nationaal fonds voor mensen met een lichamelijke handicap of chronische ziekte

Transcriptie

1 revalidatiefonds nationaal fonds voor mensen met een lichamelijke handicap of chronische ziekte Gemeente Schiedam T.a.v. het college van B&W Postbus EA SCHIEDAM Betreft: Toegankelijkheid van uw website Bunnik, maart 2009 Geacht college van B&W, geachte gemeenteraadsleden, Mede namens uw gemeente heeft de VNG het Nationaal Uitvoeringsprogramma (NUP) ondertekend. Concreet betekent dit dat uw website op 31 oktober 2010 aan de Webrichtlijnen moet voldoen en daarmee zo toegankelijk mogelijk zal zijn. Ook voor mensen met een lichamelijke handicap. Als directeur van het Revalidatiefonds, hét nationale fonds dat zich inzet voor mensen met een lichamelijke handicap of chronische ziekte, juich ik dat van harte toe! Stichting Accessibility is het expertisecentrum voor toegankelijkheid en maatschappelijk verantwoord ondernemen op het gebied van ICT. Uit onderzoek van deze Stichting naar de toegankelijkheid van overheidswebsites, blijkt dat gemeentelijke websites relatief laag scoren. De kans is groot dat ook u nog flink wat werk te verzetten heeft voordat uw website aan de Webrichtlijnen voldoet. Het Revalidatiefonds hecht er belang aan dat chronisch zieke en gehandicapte burgers zo snel mogelijk van de informatie op uw website gebruik kunnen maken. Daarom zijn wij verheugd u te kunnen melden dat Stichting Accessibility een korting van 450,- aanbiedt als u een toegankelijkheidscontrole laat uitvoeren. De controle vindt uiteraard plaats volgens de Webrichtlijnen van het NUP. Stichting Accessibility kan u vervolgens ook helpen met informatie, voorlichtingsmateriaal, projecten en cursussen voor het realiseren van een toegankelijke website. Ter oriëntatie stuur ik u hierbij twee gedrukte exemplaren van de Accessibility Monitor 2008, één voor het college en één voor de gemeenteraad. Desgewenst zijn extra (digitale) exemplaren bij het Revalidatiefonds of bij Stichting Accessibility op te vragen. Neemt u voor informatie over de toegankelijkheidscontrole contact op met Ron Beenen van Stichting Accessibility: of Kijk ook op Ik wens u veel succes bij het toegankelijk maken van uw website. Samen maken we het verschil! Met vriendelijke groet, Drs. Mechteld J. van den Beid, Directeur Revalidatiefonds Nationaal Revalidatie Fonds J.F. Kennedylaan GB Bunnik KvK T F info@revalidatiefonds.nl ING bank Postbank 953

2 Accessibility 2008 Derde onderzoek naar de kwaliteit en toegankelijkheid van overheidswebsites. Stichting Accessibility Onderzoeksrapport Accessibility Monitor 2008 Utrecht, oktober 2008 Stichting Accessibility In opdracht van Viziris CG-Raad

3 Accessibility Monitor 2008 Derde onderzoek naar de kwaliteit en toegankelijkheid van overheidswebsites Stichting Accessibility Onderzoeksrapport Accessibility Monitor 2008 Utrecht, oktober 2008 Stichting Accessibility In opdracht van: Viziris CG-Raad

4 Colofon "The power of the Web is in its universality. Access by everyone regardless ofdisability is cm essential aspect." (Tim Berners-Lee, W3C-oprichter en bedenker van het World Wide Web) Copyrights De richtlijnen en ijkpunten in dit rapport zijn overgenomen van de Web Content Accessibility Cuidelines 1.0 (WCAC 1.0), W3C Recommendation. Wendy Chisholm, Cregg Vanderheiden, lan Jacobs, EDS. Copyright W3C MIT, INRIA, Keio, All rights reserved. W3C liability, trademark, document use and software licensing rules apply. Auteurs Jesse Dijkman, Eric Velleman, Ron Beenen (eindredactie), Ruben van der Vlist (vormgeving). Copyright Niets uit dit rapport mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door kopieën, opnamen of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de gerechtigde. Disclaimer Wij spannen ons redelijkerwijs in om accurate en up-to-date informatie te geven, echter wij geven geen garanties voor de inhoud, de compleetheid of de correctheid van de informatie. Wij zijn niet aansprakelijk voor enige schade die voortkomt uit het gebruik van de informatie in dit rapport. Hoewel Stichting Accessibility tevens geaccrediteerde webinspecties uitvoert, valt dit onderzoek vanwege de gebruikte methodologie niet onder de verleende accreditatie. Dankbetuiging Dit rapport is tot stand gekomen dankzij de ondersteuning van Marlot Communicatie en financiële bijdragen van het Revalidatiefonds, Viziris, CG-Raad en Akse Media gemeentegidsen. ISBN: Onderzoeksrapport Accessibility Monitor 2008, in opdracht van Viziris en CG-Raad. Stichting Accessibility Oudenoord EP Utrecht T: E: info@accessibility.nl W: 5) Accessibility Monitor 2008

5 Inhoudsopgave Samenvatting 4 1 Inleiding Wat is webtoegankelijkheid Kwaliteit en toegankelijkheid van de e-overheid De Accessibility Monitor De Richtlijnen Leeswijzer Toegankelijkheid & kwaliteit Webstandaarden Internetters met een functiebeperking Gebruiksvriendelijkheid Vindbaarheid voor zoekmachines Financieel Voordeel 21 3 Het onderzoek Indicatieve scan naar de webrichtlijnen van de Overheid Extra onderzoeksvragen Selectie van overheidssites Resultaten 2008 & vergelijking met Resultaten Toegankelijkheid Gebruiksvriendelijkheid Vindbaarheid Kostenvoordelen Standaarden Toegankelijkheid volgens Webrichtlijnen Extra onderzoeksvraag 46 5 Vergelijking resultaten 2005 en Toegankelijkheid prioriteit Extra onderzoeksvragen 53 6 Conclusie 55 7 Aanbevelingen 57 8 Meer informatie Gerelateerde online artikelen Algemeen Organisaties waar u terecht kunt 61 Bijlagen I Over de cijfers in dit onderzoek 62 II Drempelvrij normdocument Webrichtlijnen van de Overheid 63 III Extra onderzoeksvragen 68 IV Accessibility Monitor V Onderzoeksresultaten extra onderzoeks-vragen 71 VI Onderzochte websites 72 VII Over Stichting Accessibility 75 VIII Over de auteurs 76 5) Accessibility Monitor 2008

