijck en prof. dr. W.P. Achterberg 12 Angst, verdriet, eenzaamheid 1 40 Dr. M. Smalbrugge 13 Cardiovasculaire aandoeningen 1 49 Dr. R.W.M.M. Jansen en dr. J.H. Cornel 14 Longaandoeningen 204 Drs. L.E.G.W. Vanfleteren 15 Gastro-intestinale aandoeningen 228 Prof. dr. E.M.H. Mathus-Vliegen 16 Urologische aandoeningen 304 Dr. P. van Houten en drs. C. van de Beek 17 Nierfunctiestoornissen bij ouderen 325 Drs. W. Vergeer 18 Gynaecologie van de vrouw op hoge leeftijd 340 Prof. dr. M.E. Vierhout 19 Oncologische aandoeningen 348 Drs. D. ten Bokkel Huinink, dr. R. van der Griend en dr. H.A.A.M. Maas 20 Stoornissen van de calcium- en botstofwisseling 386 Dr. H.J.J. Verhaar en dr. M.H. Emmelot-Vonk 21 Aandoeningen van het bewegingsapparaat Dr. M.J.A.M. Franssen

6 Inhoud 7 22 Endocrinologie 423 Dr. E.M.W. Eekhoff en prof. dr. P. Lips 23 Visusproblemen bij ouderen 44 1 Prof. dr. C.A.B. Webers en prof. dr. F. Hendrikse 24 Keel-neus-oorheelkunde, veel voorkomende oorklachten 449 Prof. dr. G.J. Hordijk en drs. W.W. Braunius 25 Huidaandoeningen 462 Dr. J.C.J.M. Veraart 26 Decubitus 476 Dr. R.H. Houwing 27 Parkinsonisme 488 Prof. dr. E.Ch. Wolters 28 Cerebrovasculaire ziekten 50 1 Prof. dr. L.J. Kappelle 29 Psychische aandoeningen Dr. R.M. Kok en prof. dr. F.R.J. Verhey 30 Dementie 543 Dr. J.A.H.R. Claassen, prof. dr. F.R.J. Verhey en prof. dr. M.G.M. Olde Rikkert 31 Het delirium 567 Prof. dr. S.E.J.A. de Rooij 32 Veneuze trombo-embolieën 577 Drs. W.H. Eizenga en drs. H.J. Schouten Geneesmiddelenoverzicht 588 Register 6 1 6

7 Over de auteurs Redacteuren dr. P.A.F. Jansen klinisch geriater, klinisch farmacoloog, Expertisecentrum Pharmacotherapie bij Ouderen, Universitair Medisch Centrum Utrecht drs. J.R. van der Laan huisarts, Utrecht prof. dr. J.M.G.A. Schols specialist ouderengeneeskunde en manager behandeling & begeleiding bij Vivre, Maastricht en hoogleraar ouderengeneeskunde aan de Universiteit Maastricht Auteurs prof. dr. W.P. Achterberg hoogleraar institutionele zorg en ouderengeneeskunde, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden drs. C. van de Beek uroloog, Universitair Medisch Centrum, Maastricht prof. dr. J.J. van Binsbergen huisarts niet-praktiserend, voedingskundige, emeritus hoogleraar voedingsleer en huisartsgeneeskunde, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen drs. D. ten Bokkel Huinink internist-oncoloog, Diakonessenhuis, Utrecht

8 Over de auteurs 9 drs. W.W. Braunius kno-arts, Universitair Medisch Centrum Utrecht dr. J.A.H.R. Claassen klinisch geriater, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen dr. J.H. Cornel cardioloog, Medisch Centrum Alkmaar prof. dr. J.J.M. van Delden manager onderwijs, Universitair Medisch Centrum Utrecht dr. E.M.W. Eekhoff internist, Vrije Universiteit medisch centrum, Amsterdam drs. W.H. Eizenga huisarts, stafmedewerker Nederlands Huisartsen Genootschap, Utrecht dr. M.H. Emmelot-Vonk klinisch geriater, Universitair Medisch Centrum Utrecht dr. M.J.A.M. Franssen reumatoloog, Sint Maartenskliniek, Nijmegen dr. R. van der Griend internist-hematoloog, Diakonessenhuis, Utrecht prof. dr. ir. C.P.G.M. de Groot persoonlijk hoogleraar voeding van de oudere mens, Wageningen Universiteit dr. H.G.L.M. Grundmeijer huisarts (n.p.), Diemen prof. dr. F. Hendrikse oogarts, Universitair Medisch Centrum, Maastricht

