Het Wetsvoorstel Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg: ruimte beperkend of creëert het ruimte voor de geestelijk gestoorde patiënt?

Transcriptie

1 Het Wetsvoorstel Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg: ruimte beperkend of creëert het ruimte voor de geestelijk gestoorde patiënt? Onderzoek naar het wetsvoorstel verplichte GGZ, die de huidige Wet BOPZ gaat vervangen Auteur: Bram Siebelink Administratienummer: Instelling: Tilburg University Opleiding: Rechtsgeleerdheid Accentprogramma: Privaatrecht Scriptiebegeleider: Prof. mr. P. Vlaardingerbroek Tweede lezer: mr. C.B.M.C. Zegveld Afstudeerdatum: 13 januari Plaats: Tilburg

2 Voorwoord Na een aantal jaren studeren komt er helaas een einde aan mijn studentenperiode. Ik heb veel geleerd tijdens mijn studie aan de Tilburg University, maar nu wordt het tijd om aan het werk te gaan. Voor u ligt de scriptie over het Wetsvoorstel Verplichte GGZ, in de scriptie wordt aandacht besteed aan de rechtspositie van geestelijk gestoorde patiënten. Er wordt met name ingezoomd op de ambulante mogelijkheden die de Wet Verplichte GGZ zou moeten gaan bieden. Ik kwam op het idee om dit onderwerp verder uit te diepen omdat Paul Vlaardingerbroek tijdens het college personen- en familierecht aangaf dat de Wet Bopz op termijn wordt vervangen door de Wet Verplichte GGZ. Na het college ben ik naar Paul Vlaardingerbroek toegegaan om wat vragen te stellen over dit onderwerp. Aangezien geen onderzoek gedaan is naar de ambulante mogelijkheden op basis van de nota van wijziging in het kader van het Wetvoorstel Verplichte GGZ leek het mij zinvol om hiernaar onderzoek te gaan doen. Hierbij vond ik het tevens van belang dat het Wetsvoorstel Verplichte GGZ werd vergeleken met internationale wetgeving. Ik ben van mening dat mijn scriptie van belang kan zijn bij de implementatie van de Wet Verplichte GGZ. Ik maak graag van de gelegenheid gebruik om een aantal mensen te bedanken. Allereerst wil ik Paul Vlaardingerbroek bedanken voor zijn deskundige adviezen en feedback. Zonder zijn waardevolle feedback was het lastiger geweest om een complete scriptie te maken. Daarnaast wil ik mijn medestudenten Marlinde Hermans en Marjolijn Lamers bedanken voor het nalezen van mijn stukken. Tevens wil ik mijn ouders bedanken voor hun onvoorwaardelijke steun gedurende mijn gehele studieperiode. Dankzij hen heb ik mijn studie kunnen volgen en succesvol kunnen afronden. Bram Siebelink December

3 Inhoudsopgave Voorwoord... 2 Lijst van afkortingen en begrippen... 5 Hoofdstuk 1: Inleiding Inleiding... 6 Hoofdstuk 2: Huidige Wet BOPZ Inleiding Rechtspositie van geestelijk gestoorden en doel van de wet Geneeskundige verklaring Andere rechterlijke opnemingsmachtigingen Rechterlijke procedures in het kader van Bopz Verlof en ontslag Bevoegdheid rechter Bopz procedure Haken en ogen Wet Bopz Conclusie externe rechtspositie Bopz Hoofdstuk 3: Wetsvoorstel Inleiding Doel Wetsvoorstel Verplichte GGZ 2010 en het Wetsvoorstel Verplichte GGZ Reikwijdte van het wetsvoorstel Multidisciplinaire commissie Rol van de geneesheer-directeur Ambulante behandeling Rol van de rechter bij toetsen van de zorgmachtiging Conclusie Hoofdstuk 4: Zelfbeschikkingsrecht Inleiding Recht op zelfbeschikking Wet Bopz Wet verplichte GGZ Convention on the right of the persons with a disability

4 4.6 Europees verdrag voor de rechten van de mens Conclusie Hoofdstuk 5: Rechtsvergelijking België Inleiding Belgische wetgeving met betrekking tot personen met een geestesziekte Ambulante behandeling en plaatsing in een gezin Ambulante behandeling en verplichte nazorg buiten een instelling Dwang Nederland en verplichte GGZ Conclusie Hoofdstuk 6: Conclusies & Aanbevelingen Conclusie Aanbevelingen Hoofdstuk 7: Bronnen... 4

5 Lijst van afkortingen en begrippen Art: Bopz: BW: CRPD: EHRM: EVRM: Externe rechtspositie: Geneesheer-diensthoofd: Geneesheer-directeur: GGZ: Interne rechtspositie: KNMG: NJ: Procureur des Konings: SR: VNG: VWS: WBPG: Zorgverantwoordelijk: (wets)artikel Bijzondere opneming psychiatrische ziekenhuizen Burgerlijk Wetboek Convention on the right of persons with disabilities Europees Hof voor de Rechten van de Mens Europees verdrag voor de rechten van de mens voorschriften betreffende gedwongen opneming en voortzetting van het verblijf Belgische arts die directeur is van een ziekenhuis of andere gezondheidsinstelling. Arts die directeur is van een ziekenhuis of een andere gezondheidsinstelling Geestelijke gezondheidszorg Bepalingen inzake de bejegening van gedwongen opgenomen personen Koninklijke Nederlandse maatschappij tot bevordering der geneeskunst Nederlands Jurisprudentie Belgische officier van justitie Wetboek van Strafrecht Vereniging van Nederlandse Gemeente Volksgezondheid, welzijn en sport Wet bescherming van de persoon met een geesteszieke in België De arts die de hoofdverantwoordelijkheid draagt voor de behandeling wordt in het wetsvoorstel verplichte GGZ aangeduid als zorgverantwoordelijke 5

6 Hoofdstuk 1: Inleiding 1.1 Inleiding In dit hoofdstuk zal worden beschreven wat aan de orde komt in mijn scriptie. Er wordt kort aangegeven wat de onderzoeksvraag is en welke bijhorende deelvragen behandeld zullen worden. De nota van wijziging inzake het wetsvoorstel Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg (hierna: GGZ) dat op 13 september 2013 naar de Tweede Kamer is verzonden moet de huidige wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (hierna Bopz) GGZ vervangen. Het wetsvoorstel Verplichte GGZ is in juni 2013 voorzien van advies door de Raad van State. 1 De aanpassing van het wetsvoorstel realiseert een aantal verbeteringen ten aanzien van het wetsvoorstel Verplichte Geestelijke gezondheidszorg dat in 2010 was ingediend. 2 De belangrijkste wijziging is dat in het oorspronkelijke wetsvoorstel de geïntroduceerde commissie is geschrapt, waarmee dubbele procedures en extra bureaucratie wordt voorkomen. Het grote verschil met de Wet Bopz is dat niet langer de gedwongen opname van de cliënt centraal staat, maar zijn behandeling. Deze behandeling kan ook op een ambulante manier plaatsvinden door middel van het nieuwe wetsvoorstel. Ik zal voornamelijk ingaan op de externe rechtspositie van de geestelijk gestoorden in het kader van een gedwongen opneming. Dit betekent dat ik vooral ga kijken naar de procedures en voorwaarden die worden genoemd in het wetsvoorstel Verplichte Geestelijke gezondheidszorg. De Wet Bopz wordt opgesplitst in de Wet Verplichte Geestelijke gezondheidszorg, Wet Zorg en Dwang en de Wet forensische zorg. De Wet Verplichte gezondheidszorg ziet op geestelijk gestoorden en de Wet Zorg en Dwang op mensen met dementie of een verstandelijke beperking. In het wetsvoorstel staat dat de cliënt invloed op zijn behandelplan moet hebben tijdens de gehele periode van verplichte zorg. 3 In de huidige Wet Bopz is gedwongen zorg alleen mogelijk in een psychiatrische inrichting. Blijkens het nieuwe wetsvoorstel dient verplichte zorg meer op maat gegeven worden. Tevens is het doel van het wetsvoorstel om meer aandacht te geven aan maatschappelijke participatie van de patiënt. Het nieuwe 1 Advies Raad van State Wet Verplichte Geestelijke gezondheidszorg, no. W /lll, s Gravenhage, 7 juni Aangepast wetsvoorstel Wet Verplichte geestelijke gezondheidszorg versterkt positie cliënt. (zoeken op BOPZ). 3 Wetsvoorstel Verplichte geestelijke gezondheidszorg, informatiepunt dwang in de zorg, 6