6 Samenvatting Inleiding In augustus/september 2008 heeft Stichting Accessibility in opdracht van Viziris en de CG-Raad een onderzoek uitgevoerd naar de toegankelijkheid en kwaliteit van 1 00 overheidswebsites. Deze derde monitor onderzoekt onder meer het effect van het Besluit Kwaliteit Rijksoverheidswebsites dat in juni 2006 werd genomen. Volgens dit besluit moeten alle Rijksoverheidswebsites vanaf 2010 toegankelijk zijn voor iedereen. Er zijn naar schatting overheidswebsites. Voor de monitor is een indicatieve scan uitgevoerd middels een steekproef van 100 websites van ministeries (13), provincies (12), gemeentewebsites (60) en nationale informatiesites van de rijksoverheid (1 5). Monitor 2008 De scan controleert websites op de minimale eisen voor webtoegankelijkheid en kwaliteit. Dit zijn eisen op het gebied van gebruiksvriendelijkheid, toegankelijkheid volgens de Webrichtlijnen, kosteneffectiviteit, gebruik van webstandaarden, toetsenbordtoegankelijkheid en vindbaarheid. Uit het onderzoek blijkt dat een groot deel (88%) van de overheidswebsites niet aan de minimale eisen voor toegankelijkheid voldoet. Dit is een verbetering ten opzichte van het vorige onderzoek uit 2005, toen was dit percentage 96%. Deze vooruitgang is geheel toe te schrijven aan de websites van de Rijksoverheid waarvan een groot deel inmiddels voldoet aan de Webrichtlijnen voor de Overheid, eisen die nog verder gaan dan toegankelijkheid. Van de 1 3 websites van ministeries is bijna de helft (46%) toegankelijk en van de nationale websites een kwart (27%). Daarentegen zijn de meeste websites van provincies en gemeenten niet verbeterd sinds Bovendien scoren ze op de afzonderlijke onderzoeksvragen ook zeer laag. Ondanks het feit dat een deel van de sites is vernieuwd voldoet slechts 5% aan de minimale toegankelijkheidseisen. Conclusies en aanbevelingen Uit het onderzoek blijkt dat bekendheid met toegankelijke technieken en controle op het gebruik hiervan een positieve invloed heeft op de toegankelijkheid. De verhoogde aandacht in de afgelopen jaren door middel van regelgeving heeft voor de websites van ministeries duidelijk een positief effect gehad. & Accessibility Monitor 2008

7 In het 'Visie en Actieprogramma Betere Publieke Dienstverlening' wordt veel verantwoordelijkheid voor kwaliteit van e-dienstverlening bij koepelorganisaties neergelegd. Tot op heden lijkt deze voor wat betreft toegankelijkheid van internetsites niet adequaat te zijn opgepakt. Het verdient de aanbeveling om de regie en controle op de kwaliteit en toegankelijkheid van overheidswebsites op centraal niveau te regelen. Er is op dit moment geen compleet en openbaar overzicht beschikbaar van alle websites van de overheid. Dit maakt het lastig om toezicht op de kwaliteit ervan te houden. Het zou goed zijn als de staatssecretaris van BZK, eerstverantwoordelijk voor overheidsdienstverlening en voor de coördinatie van de e-overheid, éénmaal per jaar zou rapporteren over de toegankelijkheid en kwaliteit van alle in gebruik zijnde overheidswebsites. Indien sites niet volledig voldoen aan de Webrichtlijnen, dient te worden verantwoord voor welk deel en waarom dit het geval is. Op veel websites (90%) ontbreekt het aan kwaliteit omdat er niet volgens internetstandaarden wordt gewerkt. Bij het ontwikkelen van sommige websites wordt gekozen voor onnodige functionaliteit of legt men accenten verkeerd. Men investeert soms wel in additionele functionaliteiten als een grootletterversie terwijl de basis van een website niet goed is geïmplementeerd. In alle gevallen dient de prioriteit te liggen bij het kunnen voldoen aan de minimale eisen voor kwaliteit en toegankelijkheid. Er moet meer haast gemaakt worden met het in orde brengen van een aantal lopende internetprojecten met grote impact op de dienstverlening van de overheid. Het centraal opgezette DigiD bijvoorbeeld is al bij een groot aantal organisaties uitgerold maar voldoet op dit moment nog niet aan de minimale eisen voor toegankelijkheid. Internetprojecten worden door de overheid vaak voor een groot deel uitbesteed aan externe (communicatie) bureaus. De overheid moet bij de selectie van deze bureaus de kennis over webrichtlijnen nadrukkelijk meewegen. Bij oplevering van een website ligt de uiteindelijke verantwoordelijkheid voor de kwaliteit bij de overheid zelf, deze kan men niet naar een leverancier delegeren. Dit moet zowel informeel als in het proces worden geregeld. Ontoegankelijke websites ontstaan in het algemeen niet door onwil van de website-eigenaar. Soms wel door gebrek aan aandacht of kennis over het onderwerp, zowel aan de kant van opdrachtgever als aan de kant van de leverancier. Dit kan enkel worden weggenomen door (nog) meer aandacht voor internetstandaarden. Er dient een voorlichtingscampagne te komen voor iedereen die betrokkenen is bij de ontwikkeling van overheidswebsites. 5) Accessibility Monitor 2008

8 Hoofdstuk 1 Internet wordt steeds vaker als het primaire communicatie- en contactmedium ingezet. Inmiddels beschikt 86% van de huishoudens in Nederland over een internetaansluiting 1. Veel overheidsinstanties, bedrijven en andere instellingen gebruiken het internet om informatie en diensten aan te bieden. Dit heeft tot gevolg dat de samenleving steeds meer afhankelijk is van het kunnen omgaan met allerlei diensten op het internet. Dit kan bestaan uit het online bestellen van boodschappen en het doen van bankzaken, maar ook uit bijvoorbeeld het aanvragen van een vergunning of zoeken van andere informatie op een website. Het is daarom belangrijk dat informatie voor iedereen bruikbaar is. Voor informatie op het internet spreken we dan van webtoegankelijkheid. 1.1 Wat is webtoegankelijkheid Tim Berners-Lee, W3C-oprichter en bedenker van het World Wide Web, definieert webtoegankelijkheid als een van de belangrijkste eigenschappen van het internet: "The power of the Web is in its universality. Access by everyone regardless ofdisability is an essential aspect." Het internet is oorspronkelijk bedoeld om toegankelijk te zijn voor iedereen, ongeacht een eventuele beperking. Webtoegankelijkheid zorgt ervoor dat informatie op het internet voor iedereen beschikbaar is en op een toegankelijke, betrouwbare en eenvoudig vindbare manier aangeboden wordt. Dat webtoegankelijkheid enkel ten goede komt aan mensen met een beperking is een misverstand. Het gaat hier namelijk om een breder perspectief. Iemand die niet beperkt is en met een laptop in de trein zit kan bijvoorbeeld beperkt zijn door niet de beschikking te hebben over een muis. Of iemand kan werken via een bedrijfsnetwerk waar de beveiligingsinstellingen hoog zijn waardoor bepaalde functionaliteit, bijvoorbeeld een navigatiemenu, wegvalt op de pagina. Ook zoekmachines hebben er baat bij. Op dit moment maakt het overgrote deel van de Nederlandse internetters gebruik van de zoekmachine Google. Men verkiest dit zelfs vaak boven het gebruik van sitenavigatie 2. Google bijvoorbeeld ziet een website eigenlijk als een gebruiker met een beperking. Google is eigenlijk als het ware blind, want de zoekmachine kan geen plaatjes zien, kan geen muis bedienen, ziet geen kleur en begrijpt bepaalde 1 Bron: / pb.htm 2 Bron: Digitale vaardigheden van Nederlandse burgers, Drs. Ing. Alexander J.A.M, van Deursen en Prof. Dr. Jan A.C.M, van Dijk ê) Accessibility Monitor 2008

