milieuwetenschap >> instituut voor milieu & duurzame ontwikkeling >> masteropleiding

Transcriptie

1 milieuwetenschap >> instituut voor milieu & duurzame ontwikkeling >> masteropleiding

2 Colofon Redactie Vormgeving Fotografie Instituut voor Milieu & Duurzame Ontwikkeling en de dienst Studie Informatie. Ann Engelen (kaft) An Devaux, Sebastian Houston (binnenwerk) J. Crab Deze brochure is met grote zorg samengesteld. Studieprogramma s veranderen echter voortdurend. Het is daarom mogelijk dat het aanbod van opleidingsonderdelen van de verschillende studierichtingen enigszins afwijkt van de informatie in deze brochure. 2

3 Inhoud Voorwoord Waarom studeren aan de Universiteit Antwerpen? Milieuwetenschap binnen de Universiteit Antwerpen Over milieuwetenschap Doelgroep en toelatingsvoorwaarden Vereiste voorkennis Loopbaanperspectieven Studieprogramma Masterproef Vakbeschrijvingen Studeren in het buitenland Onderwijs en examens Studieadvies - en studentenbegeleiding Nuttige websites Meer info?

4 Voorwoord Misschien is dit je eerste kennismaking met de Universiteit Antwerpen. Misschien heb je reeds enkele jaren geleden de weg naar onze universiteit gevonden en hier je bacheloropleiding voltooid. In elk geval word je masterstudent, en wil je informatie over de masteropleidingen die wij aanbieden. Het boekje dat je nu ter hand neemt, brengt je al een hele stap vooruit in je keuzeproces. De Universiteit Antwerpen is een middelgrote universiteit met studenten. Vanaf zijn de masteropleidingen gestart die aansluiten op de academische bachelor opleidingen. Binnen de associatie wordt de samenwerking bevorderd met de Plantijnhogeschool, de Karel de Grote Hogeschool, de Artesis Hogeschool en de Hogere Zeevaartschool. Tijdens je masteropleiding wordt de kennis die je opdeed tijdens je bacheloropleiding verder uitgediept. De Universiteit Antwerpen stelt alles in het werk om je studietijd aangenaam te maken en de kwaliteit van de opleiding op topniveau te houden. Onze opleidingen worden regelmatig bijgestuurd en aangepast aan maatschappelijke en wetenschappelijke evoluties. We nodigen je alvast uit op onze infodagen (20 maart en 24 april 2010) of op de infomarkt (15 september 2010). Welkom bij de Universiteit Antwerpen! Prof. dr. Alain Verschoren Rector Universiteit Antwerpen 4

5 Waarom studeren aan de Universiteit Antwerpen? STUDENTGERICHTHEID De Universiteit Antwerpen staat voor studentgerichtheid. Dit betekent onder andere dat je zoveel mogelijk college volgt in kleine groepen, hetgeen een vlotte interactie mogelijk maakt. De kleine afstand tussen studenten en het docentencorps zorgt ervoor dat je bij je profs terecht kan met allerlei vragen en problemen. De vlotte communicatie tussen docenten, assistenten en studenten wordt mee ondersteund door de digitale leeromgeving Blackboard; dit biedt ook nieuwe kansen voor een interactief onderwijssysteem. Studenten worden bovendien ook uitgenodigd om actief deel te nemen aan het beleid: in verschillende adviesorganen en raden zijn zij vertegenwoordigd. Tenslotte is de Universiteit Antwerpen bekend voor haar goede studentenbegeleiding en - ondersteuning, waarbij wordt ingespeeld op de individuele noden van alle studenten. INNOVERENDE ACADEMISCHE OPLEIDINGEN De Universiteit Antwerpen biedt innoverende academische opleidingen, waarbij de opleidingen zowel oog hebben voor theorie als voor praktijk. De opleidingen zijn stevig verankerd in sterk wetenschappelijk onderzoek, dat ook interna tionale faam geniet. De ivoren academische toren werd reeds lang geleden gesloopt: academici hechten veel belang aan een voortdurende uitwisseling met de steeds evoluerende samenleving. Bij je studie aan de Universiteit Antwerpen staat niet zozeer het memoriseren van feitenkennis centraal: je verwerft relevante kennis en vaardigheden die je nodig hebt om beroepsrelevante opdrachten en problemen op te lossen. De BaMa-structuur werd ook gezien als een kans tot vernieuwing en verbetering. Nieuwe opleidingen werden ingevoerd, keuzemogelijkheden binnen bestaande opleidingen verruimd. INFRASTRUCTUUR Voor haar onderwijs beschikt de Universiteit Antwerpen over de meest moderne infrastructuur: goed uitgeruste les- en computerlokalen, laboratoria, bibliotheken en studielandschappen. In alle publieke ruimten zijn er hotspots waar je draadloos kan surfen. De laatste jaren werd ook grootschalig geïnvesteerd in nieuwe gebouwen om het toenemend aantal studenten op te vangen en hen een aangename leeromgeving te bieden. De Universiteit Antwerpen is een middelgrote universiteit met studenten, verspreid over vier campussen en zeven faculteiten. De campussen Middelheim, Groenenborger en Drie Eiken liggen aan de stadsrand, in een groene omgeving. De campussen Middelheim en Groenenborger grenzen aan het openluchtmuseum voor Beeldhouwkunst Middelheim en het Nachtegalenpark. Studeer je op campus Drie Eiken 5