7 wetsvoorstel is persoon opvolgend, in plaats van locatie gebonden. Dit betekent dat niet meer de locatie waar de patiënt behandeld wordt centraal staat, maar dat de behandeling van de patiënt in de nieuwe wet centraal wordt gesteld. Het is van belang om te kijken of de rechtspositie van geestelijke gestoorden beter geregeld is in het nieuwe wetsvoorstel Verplichte Geestelijke gezondheidszorg, dan in de huidige Wet Bopz. De nieuwe wet zal een behandelwet worden in plaats van een opnamewet. Het nieuwe wetsvoorstel regelt allerlei zaken zoals hoe en door wie een zorgmachtiging kan worden aangevraagd. Dit zijn niet primair juridische vraagstukken. In mijn scriptie komt specifiek de rechtspositie van de geestelijke gestoorden aan bod. Aan de hand van de het wetsvoorstel ga ik bekijken of de rechtspositie van de gedwongen opgenomen patiënt wordt verbeterd. Het doel van de opsplitsing in twee wetten is om de positie van cliënten beter te beschermen. Daarnaast dient het onderscheid tussen geestelijk gestoorde, demente of zwakzinnige personen en gevangen zittende patiënten wettelijk verankerd te worden. Hierbij horen verschillende rechten en plichten. Er zijn ook critici die aangeven dat het wetsvoorstel indruist tegen een aantal internationaalrechtelijke principes en zij zijn bang dat de dwangbehandeling met het wetsvoorstel op ambulante basis gaat plaatsvinden. 4 Het wetsvoorstel zou dan in strijd kunnen zijn met de UN Convention on the Rights of Personswith Disabilities (hierna: CRPD). Het verdrag is nog niet geratificeerd door Nederland, maar wellicht kan Nederland alvast anticiperen op het verdrag. Indien Nederland alvast anticipeert op het verdrag is de Nederlandse wetgeving klaar voor internationale wetgeving. Dit betekent dat de Nederlandse wetgeving op het moment van ratificatie van het verdrag niet aangepast hoeft te worden. De centrale onderzoeksvraag die beantwoordt zal worden in dit onderzoek luidt: Op welke wijze is het wetsvoorstel Verplichte Geestelijke gezondheidszorg een versterking van de rechtspositie van de geestelijk gestoorden? Om deze onderzoeksvraag te beantwoorden dient er naar de volgende deelonderwerpen gekeken te worden: - hoe en op welke wijze is de rechtspositie van geestelijke gestoorden in de huidige wet BOPZ geregeld; 4 Journaal Ggz en recht december, 2012, nr. 7-8, Jolijn Santagoeds, Nederland als laatste van medisch model naar mensenrechtenmodel? 7

8 - wat zijn de beweegredenen om het wetsvoorstel Verplichte Geestelijke gezondheidszorg in te dienen en wat zijn de belangrijkste veranderingen ten opzichte van het wetsvoorstel in 2010; - hoe verhoudt het grondwettelijk recht op zelfbeschikking, het CRPD en het EVRM zich in het kader van de Wet Bopz en het wetsvoorstel Verplichte Geestelijke gezondheidszorg; - hoe is de rechtspositie van geestelijk gestoorde patiënt in België geregeld; De vier deelvragen zullen beantwoord worden op basis van literatuurstudie. Mijns inziens is het van belang om allereerst te kijken hoe de rechtspositie van de geestelijke gestoorde geregeld is in het kader van de huidige Wet Bopz. Uit een handboek over het gezondheidsrecht en de Bopz. kan ik afleiden hoe de positie van geestelijk gestoorden in het kader van de Wet Bopz is geregeld. 5 Daarnaast gebruik ik uiteraard de wetgeving omtrent de Wet Bopz. Om deze subvraag te beantwoorden, zal ik ook een literatuurstudie doen naar hoe de opname van de geestelijk gestoorde en diens positie geregeld is in de Wet Bopz. Literatuur omtrent de (historische) rechtspositie van geestelijk gestoorde zal ook aan de orde komen omdat hieruit de ontstaansgeschiedenis van de huidige Wet Bopz kan worden afgeleid. Ter beantwoording van deelvraag 2 zal ik het nieuwe wetsvoorstel goed bestuderen inclusief alle commentaren en adviezen die erover zijn uitgebracht. Specifiek zal ik naar de juridische positie van de geestelijk gestoorden kijken. Een belangrijk adviesrapport is uitgebracht door de Raad van State. Zij zijn zeer kritisch over een aantal punten met betrekking tot het Wetsvoorstel Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg dat in 2010 is ingediend. 6 Ik wil gaan onderzoeken wat er gaat veranderen als de nieuwe wet wordt ingevoerd en welke rechten en plichten gehandhaafd blijven. Naar aanleiding van het wetsvoorstel zijn er meerdere adviescommissies geweest die zich hebben uitgelaten over het wetsvoorstel. Op basis hiervan kan ik gaan onderzoeken waar de knelpunten zitten en of de positie van de geestelijk gestoorden patiënten niet in het gedrang komt. Om het onderwerp af te bakenen, ga ik naar de meest in het oogspringende wijzigingen kijken die de nota van wijziging inzake het wetsvoorstel Verplichte GGZ bevat ten opzichte van Dit zijn onder andere het afschaffen van de multidisciplinaire commissie, de groter wordende rol van de rechter en de ambulante behandeling. 5 Prof. H.J.J. Leenen, deel 1 rechten van mensen in de gezondheidszorg, 2007 p Advies Raad van State Wet Verplichte Geestelijke gezondheidszorg, no. W /lll, s Gravenhage, 7 juni