9 onderdelen van internetcode niet. Ook zoekmachines als Google zijn dus gebaat bij toegankelijke internetpagina's om betrouwbare en relevante zoekresultaten te kunnen leveren. Daarnaast heeft webtoegankelijkheid ook bedrijfsmatige en financiële voordelen. Hier zal uitgebreider op ingegaan worden in het hoofdstuk 'Toegankelijkheid en kwaliteit'. Ook zal later in deze Monitor op bepaalde aspecten van webtoegankelijkheid verder ingegaan worden. En er zal worden uitgelegd hoe bijvoorbeeld mensen met een functiebeperking het internet gebruiken. 1.2 Kwaliteit en toegankelijkheid van de e overheid De Nederlandse overheid heeft in toenemende mate aandacht voor het onderwerp webtoegankelijkheid en de Rijksoverheid gebruikt steeds vaker toegankelijke internettechnieken op websites om informatie en diensten aan te bieden. Hieraan is een aantal belangrijke ontwikkelingen voorafgegaan Stimulering webtoegankelijkheid In maart 2001 lanceert Staatssecretaris van Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Vliegenthart het initiatief Drempels Weg. Dit project is bedoeld om de drempels voor mensen met een handicap weg te nemen en het internet ook voor deze mensen toegankelijk te maken. Webtoegankelijkheid wordt in 2001 op de politieke agenda gezet door Minister Van Boxtel (Grote Steden- en Integratiebeleid) door in het kader van Drempels Weg een intentieverklaring te tekenen, waarin gesteld wordt dat de websites van de ministeries binnen een jaar toegankelijk moeten zijn. Dit wordt in november 2001 door de Ministerraad bevestigd. Verder stimuleert het Ministerie van Binnenlandse Zaken via Drempels Weg de toegankelijkheid van gemeentelijke websites in 2002 door het verstrekken van subsidies aan websites die toegankelijk worden gebouwd. In 2003 wordt in de troonrede gesteld dat 'in 2004 de helft van de publieke informatie op internet beschikbaar moet zijn, om de toegankelijkheid van de overheid te verbeteren' 3. Het kabinet wil dat 65% van alle publieke dienstverlening via internet plaats kan vinden 4. Bovendien moeten eind 2007 alle democratische basisinformatie en besluiten, waarvan wettelijke bekendmaking verplicht is, via internet beschikbaar zijn 5. Volledige tekst van de troonrede van 2003: _2007/Troonrede^2003 Bron: Advies Overheid.nl, Standpunt metadata en vervolgactiviteiten in 2005, Bron: Advies Overheid.nl, Algemene vragen over Advies Overheid.nl, ) Accessibility Monitor 2008

10 1.2.2 Eisen en toetsing In steeds meer landen zijn wetten tot stand gekomen waarmee eisen gesteld worden aan de toegankelijkheid van overheidswebsites. In Duitsland bijvoorbeeld moeten in 2002 nieuwe websites van de overheid voldoen aan de prioriteit 1 en 2 ijkpunten. Bestaande sites hebben uitstel tot eind In Nederland is tot op dat moment niet voor expliciete wetgeving gekozen om webtoegankelijkheid te bewerkstelligen, maar is in samenwerking met alle belanghebbenden en een aantal ministeries het Waarmerk drempelvrij.nl opgezet. De belangrijkste reden voor het opzetten van een waarmerk is vooral dat er vanuit de markt behoefte was aan een objectieve en transparante toetsingsregeling voor het meten van de toegankelijkheid van websites. Stichting Accessibility heeft daarin een leidende rol gespeeld. Tegelijk met het Waarmerk drempelvrij.nl zijn door Advies Overheid.nl de Webrichtlijnen opgesteld. De Nederlandse overheid heeft de internationale standaarden voor toegankelijkheid, doorzoekbaarheid en kwaliteit samengebracht in een eigen set richtlijnen, de Webrichtlijnen. Deze bevatten de internationaal erkende prioriteit 1 en 2 ijkpunten van het W3C aangevuld met eisen op het gebied van kwaliteit, doorzoekbaarheid en vindbaarheid. Met deze Webrichtlijnen zijn eisen gesteld aan overheidswebsites die strenger zijn dan het Waarmerk drempelvrij.nl. De richtlijnen zijn bedoeld om de kwaliteit van websites en online diensten van de overheid te verbeteren. Het is de bedoeling dat departementale overheidswebsites op 1 januari 2006 gaan voldoen aan deze richtlijnen Stijlgids De Overheid werkt aan eenduidigheid, toegankelijkheid en samenhang in de communicatie met burgers. In 2005 gaat de werkgroep Stijlgids van de Commissie Nieuwe Media daarmee aan de slag. Het resultaat is de 1.0-versie van de Stijlgids voor corporate websites van ministeries, die op 4 mei 2006 wordt gepresenteerd. De Stijlgids draagt bij aan de doelstellingen van het kabinetsbeleid: een herkenbare en toegankelijke overheid. Deze is inmiddels bij een groot deel van de ministeriële websites geïmplementeerd. Meer informatie over webtoegankelijkheid en wetgeving is te vinden op de website van Accessibility: Webtoegankelijkheid en wetgeving, achtergronden/wetgeving Bron: Advies Overheid.nl 5) Accessibility Monitor 2008

