E EN leven als dat van mr. Karel Paul van der Mandele verdient

Transcriptie

1 TER NAGEDACHTENIS MR. K. P. VAN DER MANDELE, DOOR DR. A. J. TEYCHINÉ STAKENBURG E EN leven als dat van mr. Karel Paul van der Mandele verdient een biografie, waarin voldoende ruimte is niet alleen voor de gebeurtenissen en handelingen, die hem tot de 'grand old man' van Rotterdam hebben gestempeld, maar ook voor alle nuanceringen die zijn daden gedurende bijna zeventig jaar hebben gekenmerkt. Wat aan de feiten voorafging en wat er op volgde, dient men te weten en te analyseren om een levensbeschrijving te geven, welke recht doet aan tekortkomingen en successen, aan vreugde en verdriet die elk mensenleven kent. In een necrologie zoals deze, kan van dit alles nauwelijks sprake zijn. Toch wagen wij een poging. Karel Paul van der Mandele werd geboren op 1 november 1880 te Delft, waar de familie zich - na eeuwenlang in Dordrecht te hebben gewoond - had gevestigd. Hij was in het gezin van de vier kinderen van mr. Willem Karel Samuel van der Mandele en Pauline Cornelia Engelbrecht de enige zoon. Zijn vader was kassier en commissionair in effecten en raakte door een ongelukkige samenloop van omstandigheden in financiële moeilijkheden. Zorgen, die de zoon al vroeg tot het besef brachten, dat hij de opdracht had aan de gemeenschap iets goed te maken voor wat de vader haar had aangedaan. Op zijn minst bestond dat begrip in het voldoen van alle gemaakte schulden, waarvan dan ook geen cent onbetaald bleef! Maar daarnaast en daarna groeide er in Van der Mandele een duidelijke voorstelling van wat hij voor zijn omgeving, voor de maatschappij zou kunnen doen. Tengevolge van de deconfiture in zijn jeugd werd hij een laatbloeier: zijn grote opwaartse lijn in de Rotterdamse samenleving vangt in feite - enige vroegere belangrijke creaties daargelaten - na 1938, dus in zijn 58ste levensjaar, aan. Te Delft nog genoot hij lager onderwijs en volgde hij het gym- 103

2 nasium. Van der Mandele wilde zeeofficier worden op instigatie van zijn oom Gerrit Cool; hij werd afgekeurd op zijn ogen, hoewel hij tot aan zijn dood vrijwel nooit een bril heeft gedragen. Ook heeft hij gedacht aan een studie in de geschiedenis, maar het werden tenslotte in 1899, voorafgegaan door een jaar studie te Lausanne, Rechten te Leiden. Daar onderging hij vooral de invloed van de hoogleraren Oppenheim en Van Vollenhoven. Op 30 mei 1902 promoveerde hij op stellingen. Het toeval bracht hem, na enige jaren ervaring op het Haagse advocatenkantoor van mrs. De Brauw te hebben opgedaan, naar Rotterdam. Op zachte aandrang van zijn oom dr. Antoine Plate aanvaardde hij op 1 april 1906 de functie van secretaris van de directie der Rotterdamsche Bankvereeniging. Korte tijd later, op 5 juni 1906, trouwde hij met Hermine Sophie Marie van Bosse, uit welk huwelijk één zoon en drie dochters werden geboren. Op 1 maart 1910 werd hij directeur van de Robaver en hij bleef dit tot 30 april Hij behield zijn verdere leven, zelfs tot op zeer hoge leeftijd, een groot aantal commissariaten, welke deze functie met zich bracht. Een inmiddels plaats gehad hebbende benoeming tot lid van de Kamer van Koophandel en Fabrieken (1932) werd het begin van een ingrijpende verandering in Van der Mandele's leven. Het voorzitterschap van dit instituut, dat hem op 4 januari 1938 verdiend toeviel, gaf hem gelegenheid zijn kwaliteiten op financieel en sociaal-cultureel gebied voor stad, provincie en land te ontplooien. Zijn talrijke werkzaamheden, waarvan hier slechts de voornaamste kunnen worden vermeld, zijn te rangschikken in enige groepen. Allereerst die voor de Kamers van Koophandel in Zuid-Holland en in binnen- en buitenland, tussen welke dwarsverbindingen werden gelegd. Een groot aantal instituten voor de handel op het buitenland werden opgericht, die de naam van landen en werelddelen dragen in combinatie met die van Nederland. Een Unie van Rijnkamers, die de verbinding Rijn-Main-Donau als verkeers- en produktieweg onder zijn leiding propageerde, kwam tot leven. Van der Mandele was voorstander van een Europese economische eenheid, waarin hij met nadruk ook Rusland begreep. Aan politiek deed hij overigens nooit; toen hem eens gevraagd werd: 'Waarom 104