6 dan kan je volop genieten van de groene oase van Fort VI en de mooie vijvers rondom de campus. De Stadscampus, met zijn kern van prachtig gerenoveerde 16de-eeuwse gebouwen, ligt in hartje Antwerpen. De opleiding Milieuwetenscahp is gesitueerd op de campussen Groenenborger en Drie Eiken. VORMING De Universiteit Antwerpen wil niet alleen opleidingen aanbieden, maar ook een brede vorming. Jonge mensen laten opgroeien tot professionelen met een kritische ingesteldheid, een tolerante en constructieve houding. De Universiteit Antwerpen kiest resoluut voor pluralisme en verwelkomt diversiteit in haar curricula, en bij personeel en studenten. ANTWERPEN Tenslotte kies je voor de stad Antwerpen. Studeren is meer dan met je neus in de boeken zitten. Wie in Antwerpen komt studeren, kiest voor een studentenstad. Antwerpen is, naast een universiteitsstad, een bruisende metropool met een uniek cultuurhistorisch aanbod, een wereldhaven, een overvloed aan cafés en restaurants, clubs, gezellige pleintjes, cultuur, architectuur, mode, sportinfrastructuur,... Kortom: een stad waarin Antwerpenaars, bezoekers en studenten graag wegzinken. Speciaal voor de lancering van de nieuwe huisstijl van de Universiteit Antwerpen, schreef Pieter Embrechts een lied U Aan het woord. In deze brochure vertellen wij graag over onze universiteit, daarna is het woord aan A! Milieuwetenschap binnen de Universiteit Antwerpen De masteropleiding Milieuwetenschap wordt ingericht door het INSTITUUT VOOR MILIEU & DUURZAME ONTWIKKELING (IMDO) van de Universiteit Antwerpen (www. ua.ac.be/imdo). Dankzij de interfacultaire samenwerking die eigen is aan het IMDO, staat de opleiding garant voor vernieuwend, interdisciplinair en internationaal georiënteerd milieuonderwijs. De onderwijsdoelstellingen worden mede gerealiseerd door een multidisciplinair en gedreven team van docenten. De opleiding Milieuwetenschap staat open voor mensen met een verschillende achtergrond en verschillende intenties. Zowel professionele bachelors als academische bachelors en masters uit een brede waaier van vooropleidingen vormen het doelpubliek van deze opleiding. Bovendien richt deze opleiding zich ook tot mensen die al in de praktijk staan en zich verder willen professionaliseren zonder de intentie een extra diploma te behalen. 6

7 Het curriculum is opgebouwd rond kernactiviteiten, -vraagstukken en dilemma s van de milieubranche. Binnen de opleiding wordt direct contact met de beroepspraktijk zo veel mogelijk gestimuleerd via gastcolleges door experten uit de praktijk, door opdrachten en door het opleidingsonderdeel Geïntegreerde Casus Milieuvraagstukken. Het samenwerken met medestudenten biedt een realistische context voor het verwerven van competenties zoals effectief communiceren, samenwerken en problemen oplossen. Wie kiest voor deze opleiding, krijgt een grondige introductie in de milieuwetenschappen. Niet louter de kennis op zich, maar ook de toepassing ervan bij de analyse en oplossing van concrete milieuvraagstukken staat in de opleiding centraal. Daarnaast kan je eigen accenten leggen in het studieprogramma via de keuzeruimte die is ingebouwd in de tweede module van de opleiding. Voor studenten die hun job wensen te combineren met de opleiding Milieuwetenschap, is er de mogelijkheid om de studie te spreiden. Deze brochure geeft een verdere toelichting over de doelstellingen, structuur, inhoud en praktische schikkingen van de opleiding. Bijkomende informatie kan je bekomen via het opleidingssecretariaat. Met de jaarlijkse brede instroom van studenten en de tewerkstelling in de milieusector, zijn we terecht trots op het unieke interdisciplinaire milieuprogramma van de master Milieuwetenschap. Wie kiest voor deze opleiding, gaat een boeiende en leerrijke studietijd tegemoet. Universiteit Antwerpen, januari 2010 Prof. dr. Patrick Meire Voorzitter Instituut voor Milieu & Duurzame Ontwikkeling 7

8 Over milieuwetenschap SITUERING EN HISTORIEK De opleiding Milieuwetenschap wordt sinds 1992 aangeboden aan de Universiteit Antwerpen door het toenmalige Instituut voor Milieukunde, nu omgedoopt tot Instituut voor Milieu & Duurzame Ontwikkeling, kortweg IMDO. Milieuwetenschap, voorheen ook wel Milieukunde genoemd, bestudeert de aard, omvang en oorzaken van milieuproblemen en ontwikkelt daartoe concepten, theorieën en methodieken om deze milieuproblemen te analyseren en op te lossen. Binnen de studie Milieuwetenschap komen dan ook diverse disciplines bijeen zoals beleid, biologie, economie, recht, Inhoudelijk legt deze masteropleiding de brug tussen de verschillende invalshoeken. Met de hervorming van het hoger onderwijs en de invoering van de bachelor-master structuur werd het curriculum grondig herzien en aangepast. Het werd meer studentgecentreerd, vernieuwend en internationaal georiënteerd milieuonderwijs. Verder kreeg het vakkenpakket een meer interdisciplinaire invulling en werden componenten uit verschillende wetenschappelijke disciplines ingebouwd, zowel uit de sociale wetenschappen als uit de natuurwetenschappen. Sinds het academiejaar wordt de opleiding Milieuwetenschap aangeboden als een master-na-bachelor-opleiding in gecombineerd studiegebied (Politieke en Sociale Wetenschappen Wetenschappen). Deze studie staat nu open voor zowel academische bachelors als voor masters. Het huidige curriculum bestaat uit drie modules: een verplichte basismodule, een module milieuthema s waaruit je vrij vakken kan kiezen en tot slot de masterproef. De opleiding Milieuwetenschap is een unieke opleiding in Vlaanderen, zowel naar inhoud, vorm als concept. DOELSTELLINGEN De masteropleiding Milieuwetenschap is erop gericht om de studenten de kennis en vaardigheden bij te brengen die van belang zijn voor een baan in de milieusector. Deze opleiding Milieuwetenschap beoogt het vormen van generalistisch opgeleide milieuwetenschappers. In de masteropleiding Milieuwetenschap leer je de kennis die je zelfstandig en in groepsverband hebt verworven, toe te passen in geïntegreerde verbanden en kennisdomeinen op het gebied van milieuvraagstukken. De opleiding gaat uit van een interdisciplinaire benadering waar naast de theoretische kennis en inzicht ook ruim aandacht besteed wordt aan het ontwikkelen van vaardigheden en attitudes. Dit is van essentieel belang gelet op het geïntegreerde karakter van milieuvraagstukken. Vanuit het perspectief van duurzame ontwikkeling, verwerf je inzicht in de samenhang en de complexiteit van milieuproblemen en leer je deze situeren in hun wetenschappelijke, 8