11 1.2.4 Besluit Rijksoverheid Kort daarna volgt in 2006 een wet, die bepaalt dat toegankelijkheid verplicht is voor bedrijven of diensten: "Bedrijven of diensten die - zonder dat daarvoor een goede reden bestaat - niet toegankelijk zijn voor mensen met een handicap kunnen strafrechtelijkvervoigd worden." 8 Hiermee wordt toegankelijkheid al expliciet verplicht gesteld. Als gevolg van de motie op 26 april 2006 van Aasted-Madsen en Fierens 9 besluit deministerraad op 30 juni van datzelfde jaar met het Besluit KwaliteitRijksoverheidswebsites dat alle rijksoverheidswebsites uiterlijk in 2010 vooriedereen toegankelijk moeten zijn, ook voor mensen met eenfunctiebeperking 10. Sindsdien is de aandacht voor toegankelijkheid bij de Rijkoverheid toegenomen en wordt er hard aan toegankelijkheid gewerkt. De WebrichtlijnenScore van 'Overheid geeft Antwoord' geeft een beeld van de voortgang bij de uitvoering van het Besluit Kwaliteit Rijksoverheidswebsites. De verantwoordelijke ministeries geven zelf aan welke nieuwe of vernieuwde website(s) sinds 1 september 2006 online zijn gekomen of ze zijn onderzocht op conformiteit met de Webrichtlijnen en met welk resultaat (in de vorm van een percentage). Daarnaast moet de Webrichtlijnen Score een volledig overzichtgaan bieden van (reeds bestaande) websites die binnen de ministeriëleverantwoordelijkheid vallen en die voor 31 december 2010 aan de webrichtlijnen moeten voldoen." Overheid.nl Monitor Voor het toetsen van webtoegankelijkheid volgens de Webrichtlijnen van deoverheid is een gratis online toetstool 12 ontwikkeld, waarmee een quickscan uitgevoerd kan worden op iets minder dan de helft van de webrichtlijnen. Sinds juli van dit jaar is er ook een downloadbare versie beschikbaar. De uitslagen van deze automatische toetsen zijn een onderdeel van de continue monitor die Overheid heeft Antwoord bijhoudt 13. In de monitor wordt de stand van zaken rondom de ontwikkeling van de websites van ministeries, provincies, gemeenten en landelijke organisaties bijgehouden samen met de webbeheerders van de websites. 8 Meer informatie: nl/cgi/showdoc/session=anonymous@3a /action=doc/query=4/ pos=l/kst96878.pdf 1 0 De tekst van het Besluit kwaliteit rijksoverheidswebsites: tekstbesluit-en-toelichting/ De toetstool: 13 De Overheid.nl Monitor: & Accessibility Monitor

12 1.2.6 Overige ontwikkelingen Verder is op dit moment het 'Stappenplan Webrichtlijnen' 14 in ontwikkeling voor projectleiders bij de bouw van overheidswebsites. Dit stappenplan wordt in 2008 en 2009 getoetst in een tiental pilots. Het doel is de versterking van het opdrachtgeverschap bij de (door-)ontwikkeling van websites die aan de Webrichtlijnen moeten voldoen. Het stappenplan bestaat onder andere uit een checklist, die gebruikt kan worden 'om helderheid te krijgen of veel gewicht moet worden toegekend aan het toepassen van de Webrichtlijnen'. Hieruit kan blijken dat voldoen aan de Webrichtlijnen een randvoorwaardelijke eis is of dat er voldaan kan worden aan de Webrichtlijnen. Wanneer voldaan kan worden aan de Webrichtlijnen dient de opdrachtgever te verantwoorden waarom aan bepaalde punten niet voldaan wordt. Hiermee kan een projectleider worden ondersteund in de aanbesteding van websites. Daarnaast dient de projectleider zich te verantwoorden wanneer niet volledig aan de Webrichtlijnen voldaan wordt E-overheid in Nederland Naast toegankelijkheid zijn er diverse gezamenlijke initiatieven van de overheid om dienstverlening naar haar burgers eenvoudiger maken. De belangrijkste ontwikkeling is op dit moment het Nationaal UitvoeringsProgramma (NUP) waarin Rijk, Provincies, Gemeenten en Waterschappen de eerder succesvol door het Rijk gevolgde weg willen volgen. Hierover is inmiddels een principe-akkoord, de VNC zal dit akkoord ten tijde van hetverschijnen van dit onderzoek met een positief advies voorleggen aan haarleden 15. De overheid maakt hiermee werkafspraken om bestaande voornemens rond dienstverlening nader af te spreken in acties en in de tijd. Er zijn door het NUP 1 9 basisvoorzieningen voor de kerninfrastructuur aangewezen waarmee de dienstverlening in het algemeen en naar de burgers kan worden verbeterd. De Webrichtlijnen staan bovenaan in deze lijst. Een van de vastgelegde prioriteiten is bijvoorbeeld om gezamenlijk toegankelijke eformulieren te ontwikkelen 16. Ook DigiD 17 is een voorbeeld van een samenwerking tussen overheden. Bij het gebruik van veel overheidsdiensten op het internet is authenticatie noodzakelijk. Hiervoor wordt DigiD gebruikt, een centraal systeem waardoor het voor burgers eenvoudiger wordt gemaakt om zich te identificeren en gebruik te maken van de diensten van de overheid 18. Voor de verbetering van de dienstverlening van gemeenten is ECEM gestart 19. ECEM ondersteunt gemeenten bij het verbeteren van hun dienstverlening en bedrijfsprocessen door een effectieve en efficiënte inzet van ICT Bron: Documenten ledenraadpleging VNC: Meer informatie over het programma eformulieren is te vinden op eformulieren/ 1 7 Meer informatie over DigiD is te vinden op de site van DigiD: De matrix van deelnemers aan DigiD: egemdigidgemeenten&view=egem 1 9 Meer informatie over ECEM is te vinden op de site van ECEM: 20 Meer informatie over EGEM: & Accessibility Monitor