9 Deelvraag 3 dient onderzocht te worden aan de hand van verdragen, waarvan het CRPD nog niet door Nederland is geratificeerd, maar in de toekomst geratificeerd gaat worden. Om hierop te anticiperen dient het wetsvoorstel Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg geen tegenstrijdigheden te bevatten. Aangezien internationale bepalingen boven nationale bepalingen gaan (artikel 93 GW) is het verstandig om de Nederlandse wet aan het verdrag aan te passen. Ik zal gaan onderzoeken of er überhaupt tegenstrijdigheden aanwezig zijn. 7 Naar aanleiding van de jurisprudentie die ontstaan is door uitspraken van rechter op grond van de Wet Bopz kan worden bekeken of er strijd is met internationale verdragen. Het is van belang dat het wetsvoorstel Verplichte GGZ niet in strijd is met de verdragen die Nederland heeft geratificeerd. De wetgever dient bij het introduceren van nieuwe wetgeving rekening te houden met deze belangrijke verdragen. Ik zal gaan onderzoeken of de nieuwe wetgeving niet in strijd is met het grondwettelijk recht op zelfbeschikking. Dit recht is in de Grondwet verankerd in artikel 11. Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en de fundamentele vrijheden (hierna EVRM) is een Europees verdrag waarin mensen- en burgerrechten voor alle inwoners van de verdragsluitende staten zijn geregeld. Ik zal voornamelijk ingaan op de vraag of het wetsvoorstel verplichte Geestelijke Gezondheidszorg niet in strijd is met artikel 8 van het EVRM. Om deelvraag 4 te beantwoorden zal ik naar de rechtspositie van geestelijk gestoorde patiënten in België te kijken. België heeft mijn aandacht getrokken, omdat geestelijk gestoorden onder de huidige wetgeving daar meer vrijheden hebben dan de geestelijk gestoorden patiënten in Nederland. In België werkt men al met het principe dat geestelijk gestoorden bepaalde zaken zelfstandig kunnen regelen (wel onder toeziend oog van begeleiders). 8 In België kent men de Wet betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke. Hierin staan de maatregelen beschreven die van toepassing zijn op geesteszieke cliënten die hun eigen gezondheid en veiligheid van anderen in gevaar brengen. Als de Wet betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke goede bepalingen bevat die de rechtspositie van de geestelijk gestoorden kunnen verbeteren, zal ik dit beschrijven. Wellicht zijn er andere maatregelen die in Nederland getroffen kunnen worden om de geestelijk gestoorde meer ruimte en vrijheid te geven. 7 Journaal Ggz en recht december, 2012, nr. 7-8, Jolijn Santagoeds, Nederland als laatste van medisch model naar mensenrechtenmodel? p G. Schuur, omgaan met agressie, 7 e druk Houten, p

10 Hoofdstuk 2: Huidige Wet BOPZ Hoe en op welke wijze is de rechtspositie van geestelijke gestoorden in de huidige wet BOPZ geregeld? 2.1 Inleiding Alvorens ik zal ingegaan op het wetsvoorstel verplichte GGZ, moet eerst aandacht besteed worden aan de Bopz. Bestudering van deze wet maakt het makkelijker om te begrijpen waarom de wetgever een nieuwe weg wil inslaan met het wetsvoorstel verplichte GGZ. Er zijn veel wetten gemaakt die betrekking hebben op psychiatrische patiënten, voordat de Wet Bopz werd geïntroduceerd. In de Republiek der Nederlanden verschilden de regels inzake vrijheidsbeneming per district en per regio. Pas tijdens de Franse overheersing gingen regels voor het hele land gelden, omdat de Code Civil werd ingevoerd. 9 Hierbij kreeg de rechter de bevoegdheid om een onder curatelestelling uit te spreken. Het Burgerlijk wetboek deed zijn intrede in Nederland in Hiermee kwam de Code Civil te vervallen. Hierna zijn nog veel andere krankzinnigenwetten ontstaan die uiteindelijk hebben geleid tot de introductie van de Wet Bopz. De Wet Bopz was de opvolger van de krankzinnigenwet. De elementen stoornis, gevaar en causaal werden ook al in de voorgaande krankzinnigenwet gebruikt. In april 1972 werd bij de Tweede Kamer een ontwerp van een wet ingediend die de krankzinnigenwet moest vervangen. 10 Er zou in de nieuwe wet geen onderscheid meer worden gemaakt tussen gestichten en aangewezen afdelingen. De wet zou van toepassing worden verklaard op alle zorginstellingen die bestemd zijn voor de personen met een ziekelijke stoornis van de geestvermogens of een gebrekkige ontwikkeling. 11 De juridische positie van de psychiatrische patiënt onder de Krankzinnigenwet was niet erg sterk. Doormiddel van jurisprudentie werd de rechtspositie van geestelijke gestoorde patiënten onder de krankzinnigenwet iets verbeterd. De Wet Bopz werd gekenmerkt door meer aandacht voor de rechtsbescherming van de patiënt. Het eerste ontwerp kreeg als kritiek dat er te weinig aandacht werd besteed aan de interne rechtspositie van de psychiatrische patiënt. Het gevolg hiervan was dat een heroverweging werd gemaakt zoals de Memorie van Antwoord het in 1976 uitdrukte. 12 Er werd een vrijwel nieuw wetsvoorstel geschreven, waarbij 9 W.J.A.M. Dijkers, Doen en laten in de Bopz-machtigingsprocedure, een onderzoek naar juridische posities, reeks gezondheidsrecht, 10 april 2003, p Kamerstukken II 1970/1971, 11280, nr. 1/2. 11 W.J.A.M. Dijkers, Doen en laten in de Bopz-machtigingsprocedure, een onderzoek naar juridische posities, reeks gezondheidsrecht, 10 april 2003, p Kamerstukken II 1976/77, , nr7, p. 1 10