9 ecologische en maatschappelijke context. Je ontwikkelt vaardigheden om te redeneren over problemen, erover te communiceren en naar oplossingen te zoeken. Daarbij komt het belang van wetenschappelijke accuraatheid en een geïntegreerde benadering duidelijk tot uiting. Bovendien wordt je zin voor maatschappelijke ver antwoordelijkheid, openheid en kritisch denken gestimuleerd, en worden je leidinggevende capaciteiten bevorderd. Als master in de Milieuwetenschap dien je te beschikken over een breed perspectief en moet je een ruime waaier aan methodieken kennen en beheersen. Deze vertrekpositie zal je in staat stellen binnen een organisatie of dienst beleidsvoorbereidend en onder steunend te werken. De eigen kracht en deskundigheid van masters in de Milieuwetenschap is dat ze een breed theoretisch inzicht kunnen koppelen aan de dagelijkse praktijk. Ze zijn in staat om een visie te ontwikkelen, methoden uit te diepen en te verrijken. Het zijn deskundigen die in staat zijn op systematische wijze problemen en interventies te analyseren. Je leert professioneel om te gaan met onderzoeksresultaten en zelf praktijkgericht wetenschappelijk onderzoek op te zetten en uit te voeren. Toch heeft deze masteropleiding niet het profiel van een onderzoeksmaster, wel deze van een breed vormende, maatschappelijk geëngageerde opleiding. De opleiding biedt geen ver doorgedreven specialisatie in de milieutechniek maar is bedoeld als een programma om bruikbare gegevens op te leveren voor de beroepspraktijk. De competenties die hiermee gepaard gaan, zijn afgestemd op het profiel van de milieugeneralist. De masteropleiding Milieuwetenschap is erop gericht je in staat te stellen met de theoretische kennis, inzichten en vaardigheden, milieuvraagstukken te analyseren en een actieve bijdrage te leveren in het oplossen en/of voorkomen van milieuproblemen. ONDERWIJSREGELING EN STUDIEDUUR De masteropleiding Milieuwetenschap telt 60 studiepunten en wordt aangeboden als een voltijds studieprogramma in dagonderwijs dat wordt afgewerkt tijdens één academie jaar. Het studieprogramma kan echter ook deeltijds worden gevolgd. Het voorbereidende schakelprogramma voor professionele bachelors is eveneens opgevat als een voltijds studieprogramma van 60 studiepunten, met de mogelijkheid in een deeltijds traject te stappen. De opleiding wordt verzorgd door een gemotiveerd team van academisch personeel van de Universiteit Antwerpen. Samen met de gastdocenten staan zij in voor kwalitatief hoogstaand milieuonderwijs. Het curriculum van de Master wordt permanent geëvalueerd en bijgestuurd. Daarbij wordt steeds rekening gehouden met de bemerkingen van docenten en studenten. 9

10 Doelgroep en toelatingsvoorwaarden 10 De opleiding Milieuwetenschap richt zich tot bachelors én masters, die een masterdiploma Milieuwetenschap willen behalen, maar ook tot wie niet-certificaatsgericht en uit pure belangstelling haar/zijn huidige competentieniveau wenst aan te vullen. Wil je het diploma Master in de Milieuwetenschap behalen, dan geldt: Wie een academische bachelor of master heeft in één van onderstaande studie - gebieden, kan rechtstreeks instromen. Voor een volledige lijst, verwijzen we je graag door naar onze website: - Wetenschappen - Politieke en Sociale Wetenschappen - Biomedische Wetenschappen - Economische en Toegepaste Economische Wetenschappen - Geneeskunde - Rechten, Notariaat en Criminologische Wetenschappen - Toegepaste Biologische Wetenschappen - Toegepaste Wetenschappen - Industriële Wetenschappen en Technologie - Nautische Wetenschappen Academische bachelors en masters uit een ander studiegebied moeten eerst een aanvraagdossier indienen, op basis waarvan een intakegesprek zal plaatsvinden. Aan de hand van dit dossier willen we achterhalen of je in je basisopleiding of via nevenactiviteiten toch al voldoende voeling met de milieuwetenschap hebt kunnen opbouwen. Professionele bachelors worden tot de masteropleiding Milieuwetenschap toegelaten mits het slagen in een schakelprogramma van 60 studiepunten. Professioneel gerichte bachelors uit een milieuafstudeerrichting worden rechtstreeks tot dit schakelprogramma toegelaten. Tot deze groep behoren: - Bachelor in de Agro- en Biotechnologie - Bachelor in het Bedrijfsmanagement - Bachelor in de Milieuzorg Professionele bachelors uit een ander studiegebied wordt gevraagd eerst een aanvraagdossier in te dienen, dat als basis fungeert voor een intakegesprek. Eventuele studieduurverkorting binnen deze trajecten is mogelijk via vrijstellingen die je kunt aanvragen op basis van eerder verworven kwalificaties (EVK) of eerder verworven competenties (EVC). Het erkennen van EVC s gebeurt volgens de bepalingen in het decreet, het onderwijs- en examenreglement van de Universiteit Antwerpen en de EVC-

11 procedure van de Associatie Universiteit & Hogescholen Antwerpen. Eventuele vrijstellingen kunnen worden verleend op basis van een EVC-portfolio na het doorlopen van de EVC-procedure. COMBINATIE WERKEN-STUDEREN De opleiding Master Milieuwetenschap is een dagopleiding. Werkende studenten hebben de mogelijkheid om zowel het schakelprogramma als het masterprogramma deeltijds af te werken. Vereiste voorkennis Voor de start van de opleiding wordt een basiscursus ter beschikking gesteld van de kandidaat-studenten. De basiscursus, het Introductief Blok, bevat de vereiste basisbegrippen en is volledig afgestemd op zelfstudie. De cursus is vooral bedoeld als opfrissing of aanvulling van de parate kennis. Het zelfstudiepakket bestaat uit 6 boekdelen. Een volledig pakket kost 40 (prijzen voor studenten, exclusief verzendkosten) en bestaat uit volgende boekdelen: 1. Inleiding 2. Wiskunde en statistiek 3. Natuurkunde 4. Scheikunde 5. Biologie/ecologie/toxicologie 6. Recht en economie Elk deel kan afzonderlijk worden verkregen. Het gehele pakket bestaat uit een 1000-tal bladzijden en wordt bij aanvang van de opleiding als voorkennis verondersteld. Dit zelfstudiepakket kan aangekocht worden op het opleidingssecretariaat en is daar steeds ter inzage beschikbaar. 11