3 niet?' antwoordde hij dat hij zonder deze toch wel kon bereiken wat hij wilde. Hoewel zijn lidmaatschap van het Vaderlands Comité ( ) en zijn rol bij de totstandkoming van de Partij voor de Vrijheid - hij was korte tijd onder-voorzitter en later hoofdbestuurslid van de Volkspartij voor Vrijheid en Democratie - op enige belangstelling in partij-politiek wijzen, gingen bij hem de Rotterdamse belangen voor. Het bombardement van Rotterdam was nog geen week achter de rug, of in de tuin van zijn woonhuis 'de Boogerd' aan 's-gravenweg vergaderden burgemeester P. J. Oud en enige kopstukken uit industrie en haven om een plan voor de wederopbouw te maken, waarbij ieder een speciale taak voor zijn rekening nam, na de oorlog als Comité aangeduid. Regelmatig kwamen tijdens de bezettingsjaren Rotterdammers als Van der Mandele, ir. F.W. C. Blom, dr. J. Ph. Backx ten kantore van dr. C. H. van der Leeuw (De Erven de Wed. J. van Nelle) hiertoe te zamen. 'Mr. K.P.' - zoals hij in de wandeling genoemd werd - had daarnaast een werkzaam aandeel in de financiering van de stakende spoorwegarbeiders. Dan zijn er zijn activiteiten op het gebied van onderwijs, kunsten en wetenschappen. Bij de oprichting van de Nederlandse Economische Hogeschool, als Handels-Hoogeschool in 1913 gegrondvest, en het Hogeschoolfonds speelde hij een grote rol. Van het begin af aan was hij lid, later voorzitter van de Raad van Bestuur, daarna president-curator gedurende bijna een halve eeuw. Hij stimuleerde de eerste verschijning der Economisch-Statistische Berichten en de oprichting van het Nederlands Economisch Instituut. Voor het Leidse Universiteitsfonds zette hij zich een leven lang in. Het Rotterdamsch - oorspronkelijk: Staatkundig - Genootschap Gijsbert Karel van Hogendorp is door hem gecreëerd. Wat de kunst betreft, was de oprichting der Stichting Museum Boymans-Van Beuningen, waaraan een syndicaat ten grondslag ligt voor de aankoop van Rembrandt's portret Titus, van groot belang. Zij hield en houdt zich o.m. bezig met de financiering van aanwinsten, zoals de Stichting Lucas van Leyden doet voor grafisch werk. Het museum aan de Mathenesserlaan heeft veel aan Van der Mandele te danken, o.a. zijn tegenwoordige behuizing. Ook voor de totstandkoming van het Concert- en Congresgebouw 'de Doelen', het definitieve dak voor het door hem gepropageerde 105

4 Rotterdams Philharmonisch Orkest, en het voormalige Museum Van der Vorm heeft hij geijverd. In de sector van de zorg voor geschiedenis en haar monumenten mogen de restauratie van Princenhof, Oude Kerk en Grote Markt te Delft; van de Dordtse Kerk; en van het Pieterskerkplein in Leiden vermeld worden. Zijn bemoeienissen met het Huys ten Donck te Ridderkerk, het Binnenhof en Slot Loevestein worden in dit verband ook genoemd. Ten behoeve van het behoud van de stamsloten in Duitsland riep hij de Stichting 'Je Maintiendrai Nassau' in het leven. In het Rotterdams Comité ter behartiging van Nationale Belangen (1923) gaf hij als voorzitter jarenlang inhoud aan de viering van koninklijke en nationale hoogtijdagen. Het corps Mariniers vond in hem steeds een groot bewonderaar (instrumenten, vaandels, gala-uniformen, standbeeld) en moest volgens zijn wens op Koninginnedag de feestelijkheden altijd met de taptoe besluiten. Dat 'Mr. K.P.' werd benoemd tot Kamerheer in buitengewone dienst van H.M. de Koningin, zal niemand verbaasd hebben! Op het gebied van volkshuisvesting en milieubescherming was Van der Mandele zijn tijd ver vooruit. Al vóór de Eerste Wereldoorlog werd hij opgenomen in de Vereniging voor Stadsverbetering. Bij de totstandkoming van het Tuindorp 'Vreewijk' (1913) had hij de leiding. Van veel betekenis was de oprichting van de Stichting 'Stad en Landschap van Zuid-Holland' (1928) en die van het 'Zuid-Hollands Landschap' (1934), beide voor de cultuurconservering. Ook zijn bemoeienissen bij de vestiging van het Bouwcentrum te Rotterdam wijzen in deze richting. Voor de stadsverfraaiïng zorgde hij met de door hem opgerichte Stichting 'Herrijzend Rotterdam' (1945): de Oorlogskruisen, de grote verzetsmonumenten voor burgers, militairen en zeelieden, Koningin Wilhelmina, Zadkine, Grotius e.d. Bij zijn zorg voor ontwikkeling en ontspanning kreeg Van der Mandele in de jaren twintig - na mr. H. M. A. Schadee - de hulp van het door G. W. Burger nagelaten fonds 'Bevordering van Volkskracht'. De club- en buurthuizen, roeiverenigingen, de openluchttheaters, Stadion Feijenoord werden met tal van andere so- 106