13 1.2.8 Actieplan verbetering toegankelijkheid e overheid Er bestaat op dit moment nog geen verplichting op het gebied van digitale toegankelijkheid voor decentrale overheden, al zijn er wel ontwikkelingen in die richting. Uit de Accessibility Monitor 2005 bleek dat de toegankelijkheid van deze instanties onder de maat was. In deze Monitor wordt een beeld gegeven van de actuele toegankelijkheid van deze websites. Staatssecretaris mevrouw Bijleveld-Schouten introduceert in haar brief van 26 juni aan de Tweede Kamer een actieplan voor verbetering van de toegankelijkheid van de e-overheid. Zij stelt hierin maatregelen voor om de toegankelijkheid van de gehele e-overheid te vergroten. Daarvoor wordt een aanpak langs twee sporen beschreven: 1. Het verbeteren van de e-vaardigheden van mensen. 2. Het vergroten van de toegankelijkheid en begrijpelijkheid van overheidswebsites. Spoor 2 is een impuls en een positieve ontwikkeling voor de toegankelijkheid van de e-overheid gezien als aanbieder van informatie en diensten. Op 2 juni 2008 is een document gepresenteerd: 'Visie en actieprogramma betere publieke dienstverlening' 22. Hierin worden concrete verbeteracties voorgesteld voor provincies, gemeenten en uitvoeringsorganisaties met als doel om voor mensen 'merkbare en zichtbare verbeteringen van de overheidsdienstverlening' te realiseren Internationaal De Europese Commissie heeft toegankelijkheid gekoppeld aan economische prestatie, werkgelegenheid, kwaliteit van leven en sociale participatie. Dat is vastgelegd in de 2006 Riga Ministerial Declaration en het i201 0 initiatief. In de afgelopen jaren is toegankelijkheid al in vele vormen opgenomen in Europese besluiten. Eind 2007 is een duidelijke visie en planning gepubliceerd. De Commissie wil instrumenten laten ontwikkelen om meer druk te kunnen zetten op zowel overheden als bedrijfsleven. Daarnaast willen zij ter versterking van de concurrentiepositie van Europa meer harmonisatie van regels en methoden. In Spanje is een wet van kracht die niet alleen overheden, maar ook maatschappelijk relevante marktpartijen verplichten om per 31 december 2008 aan internetstandaarden te voldoen. De daar gebruikte standaarden wijken op een aantal details af van de internationale W3C standaarden maar zijn wel van het niveau prioriteit 2 (AA). 21 Bron: Brief van staatssecretaris Bijleveld-Schouten d.d. 26 juni 2008 overeen actieprogramma toegankelijkheid e-overheid. 22 Bron: /betere ) Accessibility Monitor

14 De vooruitgang op het gebied van ICT toegankelijkheid zal regelmatig worden onderzocht, er wordt gewerkt aan bewustwording en de uitwisseling van best practice en er worden onder andere regionale netwerken opgezet om de overheid dichter bij regio's en bedrijven te brengen. Er wordt op dit moment flink vaart gemaakt met de uitvoering van het ecovernment actieplan. Ook worden er maatregelen voorbereid die toegankelijkheid in Europa zullen moeten verzekeren. Belangrijk daarbij is het werk onder EU Mandate 376 dat wordt uitgevoerd door de Europese standaardisatie organisaties. Hoofddoel is een Europese Norm (EN) die voor alle lidstaten zal gelden. Twee Project Teams (van CEN en van Etsi) werken op dit moment aan het in kaart brengen van de maatregelen en standaarden die daarvoor nodig zijn. Accessibility neemt deel aan een van deze teams. 23 Elektronische aanbesteding neemt daar een belangrijke plaats in. Op 13 december 2006 werd door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties het VN-mensenrechtenverdrag voor mensen met (functie)beperkingen aangenomen. Doel van het verdrag is het promoten, beschermen en verzekeren van volledige en gelijke kansen op het gebied van mensenrechten en fundamentele vrijheden voor mensen met een beperking en het promoten van respect voor hun beperking. Het verdrag is breed en bevat o.a. communicatierechten met inbegrip van verschillende talen, braille, tactiele communicatie, grootschrift, toegankelijke multimedia en ICT in het algemeen. Nederland heeft het verdrag nog niet geratificeerd. 1.3 De Accessibility Monitor Dit is de derde Accessibility Monitor. De Accessibility Monitor is een onderzoek door Stichting Accessibility naar de toegankelijkheid en kwaliteit van 100 overheidswebsites en websites met overheidsinformatie. Deze websites worden in het onderzoek onderverdeeld in rijksoverheidwebsites, websites op nationaal niveau, provinciewebsites en gemeentewebsites, zowel van grotere als van kleinere gemeenten. Dit onderzoek is tweemaal eerder uitgevoerd in 2004 en In deze onderzoeken werden enkel de prioriteit 1 ijkpunten van het Waarmerk drempelvrij.nl onderzocht. Ze waren daarmee enkel gericht op toegankelijkheid. In de Accessibility Monitor van 2008 is onderzoek gedaan naar een aantal van de prioriteit 1 ijkpunten, aangevuld met een aantal aanvullende richtlijnen voor kwaliteit en toegankelijkheid uit de strengere Webrichtlijnen. Er is voor deze aanpak gekozen, vooral om het effect van het Besluit kwaliteit Rijksoverheidswebsites na 2006 te meten êü Accessibility Monitor

15 Op basis van een indicatieve scan is binnen een beperkt tijdsbestek onderzoek gedaan naar mogelijke toegankelijkheidsproblemen op overheidswebsites en sites met overheidsinformatie. Deze scan geeft een eerste indicatie van toegankelijkheidsproblemen. Het kan zijn dat bij uitgebreider onderzoek meer problemen worden gevonden of dat een aantal problemen bij meer websites wordt aangetroffen. Uitgangspunt voor de Accessibility Monitor 2008 zijn de Webrichtlijnen van de Overheid, waar eerdere onderzoeken het Waarmerk drempelvrij.nl als uitgangspunt voor onderzoek hadden. Deze Webrichtlijnen zijn in 2004 opgesteld in opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, in samenwerking met ICTU, TNO en Cinnamon Interactive. Uit het onderzoek van bleek dat 95% van de overheidswebsites niet voldeden aan een aantal basis kwaliteitseisen en niet geheel toegankelijk waren voor mensen met een functiebeperking en senioren. Ook in 2005 werd dit onderzoek uitgevoerd 25. Uit dit onderzoek bleek dat 96% van de onderzochte overheidswebsites niet voldeed aan de minimale eisen voor webtoegankelijkheid. Dit onderzoeksrapport geeft een overzicht van de resultaten van het onderzoek van 2008 en vergelijkt de resultaten op gebied van toegankelijkheid met die van Er wordt aandacht geschonken aan de problemen die zich voordoen en waar ze aangetroffen zijn. Door de rapporten uit 2005 en 2008 naast elkaar te leggen kan nu ook gekeken worden of specifieke toegankelijkheidsproblemen vaker of minder vaak voorkomen. 1.4 De Richtlijnen W3C Richtlijnen Het World Wide Web Consortium (W3C 26 ) heeft internationale richtlijnen voor toegankelijkheid opgesteld. Hierbij zijn ijkpunten geformuleerd om te kunnen meten of websites daadwerkelijk toegankelijk zijn voor mensen met een functiebeperking. Deze ijkpunten zijn opgesplitst in drie categorieën waarbij de eerste groep ijkpunten, prioriteit 1, staat voor de minimale toegankelijkheid, terwijl prioriteit 2 en 3 elk een stuk verder gaan. Deze richtlijnen zijn terug te vinden in 24 Bron: Accessibility Monitor, Stichting Accessibility 25 Bron: Accessibility Monitor 2005, Stichting Accessibility 26 Website: ê) Accessibility Monitor