12 Loopbaanperspectieven Geslaagde studenten ontvangen een diploma met als titel: Master in de Milieuwetenschap. Een opleiding die maatschappelijke noden wil lenigen, bereidt haar studenten voor op bestaande maar ook op nieuwe jobs. In de opleiding Milieuwetenschap leer je milieuvraagstukken door een andere (ruimere) bril te bekijken. De masteropleiding Milieuwetenschap leidt daardoor tot breed gevormde, flexibel inzetbare academici. Via deze studie verwerf je bovenop je eigen basisdiscipline een ruime kennis in de milieuwetenschappen. Als afgestudeerde Master in de Milieuwetenschap ben je in staat je verworven kennis en vaardigheden in een multidisciplinair georiënteerd werkveld te ontplooien. Je kunt dan ook aan de slag in tal van functies en beroepenvelden, zowel in beleidsgerichte als in meer gespecialiseerde milieufuncties, zowel bij de overheid als bij bedrijven, NGO s, adviesbureaus, in het onderwijs en wetenschappelijke instellingen. Afgestudeerden kunnen aan de slag als: milieuconsulent, milieuambtenaar, duurzaamheidsambtenaar, milieucoördinator, Maar de master Milieuwetenschap hoeft geen eindpunt te betekenen. Behalve uitstromen naar de arbeidsmarkt kan je als master Milieuwetenschap ook verder bekwamen door verder te studeren. Als master in de Milieuwetenschap ben je immers ook voorbereid op het uitvoeren van fundamenteel wetenschappelijk onderzoek dat nieuwe relevante kennis in kaart brengt en erover rapporteert wat kan uitmonden in een doctoraat in de Milieuwetenschap. De opleiding Milieuwetenschap biedt tevens, mits een aanvullende vorming, een uitstekende basis tot het behalen van het diploma Milieucoördinator A. Masters in de Milieuwetenschap kunnen vrijstelling verwerven voor een aanzienlijk gedeelte van de post academische opleiding Milieucoördinator niveau A, eveneens ingericht door het Instituut voor Milieu & Duurzame Ontwikkeling. Voor meer informatie of een brochure over deze opleiding, kan je terecht op het opleidingssecretariaat van het IMDO of op onze website ( 12

13 Studieprogramma HET SCHAKELPROGRAMMA MILIEUWETENSCHAP De doelstelling van het schakelprogramma is iedereen op een gelijk startpunt te brengen voor het masterjaar. Het schakelprogramma Milieuwetenschap is opgebouwd uit 4 modules: Wetenschappelijke onderzoeksvaardigheden, Richtingsspecifieke opleidingsonderdelen, Verbredende academische vorming en de schakelscriptie. De eerste drie modules zijn samengesteld uit een selectie van opleidingsonderdelen die worden aangeboden in de bacheloropleidingen van de Universiteit Antwerpen. Wetenschappelijke onderzoeksvaardigheden (22 sp) Academische onderzoeksvaardigheden (1 te kiezen) 6 Statistiek (1 te kiezen) 6 Kwalitatieve onderzoeksmethoden (1 te kiezen) 6 Wetenschappelijk rapporteren 4 Richtingsspecifieke opleidingsonderdelen 18 Verbredende academische vorming 12 Schakelscriptie 8 TOTAAL 60 DE MASTER MILIEUWETENSCHAP De masteropleiding Milieuwetenschap is opgebouwd uit drie modules die samen een totaal van 60 studiepunten omvatten. De basismodule (33 studiepunten) bestaat uit een pakket van 11 verplichte opleidingsonderdelen die zijn ondergebracht in drie clusters: - beleidswetenschappelijke analyse (9 sp) - natuurwetenschappelijke analyse (12 sp) - geïntegreerde analyse en beheer (12 sp) Binnen elke cluster wordt de basiskennis aangereikt die onmisbaar is voor de studie milieuwetenschap. In de tweede module Milieuthema s kan je zelf een vakkenpakket van 12 studiepunten samenstellen uit volgend aanbod: Milieu en ruimte, Milieu en bedrijf, Milieu en gezondheid, Geïntegreerde milieuthema s, Europa en milieu, Milieu-educatie en Duurzame ontwikkeling. De student kan ook zelf milieuvakken voorstellen die niet in deze lijst zijn opgenomen. 13

14 Tot slot is er de Masterproef, die telt voor een totaal van 15 studiepunten. In het onderstaande model wordt de structuur van de master Milieuwetenschap samengevat. Beleidswetenschappelijke analyse (9 sp) Milieubeleid 3 Milieurecht 3 Milieu-economie 3 Geïntegreerde analyse en beheer (12 sp) Geïntegreerde casus milieuvraagstukken 3 Projectmanagement 3 Milieu-effectrapportage 1 3 Duurzame ontwikkeling 3 Natuurwetenschappelijke analyse (12 sp) Ecosysteembeheer 3 Biosfeer: lucht, water, bodem en biota 3 Milieugezondheidskunde 1 3 Milieutechnologie 1 3 Milieuthema s (vrije keuzeruimte 12 sp) Milieu en ruimte Ruimtelijke ordening 3 Landschapsecologie 3 Milieu-effectrapportage 2 3 Milieu en gezondheid Milieugezondheidskunde 2 3 Xenobiotica in de voeding 3 Ecotoxicologie 3 Milieu en bedrijf Milieutechnologie 2 3 Milieumanagement 3 Duurzame procestechnologie 3 Milieugevaarlijke stoffen 3 Geïntegreerde milieuthema s Integraal waterbeheer 3 14