11 de rechtsbescherming van gedwongen opgenomen psychiatrische patiënten voorop werd gesteld. Opmerkelijk was dat alleen de officier van justitie, en niet de naasten van een patiënt, zich rechtstreeks tot de rechter kond wendde met een verzoek tot machtiging waarbij de BOPZ-maatregel werd gevorderd. In juli 1989 presenteerde de regering het wetsvoorstel waarin veel gewijzigd werd ten aanzien van eerdere wetsvoorstellen. De Wet Bopz zou niet meer gaan gelden voor zwakzinnigeninrichtingen en psychogeriatrische verpleeghuizen, de duur van de machtigingen zou veranderen en de inbewaringstelling werd geheel gewijzigd. 13 Sinds 1992 werd de concepttekst van de Wet Bopz herhaaldelijk gewijzigd. Meestal was dit een gevolg van een wijziging of de invoering van een andere wet. Op 17 januari 1994 deed de wet Bopz pas daadwerkelijk zijn intrede, de Wet Bopz was de opvolger van de Krankzinnigenwet. De elementen stoornis, gevaar en causaal werden ook al in de voorgaande krankzinnigenwet gebruikt Rechtspositie van geestelijk gestoorden en doel van de wet. Bij dwangtoepassing is het van belang dat rekening gehouden wordt met de eisen van proportionaliteit, subsidiariteit en doelmatigheid. 15 Het gaat hier om normeringen die een referentiekader zijn indien getoetst moet worden of een interventie in de gegeven omstandigheden rechtmatig is. Dwangopneming vindt in het kader van de wet Bopz alleen plaats nadat de rechter een machtiging heeft afgegeven (behoudens de inbewaringstelling op last van de burgemeester, art 20 Bopz). Voor opneming en gedwongen voorzetting van het verblijf, is slechts reden als aan de daarvoor door de wet gestelde criteria is voldaan. De Wet Bopz geeft aan wanneer een dwangopneming en voortzetting van gedwongen verblijf geoorloofd is. Artikel 2 van de Wet Bopz geeft de criteria weer: er moet sprake zijn van een a) geestesstoornis, b) gevaar, c) causaal verband tussen beide, terwijl er d) geen alternatief voor de opneming is en e) bij betrokkene niet de bereidheid bestaat zich vrijwillig te laten doen opnemen. In de artikelen 14, 15, 20, 32 en 60 Wet Bopz komen bijzondere variaties voor op de eerder genoemde criteria. In de genoemde criteria zitten rechtsbeginselen (proportionaliteit, subsidiariteit en doelmatigheid) gedeeltelijk ingevlochten Indien er niet aan de rechtsbeginselen getoetst wordt, dient alsnog aan deze algemene rechtsbeginselen 13 W.J.A.M. Dijkers, Doen en laten in de Bopz-machtigingsprocedure, een onderzoek naar juridische posities, reeks gezondheidsrecht, 10 april 2003, p BTSG innovatie in de ouderenzorg, Wet Bopz, een samenvatting van kernpunten, Nijmegen 2013, 15 W.J.A.M. Dijkers, Doen en laten in de Bopz-machtigingsprocedure, een onderzoek naar juridische posities, reeks gezondheidsrecht, 10 april 2003, p.43 11

12 getoetst te worden. 16 De wetgever heeft in het kader van de Wet Bopz (art. 1 lid 1 sub d) een stoornis van het geestesvermogen als volgt gedefinieerd: een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens. Het vaststellen van een stoornis is van belang indien betrokkene gevaar doet veroorzaken en er is een causaal verband tussen stoornis en gevaar vereist. De wet vereist dat eerst de aanwezigheid van een geestesstoornis is vastgesteld, voordat tot dwangopneming kan worden gemachtigd. Er zijn twee uitzonderingen, namelijk de inbewaringstelling en de machtiging tot voorzetting daarvan. Voor deze spoedmaatregel is volgens art. 20, lid 2 sub b Bopz voldoende dat een ernstige vermoeden bestaat dat een geestesstoornis betrokkene gevaar doet veroorzaken. De Wet Bopz verstaat onder gevaar, de kans op onheil voor een of meer personen waaronder de patiënt zelf of voor de algemene veiligheid van personen of goederen. Daarnaast is dwangopneming in een psychiatrische inrichting alleen geoorloofd indien het gevaar door personen of instellingen niet buiten het ziekenhuis kan worden afgewend. Het verzoek tot het aanvragen van een machtiging (gedwongen opname) kan worden gedaan aan de officier van justitie. De Wet Bopz geeft aan dat de volgende limitatief opgesomde personen een verzoek kunnen doen: de echtgenoot, levensgezel of geregistreerde partner van de patiënt, bepaalde familieleden, voogd, curator of mentor van de betrokkene. Het verzoek kan dus niet rechtstreeks aan de rechter worden gedaan, want de officier bepaalt of hij een dergelijk verzoek bij de rechter indient. Een criterium dat nauw verband houdt (geen wettelijke vereiste) met het gevaarscriterium is het bestwilcriterium. Het bestwilcriterium vormt geen grond voor gedwongen opname. De Bopz bevat elementen van het bestwilcriterium; een voorbeeld hiervan is dat gevaar voor de patiënt niet alleen gedwongen opname legitimeert, maar ook dwangbehandeling rechtvaardigt. Deze elementen worden gerechtvaardigd in een noodsituatie. Als de patiënt niet door externen/derden uit de situatie gehaald zou worden en zichzelf ernstig en ongewild zou schaden, zou hij zichzelf in vergelijking met andere mensen in een nadelige positie kunnen brengen. Het bestwilcriterium komt tot uiting in de literatuur en de jurisprudentie, met name als het wettelijke gevaarscriterium wordt geïnterpreteerd W.J.A.M. Dijkers, Doen en laten in de Bopz-machtigingsprocedure, een onderzoek naar juridische posities, reeks gezondheidsrecht, 10 april 2003, p H.J.J. Leenen en J.K.M Gevers, rechten van mensen in de gezondheidszorg, handboek gezondheidsrecht deel 1,2000, p

13 Indien het gevaar kan worden afgewend door vrijwillige opneming, mag er geen dwang plaatsvinden. Alleen als de betrokkene geen blijkt geeft van de nodige bereidheid om vrijwillig in een psychiatrisch ziekenhuis opgenomen te worden of daar verder te blijven, kan tot een rechterlijke machtiging worden beslist. Zoals hierboven aangegeven mag er geen ander alternatief zijn dan dwangopname. Een opname is op het moment van toetsing de enige manier waarop de patiënt beter kan worden. De opname is dus een ultimum remedium (laatste redmiddel). Dit criterium is ervoor om te zorgen dat bij vrijheidsbeneming terughoudendheid wordt betracht. 2.3 Geneeskundige verklaring Een machtiging tot dwangopname kan alleen worden afgegeven indien een geneeskundige verklaring aanwezig is. Deze geneeskundige verklaring dient duidelijkheid te verschaffen in de actuele situatie van de persoon in kwestie. De psychiater mag niet belast zijn met de behandeling van de persoon in kwestie. Er mag wel informatie worden ingewonnen worden bij andere hulpverleners. 18 Indien de patiënt reeds in een psychiatrisch ziekenhuis verblijft, bepaalt art 5 Bopz dat de verklaring afkomstig moet zijn van de geneesheer-directeur. Het kan voorkomen dat een machtiging niet kan worden afgewacht, hiervoor is de inbewaringstelling van artikel 20 Bopz bedoeld. De burgemeester is bevoegd te bepalen dat een persoon met dwang wordt opgenomen in een psychiatrische ziekenhuis of desnoods elders wordt opgesloten. Dezelfde criteria gelden als voor het afgeven van een voorlopige machtiging. De burgemeester moet zijn beslissing zo snel mogelijk doorgeven aan de officier van justitie (art. 25 Bopz). De rechter dient op korte termijn tijd te beslissen of de vrijheidsbeneming gerechtvaardigd is. 2.4 Andere rechterlijke opnemingsmachtigingen Naast de hierboven besproken machtiging tot voorzetting van een inbewaringstelling zijn er vier andere rechterlijke opnemingsmachtigingen. Zo is er de voorlopige machtiging (art. 2 Bopz). Dit is een gewone maatregel die een geldigheidsduur heeft van maximaal zes maanden. Tevens is er de machtiging tot voorgezet verblijft (art. 15 Bopz), die een geldigheidsduur heeft van ten hoogste een jaar. Ten slotte is er de rechterlijke machtiging op eigen verzoek (art. 32 Bopz), met een geldigheidsduur van minimaal zes en maximaal twaalf maanden. 18 W.J.A.M. Dijkers, Doen en laten in de Bopz-machtigingsprocedure, een onderzoek naar juridische posities, reeks gezondheidsrecht, 10 april 2003, p