16 documenten en resoluties van de Europese Commissie. Ze zijn ook opgenomen in verschillende wetten van landen om ons heen waaronder Duitsland (BITV), Engeland (DDA), Italië en Frankrijk. De richtlijnen vormen met een kleine juridische wijziging de basis voor belangrijke wetgeving in de VS (Section 508), Canada en Australië. In Nederland wordt al jarenlang de norm drempelvrij.nl gebruikt. Bij de richtlijnen van het W3C gaat het om voornamelijk technische richtlijnen die ervoor zorgen dat websites aan minimale kwaliteitscriteria voldoen waardoor het bijvoorbeeld voor hulpapparatuur mogelijk is om toegang te krijgen Waarmerk drempelvrij.nl De Stichting Waarmerk drempelvrij.nl is in samenwerking met de Nederlandse overheid en alle belanghebbenden opgezet 27. De norm van het Waarmerk drempelvrij. nl is gebaseerd op een vertaling van de prioriteit 1 ijkpunten van het W3C 28 en is opgesteld om onafhankelijk, objectief en transparant de toegankelijkheid van websites vast te kunnen stellen. Hiermee wordt aangesloten bij internationale ontwikkelingen op het internet en wet- en regelgeving in en buiten de EU. Het Nederlandse model is op Europees niveau maatgevend Webrichtlijnen van de Overheid Voor het bouwen van websites bestaan internationaal erkende afspraken in de vorm van webstandaarden. Toepassing van deze standaarden levert een beduidend betere en toegankelijke website op. De Nederlandse overheid heeft deze internationale standaarden samengebracht in een kwaliteitsmodel, genaamd de Webrichtlijnen 29. Het omvat kwaliteitseisen om te komen tot betere overheidswebsites. Om deze richtlijnen toetsbaar te maken heeft Stichting Accessibility met diverse andere experts in opdracht van het ministerie van BKZ en Stichting Waarmerk drempelvrij een normdocument Webrichtlijnen ontwikkeld Leeswijzer In hoofdstuk 2 leest u meer over toegankelijkheid en kwaliteit van het internet. Hier wordt beschreven wat voor rol standaarden, gebruiksvriendelijkheid en vindbaarheid spelen in de toegankelijkheid van een website. Ook wordt beschreven hoe mensen met verschillende functiebeperkingen gebruik maken van internet, hoe groot deze groep is en worden er enkele voorbeelden van knelpunten bij internetgebruik gegeven. 27 Bron: 28 Bron: 29 Bron: 30 Bron: ^) Accessibility Monitor

17 Hoofdstuk 3 beschrijft de methode van onderzoek, de onderzoeksvragen en de onderzochte groepen websites. De resultaten worden besproken in hoofdstuk 4. Hierbij wordt onder andere ingegaan op de problemen die optreden bij overheidswebsites, zowel van het totaal van alle onderzochte overheidswebsites als opgesplitst per niveau. In hoofdstuk 5 wordt een vergelijking gemaakt met de monitor van In hoofdstuk 6 volgt de conclusie, in hoofdstuk 7 de aanbevelingen en in hoofdstuk 8 staan verwijzingen naar meer informatie over de onderwerpen die in dit rapport aan de orde komen. De bijlagen bestaan uit de onderzoekscijfers en de lijst met onderzochte websites. ) Accessibility Monitor

18 Hoofdstuk 2 Toegankelijkheid & kwaliteit f»--- In deze monitor wordt de toegankelijkheid en kwaliteit van overheidswebsites besproken. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de toegankelijkheid en kwaliteit van het internet als kader voor het monitoronderzoek. Internetters met een functiebeperking, gebruiksvriendelijkheid, vindbaarheid en kostenvoordelen komen aan bod. En altijd staan webstandaarden centraal. 2.1 Webstandaarden Voor het bekijken van internetpagina's worden browsers gebruikt, bijvoorbeeld Internet Explorer of Firefox. In een browser worden webpagina's, die bij een server worden opgevraagd, omgezet in een voor de gebruiker leesbare vorm en gewenste lay-out. Dat is wat we kennen als websites of webapplicaties. Voor het bouwen van websites bestaan allerlei internationaal vastgelegde afspraken over het gebruik van technieken. Deze afspraken worden webstandaarden genoemd. Websites Standaarden Gebruikers browsers hulpje apparatuur Gougle ~\ zoekflsjn _J machines Figuur 7: De rol van webstandaarden. & Accessibility Monitor

19 Ter verduidelijking kan er een vergelijking getrokken worden tussen het gebruik van webstandaarden en de bouw van een huis. Voor het bouwen van een huis bestaan afspraken over de afmetingen van deuropeningen. Deze afspraken zijn er vanwege bijvoorbeeld brandvoorschriften en omdat er rolstoelen doorheen moeten passen of brancards in geval van nood, maar natuurlijk ook voor meubilair. Dankzij deze afspraken hoeft een aannemer zich niet bezig te houden met specifiek gebruik van een doorgang door een bepaalde groep en is toch de functionaliteit gewaarborgd. Webstandaarden zijn een set van technische afspraken voor het web en vervullen een vergelijkbare functie. Ze helpen de webbouwer om een technisch goede website te bouwen, zonder dat hij zich zorgen hoeft te maken over specifieke gebruikers (user agents). Wanneer volgens webstandaarden gebouwd wordt, kan een webbouwer er namelijk ook van uit gaan dat user agents zoals bijvoorbeeld hulpapparatuur, mobiele apparatuur en verschillende soorten browsers met de website om kunnen gaan. 2.2 Internetters met een functiebeperking Internetters met een functiebeperking hebben bijvoorbeeld een visuele, auditieve, motorische of verstandelijke beperking 31. Ook senioren hebben statistisch een grotere kans op functionele beperkingen, waardoor ze meer problemen kunnen ondervinden bij het bezoeken en gebruiken van websites. Het kunnen bepaalde gradaties zijn van één of meer van de hieronder genoemde beperkingen. In deze paragraaf wordt besproken hoe deze groepen mensen internet gebruiken 32 en wordt een aantal voorbeelden van problemen genoemd. Blinde mensen gebruiken geen beeldscherm of muis en zijn bij het gebruik van internet afhankelijk van speciale software op kun computer (screenreader) en een zogenaamde brailleleesregel die zij koppelen aan een laptop of desktop computer. De screenreader leest de tekst van de website hardop voor, de brailleleesregel geeft de tekst in braille weer. Voor blinden is het belangrijk dat bijvoorbeeld afbeeldingen en andere visuele onderdelen een omschrijving hebben en dat een website bruikbaar is wanneer alleen via het toetsenbord genavigeerd wordt, omdat zij geen muis kunnen bedienen. Ook mensen met dyslexie gebruiken wel screenreaders, om hen te ondersteunen bij het lezen. Voor slechtzienden is het onder meer belangrijk dat ze zelfde tekstgrootte kunnen aanpassen. Wanneer die door de bouwer van de site is 'vastgezet' kunnen ze de 31 Meer informatie over functiebeperkingen is te vinden op: achtergronden/handicaps 32 Meer informatie over gebruik van hulpapparatuur door mensen met een functiebeperking is te vinden op: ê) Accessibility Monitor