15 Global Change 3 Integraal waterbeheer Case River 21 3 Europa en milieu EU-milieubeleid 3 Europees Virtueel Seminarie 3 Milieu en educatie Milieu-educatie 3 Duurzame ontwikkeling Duurzame ontwikkeling: capita selecta 3 Milieuvak (vrije keuze) max. 6 Masterproef 15 TOTAAL 60 De opleiding biedt je eveneens de mogelijkheid om je studie te spreiden. Er bestaat een deeltijds modeltraject gespreid over twee jaar (A en B). Het A-jaar van het deeltijdse modeltraject is opgebouwd uit 25 tot 35 studiepunten, waarvan minimaal 25 studiepunten worden gekozen uit de basismodule. In het B-jaar zijn zowel de Geïntegreerde Casus Milieuvraagstukken als de Masterproef verplichte opleidingsonderdelen. De resterende studiepunten zijn vrij te verdelen over de twee studiejaren. (A + B = 60 studiepunten) Uiteraard zijn ook andere aangepaste formules mogelijk. Een voorstel tot studiespreiding moet overlegd worden met de opleidingscoördinator, om daarna voor goedkeuring aan de Onderwijscommissie Milieuwetenschap te worden voorgelegd. Deeltijds programma A-jaar 25 tot 35 studiepunten waarvan verplicht - min. 15 studiepunten uit de basismodule (vrij te kiezen uitgezonderd Gecase en Masterproef) - resterende 10 tot 20 studiepunten: vrij te kiezen uit basismodule en/of Milieuthema s Deeltijds programma B-jaar 25 tot 35 studiepunten bestaande uit: - Gecase en verplichte opleidingsonderdelen naargelang studiekeuze in A-jaar - Masterproef: 15 studiepunten - Resterende studiepunten op te vullen uit Milieuthema s 15

16 Masterproef De Masterproef is een belangrijk opleidingsonderdeel binnen de Master Milieuwetenschap, begroot op 15 studiepunten. Dat betekent dat je er gedurende het hele jaar intensief aan werkt. Als milieuwetenschapper zal je vaak geconfronteerd worden met een bepaald milieuvraagstuk. Bij het zoeken naar een oplossing kan parate kennis van groot belang zijn, maar deze evolueert voortdurend. Het is dan ook veel belangrijker enig idee te hebben waar je relevante informatie kan achterhalen en hoe je een dergelijk realiteitsgebonden probleem aanpakt. Bovendien zijn milieuproblemen dikwijls zo complex dat ze moeilijk door één persoon behandeld kunnen worden. Het is dan erg belangrijk te weten hoe je met en in een groep, en voornamelijk in multidisciplinair verband, werkt. Want met het oog op een reële werksituatie is het ook belangrijk dat je als student, buiten het verwerven van kennis en inzicht, ook bepaalde vaardigheden en attitudes ontwikkelt. Daarom bestaat de Masterproef Milieuwetenschap uit twee componenten: een individueel werk en een groepswerk. Door de Masterproef op te delen in deze twee componenten, willen we je de kans bieden ervaring op te doen in het opzoeken en verwerken van informatie en het wetenschappelijk rapporteren, maar ook met het werken in een multidisciplinair teamverband. De onderwerpen voor de Masterproef staan geclusterd in thema s. Binnen elk thema worden onderwerpen aangeboden vanuit verschillende invalshoeken, die getuigen van een zekere disciplinaire diversiteit of complementariteit. De Masterproef Milieuwetenschap is erop gericht je vakmanschap verder uit te bouwen en je schriftelijke, mondelinge en communicatieve vaardigheden verder te ontplooien. Een geslaagde Masterproef toont aan dat je als student de verworven inzichten uit de vakliteratuur en de opleidingsonderdelen kan integreren bij de uitwerking van een zelf gekozen problematiek en daarbij de nodige vaardigheden weet in te zetten. Die uitwerking dient uiteraard te getuigen van een multidisciplinair perspectief aangezien de opleiding op de wetenschappelijke verdieping in de verbreding is georiënteerd. 16

17 Vakbeschrijvingen In deze brochure laten we je kennis maken met de inhoud van de verplichte opleidingsonderdelen. Op vind je meer informatie over de andere opleidingsonderdelen, begin- en eindtermen, werkvormen, evaluatie, noodzakelijk en aanbevolen studiemateriaal. BELEIDSWETENSCHAPPELIJKE ANALYSE Milieubeleid Dit opleidingsonderdeel omschrijft in de eerste plaats de input (milieuvraagstukken) en output van milieubeleid (strategieën, maatregelen) met de begrippenkaders die in de literatuur voorhanden zijn. Daarbij wordt de betekenis onderstreept van de maatschappelijke achtergronden van milieuvraagstukken en worden de politieke en beleidsmatige aspecten geduid die van cruciaal belang zijn om die vraagstukken opgelost te krijgen. In het tweede deel van de cursus wordt beleid bekeken als een proces met fazen en wordt in het bijzonder ingezoomd op de instrumentering (inzet van soorten beleidsinstrumenten) en op de strategische beleidsplanning en planfiguren in het milieubeleid. Hoe het milieubeleid ontstaat in de wisselwerking tussen de diverse Belgische en Vlaamse milieu-overheden komt aan bod in het derde deel. Voor Europees beleid dient verwezen te worden naar het keuzevak EU-milieubeleid. Milieu-economie Deze cursus beoogt het aanleren van de economische benaderingen van de milieuproblematiek. Allereerst worden enkele begrippen van een verruimde milieu-economie gesitueerd (plaatsing van de economie in haar natuurlijke omgeving, betekenis van duurzame ontwikkeling, de discussie rond economische groei, de milieuverstoringsketen, het maatschappelijke dilemma). Vervolgens worden de elementen van micro-economie en van publieke economie besproken. Daarna komt het basismodel van de milieu-economie aan bod (afwegen van bestrijding versus schadekosten, waardering van schade c.q. baten van milieubehoud, Coase-theorema). Verder zullen ook nog de instrumenten van milieubeleid worden behandeld (criteria van beoordeling; normen en vergunningen; heffingen; verhandelbare emissierechten; statiegelden, subsidies e.a.; optimale mix), net zoals de evaluatiemethoden voor de beoordeling van projecten onder onzekerheid (beslissen onder onzekerheid inclusief optiewaarde; actualisatie; kosten-batenanalyse; kosteneffectiviteit; participatieve besluitvorming). 17