9 10 Het geriatrie formularium dr. P. van Houten specialist ouderengeneeskunde, hoofd medische dienst, Zonnehuisgroep Amstelland, Amstelveen prof. dr. G.J. Hordijk emeritus hoogleraar keel-, neus- en oorheelkunde, Utrecht dr. R.H. Houwing dermatoloog, Deventer ziekenhuis dr. P.A.F. Jansen klinisch geriater, klinisch farmacoloog, Universitair Medisch Centrum Utrecht dr. R.W.M.M. Jansen klinisch geriater, Medisch Centrum Alkmaar mr. E.J.C. de Jong advocaat, Kramer Bijkerk & Steenberghe advocaten, Utrecht prof. dr. L.J. Kappelle neuroloog, Universitair Medisch Centrum Utrecht prof. dr. G.I.J.M. Kempen hoogleraar sociale gerontologie, Universiteit van Maastricht dr. R.M. Kok psychiater, Parnassia Bavo Groep, Den Haag prof. dr. P. Lips hoogleraar endocrinologie, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam dr. H.A.A.M. Maas klinisch geriater TweeSteden ziekenhuis, Tilburg prof. dr. E.M.H. Mathus-Vliegen maag-darm-leverarts, bijzonder hoogleraar klinische voeding, Academisch Medisch Centrum, Universiteit van Amsterdam

10 Over de auteurs 11 dr. J.C.L. Neyens geriatrisch fysiotherapeut, Universiteit Maastricht en De Riethorst Stromenland, Geertruidenberg prof. dr. M.G.M. Olde Rikkert klinisch geriater, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen drs. M.A.L.M. Prevoo specialist ouderengeneeskunde, j-principal Lecturer, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen prof. dr. S.E.J.A. de Rooij hoofd afdeling Ouderengeneeskunde/Geriatrie, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam drs. H.J. Schouten arts-onderzoeker, klinisch geriater i.o., Universitair Medisch Centrum Utrecht dr. M. Smalbrugge hoofd opleiding specialisme ouderengeneeskunde bij GERION, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam drs. L.E.G.W. Vanfleteren longarts, CIRO, Expertisecentrum voor chronisch orgaanfalen, Horn dr. J.C.J.M. Veraart dermatoloog, Universitair Medisch Centrum, Maastricht drs. W. Vergeer specialist ouderengeneeskunde, Zorgspectrum, Houten dr. H.J.J. Verhaar internist-geriater, Universitair Medisch Centrum Utrecht dr. W.I.M. Verhagen neuroloog, Canisius-Wilhelmina Ziekenhuis, Nijmegen

11 12 Het geriatrie formularium prof. dr. F.R.J. Verhey hoogleraar psychiatrie en neuropsychologie, Universiteit van Maastricht prof. dr. M.E. Vierhout gynaecoloog, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen prof. dr. C.A.B. Webers oogarts, hoofd afdeling Oogheelkunde, Maastricht Universitair Medisch Centrum, Maastricht dr. A.J.M. van Wijck anesthesioloog, Universitair Medisch Centrum Utrecht prof. dr. E.Ch. Wolters emiritus hoogleraar neurologie, Vrije Universiteit medisch centrum, Amsterdam