14 2.5 Rechterlijke procedures in het kader van Bopz. De officier van justitie kan uit eigen beweging of op aandringen van naasten van de patiënt een verzoek indienen om de patiënt op te nemen. In de meeste gevallen ligt het initiatief bij de geestelijke gezondheidszorg of de instelling waar betrokkene verblijft. In die gevallen is sprake van een ambtshalve verzoek van de officier van justitie (art. 6 lid 2 Bopz). 19 De patiënt krijgt in het begin van de procedure een advocaat toegevoegd (art. 8 lid 3 Bopz). De rechter kan tijdens de procedure verschillende personen horen, zo is het mogelijk om informatie te verkrijgen van behandelaars, getuigen, deskundigen en van betrokkene zelf. De rechter heeft ook de mogelijkheid om aan de officier van justitie aan te geven dat andere maatregelen getroffen kunnen worden in de plaats van dwangopneming (art. 8a Bopz). Als het verzoek van de officier van justitie wordt toegewezen, is er voor de patiënt geen mogelijkheid om beroep in te stellen. Wel heeft de patiënt de mogelijkheid om in cassatie te gaan bij de Hoge Raad. 2.6 Verlof en ontslag Indien een patiënt is opgenomen in een psychiatrische inrichting middels een inbewaringstelling of een rechterlijke machtiging kan de geneesheer-directeur beslissen over een voortzetting van de dwangopneming alsmede over verlof en voorwaardelijk ontslag. 20 De geneesheer-directeur is een arts die directeur is van een ziekenhuis of andere gezondheidsinstelling. Artikel 45 Bopz geeft aan dat indien de stoornis is verminderd en de patiënt terug de maatschappij in kan, de geneesheer-directeur bevoegd is om verlof te verlenen aan de patiënt. Mocht het gevaar dusdanig zijn verminderd dat ontslag onder voorwaarden verantwoord is, kan voorwaardelijk ontslag worden verleend (art. 47 Bopz). De patiënt kan bij een weigering van de geneesheer-directeur om verleend verlof of ontslag in te trekken, de beslissing voorleggen aan de rechtbank (art. 45 lid 2, art. 47 lid 3 Bopz). Tevens kan de weigering tot (voorwaardelijk) ontslag ter toets voor de rechter worden gebracht door de officier van justitie (art. 49 Bopz). 2.7 Bevoegdheid rechter Bopz procedure De interventies in het kader van de Wet Bopz worden geschaard onder het publiekrecht, specifieker bijzonder bestuursrecht. Op basis van de Wet Bopz kan de overheid ingrijpen (legaliteitsbeginsel) en zorg dragen voor veiligheid en handhaving van de openbare orde. 19 W.J.A.M. Dijkers, Doen en laten in de Bopz-machtigingsprocedure, een onderzoek naar juridische posities, reeks gezondheidsrecht, 10 april 2003, p L.E. Kalkman-Bogerd, A.C. Hendriks, D.P. Engberts, gezondheidsrecht, 2008, p

15 Ondanks het feit dat de Bopz wetgeving wordt aangeduid als bijzonder bestuursrecht,is niet de bestuursrechter bevoegd kennis te nemen van Bopz procedures maar de burgerlijke rechter. De Wet Bopz bevat materiële bepalingen over de vraag wanneer de overheid mag interveniëren. Daarnaast zijn er ook formele regels met betrekking tot welke rechtsbescherming de betrokkene/patiënt geniet. Het procesrecht dat gelieerd is aan de Wet Bopz is het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering. Artikel 1 van de Wet Bopz geeft aan dat onder rechter moet worden verstaan; de enkelvoudige of meervoudige kamer van de rechtbank. De reden dat de burgerlijke rechter de Bopz zaken behandelt, ligt in het verleden. Aan het begin van de negentiende eeuw, toen de eerste wetgeving met betrekking tot krankzinnigen tot stand kwam, was er nog geen bestuursrechter. 21 In de loop der jaren is er vrijwel nooit discussie geweest over het feit dat de burgerlijke rechter dergelijke zaken behandelt. 2.8 Haken en ogen Wet Bopz Op basis van de Wet Bopz kunnen patiënten gedwongen worden opgenomen maar zij mogen niet automatisch gedwongen worden behandeld. Behandeling is alleen mogelijk indien de patiënt hiermee instemt. Dit wordt door de behandelaar ervaren als een belemmering. Zij moeten met de handen op de rug de wet volgen of juist de wet overtreden door te gaan behandelen. 22 Het bestwilprincipe mag niet worden toegepast om het behandelen tegen de wil van patiënten in te realiseren. De Bopz wordt op dit vlak omschreven als een wet die hulpverleners de gelegenheid biedt om hun verantwoordelijkheid te ontlopen en psychiatrische patiënten ernstig tekort doet. 23 Sinds de inwerkingtreding van de Wet Bopz hebben zich veel ontwikkelingen voorgedaan, waardoor de nadruk minder kwam te liggen op gedwongen opname in een psychiatrisch ziekenhuis. Toch biedt de Wet Bopz weinig instrumenten om iemand een gedwongen behandeling te geven die op maat is gemaakt. Aangezien de wet weinig mogelijkheden biedt, kan iemand niet of nauwelijks thuis behandeld worden. Dit leidt tot meer opnames, maar ook tot verloedering en verlies van sociale integratie. 24 Doordat een gedwongen opname de enige optie is in het kader van de Wet Bopz, kan het gebeuren dat de zorg en de behandeling te laat komt voor de betrokkenen. Volgens Legemaate is het duidelijk dat 21 W.J.A.M. Dijkers, Doen en laten in de Bopz-machtigingsprocedure, een onderzoek naar juridische posities, reeks gezondheidsrecht, 10 april 2003, p57 22 A.J.J. Van der Kwartel, C.D. Nienoord-Bure, M.H.J. Lommers, M. Sluiter, Ervaringen met en meningen over de Wet Bopz, Maart 2007 p A.J.J. Van der Kwartel, C.D. Nienoord-Bure, M.H.J. Lommers, M. Sluiter, Ervaringen met en meningen over de Wet Bopz, uitspraak psychiater, maart 2007 p Manifest, GGZ Nederland, KNMG en Nederlandse vereniging voor Psychiatrie, 17 maart