5 ciaal-culturele instellingen in de stad gesteund. Ter financiering van allerlei projecten, vooral die waarvoor de overheid geen subsidies ter beschikking stelde, richtte hij na Wereldoorlog II een 'Concilium' op, waarin de grootste ondernemers branchegewijze - op basis van vrijwilligheid - werden opgenomen. De 'aanslagen' van Van der Mandele zijn een kwart eeuw lang befaamd geweest. Van der Mandele heeft leiding gegeven bij de financiering van de naoorlogse grote tentoonstellingen, zoals Rotterdam Ahoy', E' 55 en Floriade, alsmede van de Opbouwdagen op 18 mei en het Vliegveld Zestienhoven. Als commissaris van een zeer groot aantal ondernemingen, onder welke de N.V. Holland-Amerika Lijn, de Rotterdamsche Droogdok Mij. N.V., Furness N.V.,. R. S. Stokvis & Zn., Van Nievelt Goudriaan & Co. N.V., werkte hij gedurende de crisisjaren en na 1945 mede aan de economische ontwikkeling van het bedrijfsleven. Onderscheidingen in binnen- en buitenland zijn hem te beurt gevallen, waaronder die van Commandeur Nederlandse Leeuw, Grootofficier Oranje-Nassau, Grootofficier Huisorde van Oranje, de Zilveren Anjer van het Prins Bernhard Fonds, de penning de Lis van de provincie Zuid-Holland en de Paul Nijgh-penning voor sociaal-culturele verdiensten. De stad Rotterdam verleende hem de Van Oldenbarnevelt-medaille; de Nederlandse Economische Hogeschool het eredoctoraat. Een welbesteed, een vol leven werd op 23 januari 1975 beëindigd. Onder de honderden, die de indrukwekkende rouwdienst in Z///7 St. Laurenskerk vijf dagen later bijwoonden, waren bewonderaars en benijders. Ook vijanden? Natuurlijk! Hoge bomen vangen altijd de meeste wind. En daar komt nog iets bij: Van der Mandele had voor velen iets ondoorgrondelijks, iets mysterieus. Iets, dat vooral de jongeren aanduidden met hokus-pokus-pas! Wanneer ontmoette men hem H>erA:e//y&? Toch behoefde men geen psycholoog te zijn om hem te ontdekken; in elk gesprek met hem lag iets warms, iets gevoeligs, dat wie tegenover hem zichzelf durfde te zijn weldadig aandeed. De hoge boom bestond dan in feite niet. Zijn geliefde gedicht: 'Honestum petimus usque' van Albert Verwey spreekt van Kleinheid: 107

6 Boven de tijd, boven het leed Heft zich de goede en schone daad, Die klein mag zijn, want elk mensch weet Dat hij voor kleine taken staat. Klein zij de taak, maar sterk de wil Die haar met vaste trouw volvoert. Wie zoo doet heeft in zich zijn spil Waaraan geen verdre chaos roert. Als dan elkeen in eigen kring Zoo werkt, strek dan Uw handen uit En reikt ze tot in grootre ring De bond van broederschap zich sluit. Zo heeft Van der Mandele, in eigen kring hard werkend, zijn handen uitgestrekt en ze gereikt aan stad, land en West-Europa. Zou hij op zijn levenreis al eens hebben gefaald, dan wijzen zijn kleine fouten - net als bij de door hem bewonderde Gijsbert Karel van Hogendorp - ons in Rotterdam op zijn grote deugden. 108