20 tekst niet zelf groter of kleiner maken. Goed contrast is zeer belangrijk voor deze groep mensen. Voor zowel blinden als slechtzienden is het ook belangrijk dat er een toegankelijk alternatief is wanneer informatie enkel in videobeelden wordt gegeven. Mensen die kleurenblind zijn hebben vaak problemen met de kleurcombinaties rood-groen en geel-blauw. Er moet voor deze mensen voorkomen worden dat informatie alleen in kleur wordt aangegeven. Een voorbeeld is: 'Druk op de groene knop om verder te gaan en op de rode knop om te stoppen'. Deze verwijzing kan problemen opleveren, wanneer kleuren niet goed onderscheiden kunnen worden. Andere mogelijke problemen zijn contrast, maar ook een legenda bij een kaart of bepaald kleurgebruik in diagrammen kan problemen opleveren. Voor doven en slechthorenden is het belangrijk dat er voor audio- en videobestanden een alternatief geboden wordt. Voor video is een snelle indicatieve test om met de oren dicht te kijken of alle informatie in een video nog beschikbaar is. Bijvoorbeeld als er een vrouw in beeld is die vertwijfeld kijkt terwijl op de achtergrond schreeuwende kinderen te horen zijn (niet in beeld). Is dat dan zonder geluid duidelijk? De richtlijnen eisen bijvoorbeeld dat er dan een caption is waar dat beschreven staat ("geluid van schreeuwende kinderen"). Eenzelfde soort probleem hebben blinden bij een videofilm. Ook daarvoor is er een snelle test: doe hetzelfde ook eens met de ogen dicht. Is dan alle belangrijke informatie in het geluid van de video beschikbaar? Is er bijvoorbeeld een stem die de belangrijke informatie uit het beeld vertelt? 33 Voor mensen met een motorische beperking of bijvoorbeeld RSI is het, net als voor bijvoorbeeld blinden, van belang dat ook door een site genavigeerd kan worden zonder een muis te gebruiken. Tot slot kunnen ook mensen die niet lichamelijk of verstandelijk beperkt zijn, toch beperkt zijn in het gebruik van internet. Wanneer bijvoorbeeld een website op een mobiele telefoon, PDA of iphone wordt bekeken, wanneer geluid uitgeschakeld is of wanneer vanwege hoge beveiligingsinstellingen bepaalde functies uitgeschakeld staan is het belangrijk dat dezelfde informatie beschikbaar blijft. In al deze situaties helpen webstandaarden de webbouwer om rekening te houden met deze beperkingen, zonder dat hij zich hoeft te verdiepen in specifieke beperkingen of hulpapparatuur zelf. 33 Voor meer informatie over het toegankelijk maken van audio- en videobestanden: 5) Accessibility Monitor

21 2.3 Gebruiksvriendelijkheid Gebruiksvriendelijkheid en webtoegankelijkheid zijn twee aspecten die hand in hand gaan. Kort gezegd gaat toegankelijkheid erover of informatie beschikbaar en eenvoudig vindbaar is voor iedereen. Gebruiksvriendelijkheid gaat erover of informatie op een manier wordt aangeboden, die voor de gebruiker onder andere logisch, consequent, eenvoudig te begrijpen, vinden en gebruiken is. Gebruiksvriendelijkheid kan dus gezien worden als een laag bovenop webtoegankelijkheid. Als een website toegankelijk gemaakt wordt betekent het in de regel dat deze ook automatisch gebruiksvriendelijker wordt. Duidelijke linkteksten en consistentie in de webpagina's zijn een onderdeel van webtoegankelijkheid, maar helpen ook de gebruiksvriendelijkheid vergroten. 2.4 Vindbaarheid voor zoekmachines Zoekmachine optimalisatie (in jargon Search Engine Optimization, SEO) is een actueel onderwerp. Organisaties geven vaak veel geld uit om hoger in de Google zoekresultaten te komen en dus beter vindbaar te worden. Zoals eerder genoemd benaderen zoekmachines zoals Google internetpagina's eigenlijk als een gehandicapte gebruiker. Zoekmachines zijn gebaat bij een toegankelijk internet en zijn sterk afhankelijk van de manier waarop een site is opgebouwd en van de manier waarop de code is opgemaakt. Zoekmachines als Google zijn bijvoorbeeld blind, omdat ze geen afbeeldingen kunnen zien. Om deze reden is het belangrijk voor zoekmachines dat informatie, die in afbeeldingen wordt overgebracht, ook in tekst beschikbaar is. Pagina's dienen semantisch correct te zijn opgemaakt, en de inhoud en opmaak dienen gescheiden te worden. Ook dient een website meerdere invoerapparaten, bijvoorbeeld muis en toetsenbord, te ondersteunen. Hierdoor kan ook Google, die geen gebruik kan maken van een muis, door een site navigeren. Omdat Google geen kleur ziet, dient informatie niet alleen in kleur overgebracht te worden. Bepaalde geavanceerde webtechnieken en programmacode zijn niet begrijpelijk voor zoekmachines. Ook daarom is het belangrijk dat de functionaliteit van een website niet van deze technieken afhangt, maar dat deze technieken slechts een aanvulling zijn op de basisfunctionaliteit. Wanneer bij de bouw rekening wordt gehouden met deze 'eigenschappen' van een zoekmachine, wordt voor Google de structuur en inhoud van de website duidelijker en wordt het mogelijk om meer betrouwbare en relevante zoekresultaten te geven. 5) Accessibility Monitor