18 Milieurecht Doel van dit opleidingsonderdeel is een overzicht te krijgen van en inzicht te verwerven in de internationale, federale, gewestelijke en plaatselijke rechtsregels en beleidsbeginselen van het milieurecht in de ruime betekenis van het woord. Er zal onder meer worden ingegaan op de doelstellingen en instrumenten van het milieubeleid, en op de administratieve en burgerlijke handhaving van het milieurecht. Verder komen ook natuurbeheersrecht en milieuhygiënerecht aan bod. GEÏNTEGREERDE ANALYSE EN BEHEER Duurzame Ontwikkeling In deze cursus wordt aandacht besteed aan verschillende aspecten die te maken hebben met de relatie tussen milieu en economische ontwikkeling. Eerst wordt het internationale debat over milieu en ontwikkeling kort geschetst, met speciale aandacht voor de consensus die is ontstaan rond het begrip duurzame ontwikkeling. De grote variëteit aan definities van duurzame ontwikkeling komt daarbij aan bod. Recent zijn een aantal indicatoren ontwikkeld om duurzame ontwikkeling te meten, zoals de ecologische voetafdruk, het aangepast sparen en de milieuduurzaamheidsindicator van het WEF. Deze indicatoren zullen worden geanalyseerd en vergeleken. Vervolgens gaat de aandacht uit naar de complexe relatie tussen armoede, economische ontwikkeling en milieu. Wat het beleid ten aanzien van duurzame ontwikkeling betreft, wordt er dieper ingegaan op het belang van het institutionele kader, zoals de rol van eigendomsregimes. Aan het einde van de cursus komt de verwachte toekomstige evolutie aan bod, en de rol die een aangepast beleid hierin zou kunnen spelen. Het keuzevak Duurzame Ontwikkeling Capita Selecta vormt een aanvulling bij dit opleidingsonderdeel. Geïntegreerde casus Milieuvraagstukken (GeCase) Het aan de Universiteit Antwerpen ontwikkelde concept van de GeCase is uniek in Vlaanderen en werd door de visitatiecommissie van het onderwijs in de milieuwetenschap bijzonder positief onthaald. Je werkt samen met je medestudenten aan een geïntegreerde casus die als een rode draad doorheen het eerste semester van de master Milieu wetenschap loopt en die de samenhang tussen de verschillende wetenschapsgebieden, beleidsvelden en invalshoeken in een reële leercontext verduidelijkt. De focus van de leerstof ligt op de analyse en aanpak van milieuvraagstukken in een reëel gebonden, gebiedsgerichte configuratie. Bij de analyse van het voorgelegde milieuvraagstuk hanteer je de DPSIR-keten als internationaal gerefereerd kader en werkinstrument bij de analyse van en bij het omgaan met complexe milieuthema s. Het gebied wordt als een systeem benaderd waarin sociale, politieke, economische, milieuhygiënische, juridische, beleidsmatige en ecologische aspecten een rol spelen. Dit levert interessant studiemateriaal op en biedt de mogelijkheid om de milieuvraagstuk- 18

19 ken op een geïntegreerde manier te analyseren en op te lossen. Interactie met externe actoren is daarbij onmisbaar. Je komt erdoor in contact met de praktijkgebonden visies en benaderingen en je wordt in de mogelijkheid gesteld om je theoretische competenties in de praktijk te toetsen. Milieu-effectrapportage 1 De voortdurend uitbreidende druk van menselijke activiteiten op milieu en natuur heeft geleid tot nieuwe, preventieve instrumenten voor het milieubeleid, zoals milieu-effectrapportage, zowel voor projecten (als ondersteuning van de besluitvorming inzake bouwvergunning en milieuvergunning) als voor plannen (mobiliteit, ruimtelijke uitvoeringsplannen, energieplannen, etc.). In de cursus worden zowel procedurele aspecten als de algemenen methodologie behandeld. De theoretische vereisten worden vergeleken met praktijkervaringen, knelpunten worden besproken en praktische tips worden gegeven. Het keuzevak Milieu-effectrapportage 2 vormt een aanvulling bij dit opleidingsonderdeel. Projectmanagement Via dit opleidingsonderdeel leer je de methoden kennen voor projectmatige werken en leer je deze toepassen in milieuprojecten. De cursus gaat in op de sturing van de projectcyclus en dynamiek omgevings- en actorenanalyse, en soorten projecten en organisaties. Daarbij worden onderhandelings- en ondersteunende beslistechnieken gesitueerd. Noties worden bijgebracht van financiële planning en beheer, risicoanalyse, leidinggeven en human resource management. In het bijzonder wordt doorgegaan op onderzoekstechnieken en werkmethoden die van belang zijn bij inter- en transdisciplinaire benadering van milieuvraagstukken en projecten. De theoretische kennis en inzichten worden geïllustreerd met praktijkvoorbeelden uit de milieu-(onderzoeks)sfeer. NATUURWETENSCHAPPELIJKE ANALYSE Biosfeer: lucht, water, bodem en biota Deze cursus wil je een inzicht bieden in de problematiek van de milieuverontreiniging en de aanpak daarvan. Diverse milieuthema s op het vlak van lucht, water- en bodemproblematiek komen hierbij aan bod: Bodem: beginselen van de bodemkunde; bronnen van bodemverontreiniging: bodemontaarding en bodempollutie; biologische en ecologische gevolgen; preventieve maatregelen en remediëringstechnieken; illustratie van BBT voor sanering; het Bossmodel. 19