7 MR. ANTHONY RUYS, DOOR MR. PH. A. J. MEES Tony Ruys, de naam waaronder hij algemeen bekend was, werd geboren op 24 januari 1908 te Antwerpen. Zijn vader was Anthony Ruys sr., lid van de firma Ruys & Co aldaar. Dit kantoor werd gesticht door Daniël Ruys, Rotterdams reder, die aanvankelijk de Antwerpse dochterfirma vanuit Rotterdam bestuurde. Allengs namen de zaken een zo grote vlucht, dat het nodig was dat een Ruys zich er vestigde om de zaken ter plaatse te leiden. Toen in de eerste wereldoorlog Antwerpen stil lag en er ook voor Ruys & Co geen werk meer was, trok de familie naar Rotterdam. Hier kreeg de jonge Tony zijn lager onderwijs aan de Rotterdamsche Schoolvereeniging. Na de oorlog hervatte vader Anthony zijn Antwerpse zaken en de jonge Tony ging nu naar het gymnasium te Breda. Hier deed hij in 1926 het eindexamen bèta. Nu kwam de rechtenstudie die hij met grondige belangstelling volgde en met het doctoraal examen voltooide in Aan vele activiteiten van het studentenleven nam hij deel en zijn persoonlijkheid, zijn kalme beheersing van moeilijke situaties en zijn spreektalent boezemden al spoedig vertrouwen in. Het lustrumjaar 1930 naderde en het sprak in het Leidse Studentencorps voor de meesten min of meer vanzelf, dat Tony de aangewezen Praeses Collegii van het lustrumjaar was. Om de bekwaamheid en niet in de laatste plaats om de stijl, waarmede hij die in de toenmalige studentenwereld zware taak volbracht, oogstte hij in brede kring bewondering. Na het doctoraal examen volgde een stage bij het advocatenkantoor Mrs. Rombach en Lycklama a Nijeholt te Rotterdam. Hij heeft zijn gehele verdere bankiersloopbaan plezier gehad van de ervaring die hij tijdens die stage opdeed op practisch juridisch terrein. Hij had echter gekozen voor het effecten- en bankvak en daarin werd hij opgeleid door de grote Haagse firma Heidring & Pierson. Deze bestemde hem tenslotte voor haar Rotterdamse firma, die toen nog heette J. H. Schaay & Zonen. Na fusie van deze firma met de firma Ebeling & Gleichman werd de naam Ruys, Ebeling & Gleichman en later Heidring & Ruys. 109

8 Toen terstond na het einde van de tweede wereldoorlog van het Rotterdamse bedrijfsleven een kolossale inspanning vereist werd in dienst van de wederopbouw van stad en haven, was de firmantenbezetting van het van 1720 daterende bank- en assurantiehuis R. Mees & Zoonen tengevolge van overlijden en leeftijdsopbouw niet voldoende sterk om aan de zware taken het hoofd te bieden. De firmanten waren toen mr. Rudolf Mees, Jacob Mees, mr. Herman Carel Hintzen en mr. Philip A. J. Mees, die respectievelijk in 1910, 1915, 1923 en 1937 tot de firma toetiaden. Philippus Mees was in 1944 op 70-jarige leeftijd overleden. Ter versterking van de leiding deden mr. A. Ruys en mr. W. H. Fockema Andreae op 1 juni 1946 als firmanten hun intrede. Als enige overlevende van hen, die vóór de oorlog firmant zijn geworden, herdenk ik met grote dankbaarheid wat mijn twee Leidse vrienden en tijdgenoten gedurende een ruim 25-jarig firmantschap voor de firma hebben verricht. Dat deze na de oorlog in de veranderende wereld haar vooraanstaande plaats in Rotterdam niet slechts heeft mogen behouden, maar aanzienlijk heeft mogen versterken, is voor een groot gedeelte mede aan hun beider bekwaamheid te danken. Als firmant van R. Mees & Zoonen en later als lid van de Raad van Bestuur van Mees & Hope Groep N.V. en gedelegeerd commissaris van Bank Mees & Hope N.V., heeft Ruys zijn plaats in Rotterdam bekleed op een wijze, die geheel aansloot bij de tradities van de families Mees en Hintzen. Met zijn scherp inzich begreep hij dat R. Mees & Zoonen zich moest combineren met andere instellingen. De fusies met Hope & Co en met de Nederlandse Overzee Bank vonden dan ook mede hun oorsprong in Ruys' conclusies en zijn rol bij de totstandkoming ervan was er een van initiatief en doorzetting. Ruys was een geboren bankier die gezag inboezemde om zijn kalme en doordachte beoordeling van mensen en risico's. Hij hield van jonge mensen en hij trachtte hen, waar mogelijk, vooruit te helpen als hij vertrouwen in hen stelde. Een voorbeeld wil ik hier noemen: dat is de heer Martin Schroder, die vanaf zijn allereerste begin als jonge ondernemer, Ruys' vertrouwen genoot. Samen hebben zij met het alom bekende spectaculaire succes dit luchtvaartbedrijf gestuurd naar zijn tegenwoordige plaats in de transportwereld, Ruys als financier achter de schermen, Schroder als de ondernemer par excellence. Maar ook zonder enigerlei zakelijke 110