12 Voorwoord redactie Veruit de meeste artsen krijgen in hun praktijk met oude patiënten te maken. Bij deze patiënten verschillen de ziektepresentatie en verschijnselen nogal eens van wat men in de studie geneeskunde over de patiënt in het algemeen heeft geleerd. Naarmate een patiënt ouder wordt, moet de arts veelal de diagnostiek en de behandeling, waaronder de farmacotherapie, aanpassen aan de met de leeftijd veranderende lichamelijke en psychische factoren. Het geriatrie formularium biedt een algemeen overzicht van de veranderingen die optreden bij het ouder worden en behandelt veel voorkomende problemen bij geriatrische patiënten. Het besteedt aandacht aan de door leeftijd gewijzigde ziektepresentatie, de aanpak door de arts van lichamelijk onderzoek en aanvullende diagnostiek, waaronder met de leeftijd veranderende referentiewaarden, en ethische, sociale en juridische aspecten. Van de belangrijkste aandoeningen bij ouderen worden epidemiologie, symptomatologie, diagnostiek en behandeling beschreven. Deze aspecten worden waar zinvol vergeleken met die bij jongvolwassenen. Het hoofdstuk over farmacotherapie geeft algemene richtlijnen over het voorschrijven van geneesmiddelen aan oude patiënten. De therapieschema s bieden dosisadviezen en geven aan of een dosisaanpassing zinvol is (zie de toelichting). Multipele pathologie in combinatie met polyfarmacie vormt bij ouderen meer regel dan uitzondering. Om deze reden worden bij elk product de mogelijk klinisch relevante interacties vermeld. Voor bijwerkingen van geneesmiddelen, bij ouderen veel voorkomend, wordt de lezer verwezen naar de gebruikelijke bronnen, zoals het Farmacotherapeutisch Kompas. Behandelingen blijven wel eens achterwege omdat de arts de klachten en bevindingen ten onrechte aan de leeftijd van de patiënt toeschrijft.

13 14 Het geriatrie formularium Niet zelden vragen behandeling en beleid derhalve om doelgerichte keuzes, die bij voorkeur in samenspraak met de oudere patiënt zelf (of diens vertegenwoordigers) gemaakt worden. Dit Formularium is bedoeld als praktische handleiding, niet ter vervanging van leerboeken of naslagwerken, en beschrijft zeker niet alle mogelijkheden. Het geeft de behandelkeuzes van de auteurs bij de desbetreffende aandoeningen weer. Voor alles wil het de lezer inzicht bieden in de veranderingen van ziektepresentatie, diagnostiek en behandeling die bij oudere patiënten relevant zijn. Het geriatrie formularium richt zich in de eerste plaats op huisartsen, klinisch geriaters, internisten ouderengeneeskunde, ouderenpsychiaters, sociaal geriaters en specialisten ouderengeneeskunde. Alle artsen die oudere patiënten in hun praktijk hebben, kunnen er echter hun voordeel mee doen. De redactie houdt zich aanbevolen voor op- en aanmerkingen die de bruikbaarheid van Het geriatrie formularium ten goede kunnen komen. In deze derde editie zijn alle hoofdstukken gereviseerd conform de huidige stand van de wetenschap. Aan het eind van de hoofdstukken zijn relevante websites toegevoegd. De redactie

14 Voorwoord redactie 15 Toelichting therapieschema s De doseringen die worden genoemd zijn afgestemd op de oudere patiënt (circa ouder dan 70 jaar). Indien bekend, wordt bij de afzonderlijke geneesmiddelen extra informatie gegeven: dosisadvies, farmacokinetiek en interacties. Vermelding van geen aanpassing bij dosisadvies betekent dat dezelfde dosering kan worden gegeven bij ouderen (circa ouder dan 70 jaar) als bij jongere volwassenen. Vermelding van lager doseren betekent dat wordt geadviseerd een lagere (start)dosis te geven dan bij jongere volwassenen. Deze lagere dosis is weergegeven bij het betreffende geneesmiddel. Bij farmacokinetiek wordt informatie gegeven over halfwaardetijd en klaring/eliminatie bij jongeren en ouderen, voor zover die bekend is. Bij de bepaling van de eliminatiehalfwaardetijd (t 1 / 2 ) en de klaring bij jongeren was de leeftijd doorgaans 20 tot 30 jaar en bij ouderen 60 tot 70 jaar. Ook wordt het voornaamste orgaan van klaring genoemd. Hiermee worden de organen bedoeld die de grootste rol spelen in de metabolisering en/of eliminatie van het actieve geneesmiddel. Interacties worden gegeven omdat deze met name bij ouderen (polyfarmacie) relevant kunnen zijn.