16 ondanks de aanpassingen die in het verleden zijn gedaan de Wet Bopz niet aansluit bij de ontwikkelingen die in de organisatie en structuur van de GGZ hebben plaatsgevonden. 2.9 Conclusie externe rechtspositie Bopz De Bopz bevat sinds de inwerkingtreding in 1994 diverse criteria waaraan de rechter moet toetsen alvorens iemand gedwongen kan worden opgenomen. Er is altijd een machtiging vereist die de officier van justitie moet indienen bij de rechter (behoudens de inbewaringstelling op last van de burgemeester). Naast de criteria die in de wet genoemd worden moet rekening worden gehouden met de beginselen van proportionaliteit en subsidiariteit. De rechter dient te toetsen op basis van artikel 2 Bopz of sprake is van een stoornis, gevaar (voor zichzelf of voor anderen), of een causaal verband aanwezig is, of andere mogelijkheden zijn dan een dwangopname en of de betrokkene zich niet vrijwillig wil laten opnemen. Er dient altijd een geneeskundige verklaring te zijn voordat een patiënt wordt opgenomen. Naast de inbewaringstelling zijn er nog 3 andere rechterlijke opnemingsmachtigingen. Dit zijn de voorlopige machtiging, machtiging voortgezet verblijf en machtiging op eigen verzoek. De externe rechtspositie is in de Wet Bopz zeer uitgebreid beschreven en er zijn meerdere waarborgen die ervoor moeten zorgen dat een patiënt niet zomaar wordt opgenomen. De Wet Bopz is het gevolg van een aantal wetten die in het verleden geldend recht zijn geweest (o.a de krankzinnigenwet). Deze wetten zijn telkens aangepast en hebben geleid tot de Wet Bopz zoals deze nu is. De rechter (op initiatief van de officier van justitie) bepaalt momenteel op basis van een geneeskundige verklaring welke maatregel van toepassing is op de patiënt. Vrijwel alle aspecten in de Wet Bopz zijn gericht op het opnemen van de patiënt, doch dient onderzocht te worden of er andere maatregelen nodig zijn dan enkel een dwangopname. Hierbij kan gedacht worden aan ambulante behandeling, therapie of opname op basis van vrijwilligheid. De Wet Bopz beschrijft niet welke maatregelen dit kunnen zijn en er wordt nergens gerept over een eventuele ambulante behandeling van de patiënt. 16

17 Hoofdstuk 3: Wetsvoorstel Wat zijn de beweegredenen om het wetsvoorstel Verplichte Geestelijke gezondheidszorg in te dienen? 3.1 Inleiding In 2010 is al een conceptwetsvoorstel ingediend dat de Wet Bopz moest gaan vervangen. De Raad van State had echter felle kritiek op dit wetsvoorstel. Er werd besloten tot een wijziging van het wetsvoorstel. Er zijn verschillende adviescommissie die zich gebogen hebben over het huidige wetsvoorstel en een advies hebben uitgebracht. De afdeling advisering van de Raad van State heeft op 7 juni 2013 als belangrijkste adviesorgaan van de overheid nogmaals een adviesrapport uitgebracht. In dit hoofdstuk zal worden aangegeven waarom het wetsvoorstel in 2010 werd ingediend, welke bezwaren hiertegen waren en welke wijzigingen zijn aangebracht. Daarnaast zal aan de orde komen waarom behoefte bestaat aan het wetsvoorstel verplichte GGZ. Er zal met name aan de orde komen welke belangrijke wijzigingen ten opzichte van het wetsvoorstel 2010 zijn gedaan. De belangrijkste wijzigingen zijn onder andere het schrappen van de commissie, de versterkte rol van de rechter, invoering van de ambulante behandeling en de nieuwe rol van de geneesheer-directeur. 3.2 Doel Wetsvoorstel Verplichte GGZ 2010 en het Wetsvoorstel Verplichte GGZ 2013 Het wetsvoorstel verplichte GGZ dat op 4 juni 2010 werd geïntroduceerd, heeft als primaire doel het versterken van de rechtspositie van personen met een psychische stoornis aan wie tegen hun wil in zorg wordt verleend. 25 Het oorspronkelijke wetsvoorstel verschilt niet veel van het nieuwe wetsvoorstel (2013), behalve dan dat een aantal wijzigingen zijn doorgevoerd. 26 De doelstellingen, uitgangspunten en criteria van het oorspronkelijke wetsvoorstel blijven gehandhaafd. Hierop zal straks worden ingegaan. In de komende alinea s wordt besproken wat het streven van beide wetsvoorstellen is. Het wetsvoorstel heeft verder het streven om dwang te voorkomen en de duur van de dwang te verkorten. 27 Het voorkomen van dwang kan gerealiseerd worden door een behandeling op ambulante basis te verlenen. De rechter kan een zorgmachtiging verstrekken die ziet op het 25 Kamerstukken II 2009/10, nr 3. P.1 26 M.J.van Rijn, stand van zaken, brief aan Tweede kamer, 12 juni 2013, p Kamerstukken II 2009/10, nr. 3. p.1 17

18 verlenen van een lichtere vorm van zorg. Dit betekent dat eerder dan voorheen een zorgmachtiging verleend kan worden. Voorheen was het vrijwel alleen mogelijk om iemand gedwongen op te nemen en waren er geen minder zware maatregelen voorhanden. De derde doelstelling is het verbeteren van de kwaliteit van de zorg. De betrokkene kan niet meer in vrijheid een juiste vorm van zorg kiezen. Betrokkene kan wel een voorkeur aangeven met betrekking tot welke zorg gewenst is. 28 De theorie achter het wetsvoorstel is om door vroegtijdige en kwalitatief goede zorg op basis van vrijwilligheid, de inzet van zwaardere (verplichte) vorm van zorg te vermijden. 29 Ten vierde is in het wetsvoorstel zorg op maat van belang. Er dienen zorgmachtigingen op maat gemaakt te worden. Hierbij hoort het beginsel van wederkerigheid, want indien iemand gedwongen zorg krijgt, dienen tevens randvoorwaarden gemaakt te worden om weer aan het normale leven te kunnen deelnemen. Wederkerigheid heeft een leidende rol gekregen bij de uitvoering van deze wet. 30 Deze randvoorwaarden moeten worden vastgesteld bij het afgeven van de zorgmachtiging Volgens de Raad van State is wederkerigheid het recht van de overheid om een inbreuk te maken op iemands eigendomsrechten. Hieraan moeten wel randvoorwaarden worden gesteld zodat de betrokkene weet wanneer deze inbreuk niet meer gerechtvaardigd is. Daarnaast dient de betrokkene te worden gehoord over eventuele wensen of voorkeuren tijdens de behandeling. Dit is alleen aan de orde indien de betrokkene in staat is tot een redelijke waardering van zijn belangen. 3.3 Reikwijdte van het wetsvoorstel Er zijn diverse redenen te noemen waarom de huidige wet vervangen moet worden door een nieuwe wet. De Wet Bopz wordt opgesplitst in een drietal wetten waarvan de Wet verplichte GGZ er een is. Een splitsing is nodig omdat de wetten verschillende criteria en procedures hanteren voor het verlenen van zorg. Een verbetering van de rechtspositie van de geestelijk gestoorde patiënt is een van de belangrijkste redenen om het wetsvoorstel te introduceren. Het wetsvoorstel zal gaan gelden voor personen met een psychische stoornis, personen die zich tegen zorg verzetten en personen die geen bereidheid tonen, maar zich evenmin verzetten. Wie precies tot deze groepen behoort, zal ik niet beschrijven omdat hier al voldoende aandacht aan is besteed in eerdere onderzoeken. 31 Er zal met name aan de orde komen welke belangrijke wijzigingen er ten opzichte van het wetsvoorstel 2010 zijn. 28 Kamerstukken II 2009/10, nr. 3. p.2 29 Kamerstukken II 2009/10, nr. 3. P.1 30 Kamerstukken II 2009/10, 32399, nr. 3. P1 31 G.P.H.A. Pijnenburg, het wetsvoorstel verplichte GGZ, scriptie uvt, 24 mei