20 Lucht: inleiding meteorologie; luchtverontreinigende stoffen; natuurlijke en antropogene bronnen; gevolgen van luchtpollutie; preventieve maatregelen en remediëringstechnieken, technologieën voor luchtzuivering; trends in emissies en immissies. Water: chemische, biologische en fysische karakteristieken van een watersysteem. M.a.w. wat komt er van nature voor in het water en hoe zit de watercyclus in elkaar. Vervolgens worden de verschillende vormen van verontreiniging van oppervlaktewater besproken. Verder wordt er ingegaan op de bepaling van de waterkwaliteit en diverse methoden om te waterkwaliteit te beoordelen op basis van fysische, chemische en biologische data. Hierbij wordt er een link gelegd naar de waterkwaliteitsmonitoring zoals die wordt opgelegd door de kaderrichtlijn water. Na de bespreking van de drie onderdelen bodem, water en lucht wordt er ingegaan op de wetenschappelijke onderbouwing van normen en de wijze waarop monitoringsnetwerken zijn opgebouwd. Ecosysteembeheer Het opleidingsonderdeel Ecosysteembeheer wil je inzicht bieden in de oorzaken van het verlies van biodiversiteit en de mogelijkheden om dit tegen te gaan. Door de enorme druk van alle menselijke activiteiten sterven veel soorten uit en worden veel andere bedreigd in hun voortbestaan. Het behoud van de biodiversiteit vereist dan ook steeds meer en meer een gedegen beheer van de resterende natuur evenals het herstel van gedegradeerde ecosystemen. Deze cursus heeft tot doel de wetenschappelijke basis te leggen, nodig voor het behoud en beheer van de biodiversiteit. Daarom moet eerst verduidelijkt worden wat natuur is. Wat zijn motieven voor natuurbehoud? Wat is biodiversiteit? Vervolgens wordt ingegaan op de oorzaken van het verlies aan biodiversiteit. Hiervoor wordt de DPSIR-logica gevolgd. De driving forces (D) worden geschetst door een beschrijving van de ontwikkeling van de menselijke activiteiten gedurende de laatste eeuwen. Hierdoor kunnen de verschillende soorten druk (P) worden begrepen (habitatverlies, emissies, exploitatie, etc.). Dit leidt tot de toestand van de omgeving (S): graad van versnippering, verontreiniging, vermesting, verzuring etc. Daarna wordt in detail bestudeerd hoe dit uiteindelijk resulteert in een impact (I) op de biodiversiteit. Afhankelijk van de state worden verschillende voorbeelden uitgewerkt. Hierbij komen de volgende concepten zeker aan bod: gevolgen van fragmentatie, randeffecten, eiland biogeografie, probleem van kleine populaties, metapopulaties, Minimal viable populations, en population viability analysis, ecohydrologie, migratie, vegetatie-ecologie, etc. In het laatste deel komt de respons (R) aan bod. Dit omvat drie grote luiken. Vooreerst een aantal hoofdlijnen van milieubeheer, vervolgens de verschillende aspecten van natuurbeheer, en de juridische achtergronden. Dit wordt besloten met een globale situering van ecosysteembeheer. 20

21 Milieugezondheidskunde 1 Deze cursus wil de student laten begrijpen dat de mens een deel is van het ecosysteem, waarin milieufactoren voor de mens nuttig maar ook schadelijk kunnen zijn. Je verkrijgt op die manier inzicht in de relatie tussen milieu en gezondheid. Eerst worden de algemene begrippen ivm milieugezondheidskunde geschetst: relatie tussen milieu en gezondheid, definitie van gezondheid/ziekte en milieu, onderzoeksmethodes, milieu risico-evaluatie, risicoperceptie en -communicatie. Vervolgens wordt de blootstelling aan risicofactoren bekeken vanuit de verschillende compartimenten: bodem, lucht, water, voedsel. Verder zal ook de inwerking van chemische, fysische en biologische agentia op het menselijke lichaam worden besproken. Ook de relatie tussen omgevingsfactoren en ziekten zoals kanker, luchtwegaandoeningen, nierlijden, intoxicaties... komt aan bod. Het keuzevak Milieugezondheidskunde 2 vormt een aanvulling bij dit opleidingsonderdeel. Milieutechnologie 1 De cursus beschrijft de problematiek en de hulpmiddelen bij gebruik van conventionele technologie in milieutoepassingen. Hierbij wordt aandacht besteed aan fysico- chemische en biotechnologische processen. De economische haalbaarheid van milieu technologische processen wordt bestudeerd en afgewogen tov. onder meer milieuheffingen. De basis van deze processen wordt behandeld voor de milieucompartimenten water, bodem, lucht en afval. Ook wordt ingegaan op enkele tools in verband met milieutechnologie en milieuzorgsystemen: ecolabeling, ecodesign en milieuzorgsystemen. Het keuzevak Milieutechnologie 2 vormt een aanvulling bij dit opleidingsonderdeel. Studeren in het buitenland De Universiteit Antwerpen neemt actief deel aan de Europese uitwisselingsprogramma s zoals ERASMUS. Elk jaar studeert een aanzienlijk grote groep studenten één semester aan een buitenlandse universiteit. In het kader van het ERASMUS-programma heeft de Universiteit Antwerpen samenwerkings akkoorden gesloten met heel wat universiteiten in West- en Centraal Europa. Maar de Universiteit Antwerpen kijkt verder dan Europa. Op bilaterale basis (buiten het kader van ERASMUS) werden wereldwijd uitwisselingsprogramma s uitgewerkt. In het kader van Internationale Ontwikkelingssamenwerking kan je met een beurs een aantal maanden in een ontwikkelingsland studeren. Je studieperiode aan één van de buitenlandse partneruniversiteiten wordt erkend als onderdeel van je studie aan de Universiteit Antwerpen. Meer info op 21

22 Onderwijs en examens MASTER IN BAMA In heel Europa werd het BaMa-systeem ingevoerd, na het ondertekenen van het bologna-akkoord. Alle bestaande opleidingen in het hoger onderwijs werden omgevormd tot academische en professionele bachelor- en masteropleidingen. Meer informatie over het BaMa-systeem vind je op In Vlaanderen zijn alle masteropleidingen academisch. Elke masteropleiding aan de Universiteit Antwerpen heeft specifieke toelatingsvoorwaarden. In elk geval heb je een professioneel of een academisch bachelordiploma behaald, als je inschrijft voor een masteropleiding. Afhankelijk van het diploma dat je reeds op zak hebt, kan je ofwel rechtstreeks instromen in een masteropleiding, ofwel eerst een schakelprogramma (na een professionele bacheloropleiding) of een voorbereidingsprogramma (na een academische bacheloropleiding) doorlopen. Visueel kunnen we dit als volgt voorstellen: Academische Bachelor Academische Master Academische Bachelor voorbereidingsprogramma Academische Master Professionele Bachelor schakel Academische Master SEMESTERSYSTEEM EN EXAMENS Aan de Universiteit Antwerpen wordt het semestersysteem gehanteerd. Het academiejaar wordt opgesplitst in twee delen, die elk afgesloten worden door een examenperiode. Deze twee examenperiodes (in januari en juni) vormen samen de eerste zittijd. In de tweede zittijd worden alle examens hernomen waarvoor je minder dan 10/20 behaalde. Voor elk opleidingsonderdeel waarvoor je slaagt, behaal je credits. Het examenreglement wordt elk jaar kritisch geëvalueerd en aangepast, in samenspraak met studentenvertegenwoordigers. Het volledige reglement kan je raadplegen op 22