22 Toegankelijkheid is hiermee ook een belangrijke basis voor SEO. Wanneer een website opgemaakt wordt, zal deze dan ook hoger scoren in de zoekresultaten van een zoekmachine zoals Coogle. De voorwaarde voor vindbaarheid door zoekmachines en toegankelijkheid gaan hiermee hand in hand. 2.5 Financieel voordeel Een belangrijk gevolg van een toegankelijke website is dat er groot financieel voordeel gehaald kan worden door extra opbrengsten en kostenbesparingen. Een drempel voor veel organisaties is vaak het vooroordeel dat webtoegankelijkheid duur is of veel tijd kost. Wanneer toegankelijk gebouwd wordt, bedragen de extra kosten bij de ontwikkeling voor de gemiddelde website 3-5%. Het positieve effect is echter groot, waardoor deze investering snel terugverdiend wordt. Een toegankelijke website kan namelijk enorme besparingen en voordelen opleveren: Besparing op onderhoudskosten (inhoud en opmaak gescheiden) Besparing op aanpassingen voor nieuwe browserversies Besparing op bandbreedte en serverbelasting tot 60% Meer potentiële bezoekers. Zoals gezegd zijn toegankelijkheid en gebruiksvriendelijkheid nauw verbonden. Een vergroting van toegankelijkheid en daarmee gebruiksvriendelijkheid kan verkoop en conversion rate verhogen met 1 00% te", 3 Een case study van de vernieuwing van de website van verzekeraar Legal & General laat zien dat het toegankelijk maken van de website van dit bedrijf grote financiële voordelen opleverde 35 : Kort gezegd komt het voordeel bij dit bedrijf neer op 1 00% Return on Investment in minder dan 12 maanden project. Het aantal bezoekers van de website die een offerte aanvraag deden is toegenomen met 95%. Er was een toename van 90% van het aantal verkochte levensverzekeringen via de website. Er was een besparing van per jaar op onderhoud en beheer Meer informatie over het toegankelijk maken van de website van Legal & General: & Accessibility Monitor

23 Hoofdstuk 3 ; t. Er zijn 100 overheidssites of sites met overheidsinformatie onderzocht op toegankelijkheid en kwaliteit 36. Op twee websites na is de lijst onderzochte websites gelijk aan die van de vorige Monitor uit 2005: De gemeenten Liemeer en Noord Koggenland bestaan niet langer vanwege gemeentelijke herindeling en onbereikbaarheid van de website. Hiervoor in de plaats zijn de websites onderzocht van Nieuwkoop en Leidschendam-Voorburg. 3.1 Indicatieve scan naar de Webrichtlijnen van de Overheid De onderzochte websites zijn allemaal onderworpen aan een korte indicatieve scan waarbij handmatig is gekeken naar verschillende richtlijnen uit de Webrichtlijnen van de Overheid (zie Bijlage II). De Webrichtlijnen van de Overheid zijn opgesteld om de kwaliteit en toegankelijkheid van overheidswebsites te vergroten. Het kan voorkomen dat een website die technisch ontoegankelijk wordt bevonden op basis van de richtlijnen, wel door een aantal mensen als bruikbaar wordt ervaren. De richtlijnen houden echter rekening met veel verschillende aspecten van toegankelijkheid, bruikbaarheid en kwaliteit om een website toegankelijk te laten zijn voor iedereen. Een indicatieve scan geeft een goede eerste indruk van de omvang van de toegankelijkheidsproblemen. Het kan echter zijn dat bij uitgebreider onderzoek meer problemen worden aangetroffen. Binnen de indicatieve scan is niet uitgebreid onderzocht aan welke toegankelijkheidseisen zeker wel volledig voldaan is. Hiervoor is uitgebreider onderzoek nodig en zijn de in samenwerking met alle belanghebbenden opgezette Waarmerk drempelvrij.nl inspecties 37 beschikbaar. Onderzocht is onder andere: het percentage ontoegankelijke sites; welke toegankelijkheidsproblemen zich het meest voordoen; bij welke groep overheidsorganisaties bepaalde problemen zich vooral voordoen. 36 Voor een volledig overzicht van alle onderzochte websites zie bijlage VI. 37 Meer informatie over de Waarmerkregeling: êi Accessibility Monitor

24 Omdat de meeste onderzochte toegankelijkheidseisen niet automatisch te toetsen zijn is voor dit onderzoek vrijwel geen gebruik gemaakt van de online Webrichtlijnen tooi. Deze is enkel gebruikt voor het controleren van de scheiding tussen (X)HTML en CSS. De overige punten zijn handmatig onderzocht. Verder is er gebruik gemaakt van de Webdeveloper Toolbar voor Firefox 38 en de Web Accessibility Toolbar 39 voor Internet Explorer. In het onderzoek zijn alleen standaard (X)HTML output en functionaliteit van de websites onderzocht. PDF-bestanden zijn buiten beschouwing gelaten. Op veel pagina's worden echter wel PDF-bestanden aangeboden. Belangrijk is om te vermelden dat informatie aangeboden dient te worden via open standaarden. De enige toegankelijke PDF-versie die gebruikt mag worden is PDF/A-la 40. In de regel voldoen de meeste PDF-documenten op websites niet aan deze standaard. 3.2 Extra onderzoeksvragen Behalve onderzoek naar een aantal elementen uit de Webrichtlijnen van de Overheid is een aantal aanvullende onderzoeksvragen geformuleerd, die een indruk geven van het effect van de aandacht die besteed is aan de toegankelijkheid en kwaliteit bij het bouwen van een website (zie Bijlage III). Het betreft twee onderzoeksvragen: het controleren van de toetsenbordtoegankelijkheid van een website en (voor gemeenten) de vindbaarheid van informatie van een website via zoekmachines Toetsenbordtoegankelijkheid Bij het onderzoeken van de toetsenbordtoegankelijkheid wordt onderzocht of de site volledig toegankelijk is zonder het gebruik van een muis. Mensen met een visuele- of een motorische beperking, die geen gebruik kunnen maken van de muis, zijn namelijk afhankelijk van het toetsenbord of andere aanwijsapparatuur. Een site die toegankelijk is zonder muis wordt ook toegankelijker voor mensen die sites bekijken met laptops, mobiele telefoons, PDA's of andere apparaten Google zoekopdracht Bij deze extra onderzoeksvraag wordt onderzocht hoe eenvoudig het is om informatie over het aanvragen van een paspoort bij een specifieke gemeente te vinden via een zoekopdracht bij Coogle.nl. 38 Web Developer Toolbar: 39 Web Accessibility Toolbar: 40 Meer informatie over open standaarden bij de overheid: 41 Voor meer informatie zie het uitgebreide artikel Toetsenbordtoegankelijkheid op ) Accessibility Monitor