9 ïelatie stond hij open voor jonge mensen die aan het begin stonden van studie of carrière. Hij vond het prettig zich in hun problemen te verdiepen en trachtte hen met goede raad terzijde te staan. Dezelfde belangstelling toonde hij voor medewerkers van het kantoor als ze het persoonlijk of zakelijk moeilijk hadden. Nauwkeurig volgde hij de ontwikkeling in de samenleving en hij gaf leiding aan de aanpassing daaraan van het sociale beleid van de eigen onderneming. Eind 1971 trad hij af als lid van de Raad van Bestuur van Mees & Hope Groep en werd commissaris. Voorts was hij o.m. commissaris van Koninklijke Droste Fabrieken, Hollandse Signaalapparaten, Lindeteves-Jacoberg, Martin's Air Charter, Nationale Investeringsbank, Noordelijke Industrie voor Vezelverwerking, Rotterdamsch Beleggingsconsortium, Scheepshypotheekbank Nederland (vroeger Rotterdamsche Scheepshypotheekbank), Autobedrijf Broedelet, Heeckla, Kolff & Witkamp, Algemeen Administratie- en Trustkantoor en de Holland-Amerika Lijn. In de bankwereld was hij, toen zijn ziekte reeds aan het voortschrijden was, twee jaren voorzitter van de Nederlandse Bankiersvereniging. Vele jaren was hij voorzitter van de Rotterdamse Bankiersvereniging en van de Vereniging van Effectenhandelaren te Rotterdam, benevens enige keren lid van de jury tot het toekennen van de Henri Sijthoffprijs voor het beste jaarverslag. In brede kring werd hij gewaardeerd om zijn uiterlijke en innerlijke markante persoonlijkheid, om zijn helder en zakelijk inzicht en om zijn stijl die hem reeds, zoals hierboven vermeld, in 'Leiden' kenmerkte. Hij had, getuige zijn langjarig deelnemen aan een bijbelkring en zijn lidmaatschap van het bestuur van de Stichting Ecumenical Church Loan Fund, theologische belangstelling. Ook hield hij van gedichten en hij was een bewonderaai van Slauerhoff. Hij had een fijne smaak voor antiek en schilderkunst. Vele verenigingsbesturen hadden hem als lid of penningmeester, zoals de Koninklijke Zuid-Hollandsche Maatschappij tot Redding van Schipbreukelingen, Prinses Margrietfonds, AMVJ-Nationale Organisatie, AMVJ-afdeling Rotterdam, Vereniging tot Behoud van het Veluws Hert en de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten. 111

10 Onder de veelheid van onderwerpen waaraan hij aandacht, tijd en moeite gaf, was er één, dat er als het ware met kop en schouders uitsprong, dat was de Natuur met een grote N. Bij het groeien zijner jaren en de langzame verergering van zijn ziekte ging de natuur een steeds centralere rol in zijn leven spelen. Hij genoot intens van de Peel en de Veluwe en het gezond houden van de wildstand door het beoefenen van de jacht op de wijze die past bij een grote liefde voor alles wat buiten groeit en leeft. Zijn zelf opgenomen films van Afrika zijn van dat alles een sprekend bewijs. Het beheren van het familielandgoed in Limburg deed hij met uiterste zorg voor het bewaren en vergroten van het landschapsschoon. Het is daar waar hij zijn laatste levensjaren in hoofdzaak heeft doorgebracht en waar hij volop heeft kunnen genieten van de natuur. Als erkenning voor zijn verdiensten heeft Hare Majesteit de Koningin hem in 1966 benoemd tot ridder in de orde van de Nederlandse Leeuw. Na circa tien jaren van heldhaftig en koppig volgehouden strijd tegen zijn kwaal heeft hij tenslotte moeten opgeven. Op 26 februari 1975 kwam een eind aan het leven van mr. Anthony Ruys, een goed en trouw vriend, die op bewonderenswaardige wijze volgens de beste tradities van de familie Ruys en van zovele andere Rotterdamse koopmansgeslachten, zijn stad heeft gediend. 112

11 Mr. >i /.

12 . Dr. /. /.