19 3.4 Multidisciplinaire commissie Het oorspronkelijke wetsvoorstel bevatte onder andere een multidisciplinaire commissie die de rechter van advies moest gaan voorzien over de behandeling. 32 Deze commissie zou een versterking moeten zijn voor de rechtspositie van de betrokkene. De commissie zou bestaan uit een jurist, psychiater, een algemeen lid en in het geval van meervoudige problematiek een ter zake deskundige als een verslavingsdeskundige, een arts voor verstandelijk gehandicapten, een geriater of een orthopedagoog. 33 Zij zouden moeten adviseren over hoe op een adequate en effectieve manier zorg zou worden verleend. Doordat meerdere specialisten hun mening zouden geven kan de meervoudige problematiek van de betrokkene naar voren komen. Daarnaast geeft de memorie van toelichting aan dat met een dergelijke commissie een advies gegeven wordt buiten het behandelplan om. Dit zou de onafhankelijkheid van het advies ten goede komen. De commissie zou ervoor moeten zorgen dat de uniformiteit en de kwaliteit van de adviezen die aan de rechter worden voorgelegd, worden verhoogd. De commissie zou de rol van verzoeker van de officier van justitie overnemen als het gaat om het verzoeken om zorgmachtiging. De psychiater hoeft niet meer een dubbelrol te vervullen bij de rechtbank. 34 Vaak is de officier afwezig in dergelijke Bopz-zaken en vervult de psychiater de rol van de verzoeker, terwijl hij een behandelrelatie met de patiënt heeft. In het oorspronkelijke wetsvoorstel is de commissie de verzoeker, deze commissie hoort tevens naasten en toevertrouwden van de patiënt. 35 De commissie zou verantwoordelijk worden voor de voorbereiding van het verzoek van een zorgmachtiging. Doordat de deskundigen zich bezig houden met de medische details hoeft de rechter zich minder hiermee bezig te houden. De commissie geeft ook de gelegenheid aan de betrokkene of diens vertegenwoordiger, zijn familie, naasten, de behandelaar en de verzoeker om hun zienswijze kenbaar te maken (art. 5:13 Verplichte GGZ). Daarnaast beoogde het wetsvoorstel met de commissie dat partijen niet meer op een onnatuurlijke manier tegenover elkaar zouden staan, maar dat er ruimte was om hun visie naar voren te brengen in onderling overleg. De commissie zou een belangrijke rol kunnen gaan vervullen om te bezien of een gedwongen opname een ultimum remedium maatregel is. De commissie kan bekijken of andere maatregelen beter geschikt zijn dat een gedwongen 32 Kamerstukken II 2009/10, 32399, nr 3. p.1 en 2 33 Kamerstukken II 2009/10, 32399, nr 3. p Kamerstukken II 2009/10, 32399, nr 3. p.2 35 Kamerstukken II 2009/10, 32399, nr 3. p.3 19

20 opname (artikel 2:1 tweede lid Verplichte GGZ). De commissie zal andere opties bekijken en dit zou moeten leiden tot een vermindering van gedwongen opnames, dat de aard van de dwang minder ingrijpend wordt en de duur van de dwang wordt verkort. 36 De rol van de rechter zou zuiverder moeten worden aangezien de rechter zich niet medisch inhoudelijk hoefde te bemoeien met de zorg. De eenheid binnen de commissie moest gewaarborgd worden doormiddel van het instellen van een landelijk bestuur, bestaande uit een voorzitter en een aantal leden. Deze leden kunnen vertegenwoordigers van patiëntenverenigingen, familieorganisaties, behandelaars, verplegend personeel, instellingen of de VNG zijn. Deze landelijke commissie kan richtlijnen en protocollen opstellen waaraan de regionale commissies zich dienen te houden. De commissie opereert als een landelijke organisatie maar er zullen verschillende commissies in de regio s zitten. De commissie diende gezien te worden als een orgaan van de staat zonder rechtspersoonlijkheid. 37 Kritiek op de multidisciplinaire commissie In de nota van wijziging van 2013 werd het schrappen van deze commissie wenselijk geacht, omdat diverse adviescommissies en de Raad van State een dergelijke commissie zagen als een bureaucratisch orgaan. De tweetrapsraket (de rechter beslist en de commissie adviseert), zou kunnen zorgen voor belemmeringen en onduidelijkheid tijdens de procedure tot opname/behandeling van de patiënt. 38 De multidisciplinaire commissie werd gezien als een nieuw, overbodig instituut. 39 De artsenvereniging KNMG geeft aan dat in de praktijk waarschijnlijk dubbel gehoord gaat worden aangezien de rechter alle betrokkenen wil horen en de commissie zou dit (alvorens zij advies uitbrengen) ook willen. Dit betekent dat dubbel zoveel werk verzet moet worden en dit is praktisch niet uitvoerbaar. Tevens werden door verschillende fracties vraagtekens gezet bij de beschikbaarheid van de deskundige, bij de benoemingsprocedure en bij het op peil houden van de deskundigheid van de leden die in de commissie moesten plaatsnemen. Het instellen van een commissie zou zorgen voor extra kosten, hetgeen moeilijk te verantwoorden is in een tijd van financiële krapte. 36 Kamerstukken II 2009/10, 32399, nr 3. p Kamerstukken II 2009/10, 32399, nr 3. p Kamerstukken II 2013/14, 32399, nr 9. p Advies Raad van State,w /III, -s-gravenhage, 7 juni 2013, p. 1 20

21 3.5 Rol van de geneesheer-directeur De taken die de multidisciplinaire commissie zou hebben zijn overgeheveld naar bestaande instituties. Het merendeel van de taken komt bij de geneesheer-directeur te liggen. De geneesheer-directeur zal vooral als taak hebben het voorbereiden van de zorgmachtiging, de beslissing om een zorgmachtiging al dan niet bij de rechter in te dienen, de tenuitvoerlegging van de zorgmachtiging, de verlening van de duur en de beëindiging van de verplichte zorg. 40 De geneesheer-directeur bepaalt in het kader van het wetsvoorstel of de machtiging verlengd mag worden. 41 De geneesheer-directeur beslist ook of een patiënt wordt overgeplaatst en hij houdt een register van patiënten bij. De geneesheer-directeur zorgt samen met de zorgverantwoordelijke voor de volgende zaken met betrekking tot de zorgmachtiging: een zorgplan, indien aanwezig een zorgkaart, een medische verklaring van een onafhankelijke arts, indien aanwezig een zelfbindingsverklaring, de motivatie van de geneesheer-directeur, en relevante politiegegevens. Kritiek op de positie van de geneesheer-directeur De afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State acht het van belang dat de onafhankelijke positie van de geneesheer-directeur wordt gewaarborgd bij de beoordeling van de noodzaak van het verzoek om een zorgmachtiging. De afdeling adviseert tevens om goed te bekijken of organisatorische gevolgen aanwezig zijn indien de geneesheer-directeur een aantal extra taken krijgt. Hoe de onafhankelijkheid van de geneesheer-directeur moet worden gewaarborgd wordt volgens de afdeling niet geheel duidelijk op basis van de nota van wijziging. 42 De geneesheer-directeur staat los van de raad van bestuur van de instelling waarbij hij werkzaam is. Toch is de voorbereiding, uitvoering en beëindiging van verplichte dwang in één hand gelegd. De zorgaanbieder (een marktpartij) bepaalt nu op welke wijze een machtiging wordt voorbereid en welke mate van dwang toegepast kan worden op een betrokkene. 43 De geneesheer-directeur zou volgens het platform GGZ een functie met twee petten krijgen, hij heeft een zorginhoudelijke rol en een procureursrol. Vanuit het platform GGZ werden vraagtekens gezet bij de controle op de onafhankelijkheid van de geneesheerdirecteur. De betrokkene zou het gevoel kunnen krijgen dat de geneesheer-directeur geen 40 Advies Raad van State,w /III, -s-gravenhage, 7 juni 2013, p Advies Raad van State,w /III, -s-gravenhage, 7 juni 2013, p Advies Raad van State,w /III, -s-gravenhage, 7 juni 2013, p Landelijk platform GGZ, brief aan Tweede Kamer, hoorzitting WVGGZ, 13 januari

22 onafhankelijke functie vervult, aangezien de geneesheer-directeur in dienst is van de zorgaanbieder. 44 Het platform GGZ heeft geopperd om de geneesheer-directeur te laten benoemen door de minister om zijn onafhankelijkheid te waarborgen, hij kan dan bijvoorbeeld in dienst komen van het ministerie van VWS. 45 Dit betekent dat de geneesheer-directeur los wordt gekoppeld van de zorgaanbieder. Mijns inziens zou dit een goede optie zijn, alhoewel het ministerie en ambtenaren (die de taak gedelegeerd krijgen) een extra taak erbij zouden krijgen, namelijk het benoemen van de geneesheer-directeur. Zo wordt de geneesheer-directeur niet meer betaald door de zorgaanbieder waar die patiënt is opgenomen, maar door het ministerie zelf. Dit kan ervoor zorgen dat de schijn van partijdigheid van een geneesheer-directeur wordt weggenomen. De vraag is echter of het ministerie van VWS budget heeft om deze extra taak op zich te nemen. Daarnaast zouden voorwaarden gesteld kunnen worden bij de benoeming van een geneesheer-directeur. Dit zou kunnen zijn dat de geneesheer-directeur een ervaren psychiater moet zijn, medische geschoold en arts moet zijn. Dit zorgt ervoor dat een geneesheer-directeur genoeg expertise heeft om te oordelen over de situatie van een geestelijk gestoorde patiënt. 3.6 Ambulante behandeling Zoals eerder besproken is een van de doelstellingen van de wet om dwang te voorkomen en de duur van de dwang te beperken. Verplichte dwang moet als laatste redmiddel gebruikt worden en er moet onderzocht worden welke andere manieren van zorg kunnen worden aangeboden. Het wetsvoorstel zou ervoor moeten zorgen dat dwang gereduceerd wordt en dat daarnaast eerder wordt gekeken naar alternatieven op basis van vrijwilligheid. 46 Het wetsvoorstel heeft als doel dat de opname niet langer centraal staat, maar de zorgmachtiging die de rechter verleent kan ook strekken tot lichtere ambulante vormen van verplichte zorg. In ogenschouw moet worden genomen dat de wetgever het doel had om ervoor te zorgen dat eerder wordt ingegrepen, dan dat dit gebeurde op basis van de Wet Bopz. Als op tijd wordt ingegrepen zijn wellicht mildere vormen van behandeling mogelijk (lichte interventie). 47 In het nieuwe wetsvoorstel, artikel 2:1 Wet Verplichte GGZ komt een mogelijkheid dat de geneesheer-directeur in een zorgmachtiging vraagt om een behandeling op ambulante basis. 44 Advies Raad van State,w /III, -s-gravenhage, 7 juni 2013, p Landelijk platform GGZ, brief aan Tweede Kamer hoorzitting WVGGZ, 13 januari Kamerstukken II 2009/10, 32399, nr 3. p Kamerstukken II 2009/10, 32399, nr 3. p. 6 22

23 Volgens GGZ Nederland is nog te weinig aandacht besteed aan de veiligheid van de patiënt, de zorgverlener, en de rechter in een thuissituatie. 48 Het risico ligt volgens de GGZ bij de patiënt zelf. Er zijn in het wetsvoorstel geen afspraken gemaakt over wanneer de politie of een beveiliger kan worden ingezet. Indien een patiënt op ambulante basis wordt behandeld dient ook aandacht te worden besteed aan de familie en naasten, volgens de GGZ. Mijns inziens hebben veel naasten en familie van de patiënt geen kennis omtrent een behandeling/ziektebeeld van de patiënt. Er zou meer begeleiding en aandacht gegeven moeten worden aan familie en naasten, om hen voor te bereiden op de patiënt die op ambulante basis behandeld/gehuisvest gaat worden. Een aantal van deze punten zijn besproken tijdens het ronde tafel gesprek met de vaste commissie voor VWS Rol van de rechter bij toetsen van de zorgmachtiging In het oorspronkelijke wetsvoorstel verplichte GGZ voorzag de commissie de rechter van advies. De rechter hoefde zich medisch inhoudelijk niet met de kwestie te bemoeien. De rechter was niet gebonden aan het advies van de commissie, de rechter kon hier gemotiveerd van afwijken. Het is van belang dat ook in het nieuwe wetsvoorstel, de onafhankelijkheid van de rechter gewaarborgd blijft en dat de rechter wordt voorzien van kwalitatief hoogwaardige informatie. 50 De rechter kan alleen een goed oordeel vormen over de behandelmogelijkheden indien hij voldoende geïnformeerd wordt. Deze informatie kan komen van familie of van naasten. Daarnaast krijgt de rechter een medische verklaring, waarin staat of het opleggen van verplichte zorg de enige mogelijkheid is of dat andere alternatieven beschikbaar zijn. Onder het wetsvoorstel verplichte GGZ is de toets van een onafhankelijke arts ruimer dan onder de Wet Bopz het geval was. Er dient nu getoetst te worden aan de uitgangspunten van artikel 2:1 Wet Verplichte GGZ. 51 De medische verklaring is uitgebreider dan de geneeskundige verklaring die verplicht was onder de wet Bopz. Daarnaast dient het zorgplan aan de rechter te worden voorgelegd (opgemaakt door de zorgverantwoordelijke), tevens kunnen ook indien de problematiek hierom vraagt andere oordelen van deskundigen worden toegevoegd. De geneesheer-directeur die de zorgmachtiging aanvraagt ex artikel 2:1 Verplichte GGZ dient met een zorginhoudelijke blik en deskundigheid naar het zorgplan en de daarin voorgestelde dwang te kijken. Deze kritische blik is vereist, omdat de afgifte van een zorgmachtiging nooit een routinekwestie mag worden. Mijns inziens is het voordeel van het niet hebben van een 48 Position paper GGZ Nederland, wet verplichte GGZ, 20 januari p Vaste commissie voor VWS. Nader verslag regels verplichte GGZ, 25 maart 2014, 50 Kamerstukken II 2009/10, 32399, nr 3. p Kamerstukken II 2009/10, 32399, nr 3. p