23 Studieadvies - en studentenbegeleiding STUDIEADVIES EN STUDENTENBEGELEIDING Tijdens het academiejaar kan je bij de dienst Studieadvies en Studentenbegeleiding in eerste instantie terecht voor informatie en advies. Je kan daarbij niet alleen denken aan algemene informatie over opleidingen binnen en buiten de Universiteit Antwerpen, maar ook aan informatie over het leerkrediet, over het onderwijs- en examenreglement, enzovoort. Daarnaast kan je bij de dienst terecht met studiegebonden en persoonlijke problemen. Dit zowel onder de vorm van groepsactiviteiten als onder de vorm van individuele begeleiding, die beide volledig gratis worden aangeboden. Afspraken met de begeleiders van deze dienst kan je maken via het Studenten Informatie Punt (STIP). STUDIEKEUZE EN HERORIËNTERING Bij de dienst Studieadvies en Studentenbegeleiding kan je onder meer terecht voor advies omtrent je studiekeuze. Aan de hand van gesprekken en oefeningen kan je meer zicht krijgen op je persoonlijkheid, capaciteiten, interesses en de studierichtingen die daarbij passen. Ook bij twijfel aan je studiekeuze kan je bij de dienst terecht om je oorspronkelijke studiekeuze te herevalueren om vervolgens na te gaan welke stappen je kan ondernemen wanneer je wil stoppen of veranderen van studierichting. ALGEMENE STUDIEBEGELEIDING: STUDIEVAARDIGHEDEN EN STUDIEPLANNING Daarnaast organiseren Studentenbegeleiders elk semester trainingen over studievaardigheden, o.a. de trainingen effectief plannen en studeren en uitstelgedrag. Je kan er echter ook terecht voor individuele en digitale begeleiding rond deze topics. PSYCHOSOCIALE BEGELEIDING Ook wanneer je last hebt om je te concentreren, twijfelt aan je studiekeuze, kampt met examenangst of persoonlijke problemen ervaart zoals het afspringen van een relatie, ernstige ziekte in je onmiddellijke omgeving,... kan je een afspraak maken met een studentenbegeleider voor een psychologische begeleiding. Dat kan op verschillende manieren, gaande van individuele gesprekken over het volgen van een training tot het bekomen van een gepaste doorverwijzing. Dit alles gebeurt steeds op vrijwillige basis. BEGELEIDING VAN STUDENTEN MET EEN FUNCTIEBEPERKING, TOPSPORT OF KUNSTBEOEFENING: Studenten met functiebeperkingen (fysische handicap of chronische ziekte, leer stoornis zoals dyslexie, AD(H)D, psychische problemen...) of met bijzondere vragen omwille van sport op topniveau of kunstbeoefening kunnen via de dienst voor Studieadvies en Studentenbegeleiding bijzondere faciliteiten voor onderwijs en/of examens aanvragen. Dit is voorzien in het Onderwijs- en examenreglement van de Universiteit Antwerpen. 23

24 Na het indienen van je aanvraag, word je uitgenodigd voor een intakegesprek met een studentenbegeleider. In onderling overleg worden de nodige afspraken gemaakt. Als je dossier helemaal in orde is en voorzien van de nodige attesten zal de dienst je dossier ter goedkeuring voorleggen aan de rector. AFSTUDEERBEGELEIDING Tot slot kan je bij de dienst Studieadvies en Studentenbegeleiding terecht voor begeleiding bij het afstuderen. Misschien kan je hulp gebruiken bij je zoektocht naar geschikte jobs, wil je weten welke jobs bij je passen, wil je weten welke studies je na het behalen van je diploma nog kan gaan doen, hoe je het solliciteren best aanpakt, Met al deze vragen kan je op de dienst terecht voor een individuele begeleiding. Ook worden jaarlijks sollicitatietrainingen aangeboden en jobdagen georganiseerd met panelgesprekken, infosessies en bedrijvenstanden. Je kan hierover meer informatie krijgen op het STIP. Het aanbod aan individuele, groepsgerichte en digitale begeleiding wordt ook in het begin van elk semester bekend gemaakt in alle mogelijke publicaties voor studenten. Je vindt ook heel wat informatie op de website Nuttige websites WEBSITE MASTERS Op vind je uitgebreide informatie over alle masteropleidingen die de Universiteit Antwerpen inricht. Je kan vanuit deze URL ook doorklikken naar de website van een faculteit. INFOMOMENTEN VOOR TOEKOMSTIGE STUDENTEN Infodagen Elk jaar organiseert de Universiteit Antwerpen informatiedagen voor leerlingen van het secundair onderwijs. Deze hebben plaats in maart en april. Naast een algemene en een specifiek studiegerichte infosessie kan je aan de infostanden de cursussen inkijken en een aantal brochures verkrijgen. Je krijgt de gelegenheid tot vragen stellen en desgewenst tot een persoonlijk gesprek. Vooraf inschrijven is niet nodig. De data en meer info vind je op Infomarkt Twijfel je nog over je studiekeuze? Wil je nog graag een bevestiging van je keuze? Dan kan je terecht op de infomarkt in september. s Namiddags is er een infomarkt voor bachelor-, schakel, master- en master na masterprogramma s. s Avonds is er een infomarkt flexibel studeren en avondonderwijs. Net als bij de infodagen in het voorjaar kan je aan de infostanden de cursussen inkijken en brochures verkrijgen. Je kan er ook 24

25 terecht met je vragen en eventuele twijfels. Naast de medewerkers van de opleidingen zijn er ook studentenbegeleiders aanwezig. Vooraf inschrijven is niet nodig. De datum en meer info vind je op INSCHRIJVEN Praktische informatie in verband met inschrijvingen vind je op: HET STUDENTENPORTAAL Op het studentenportaal van de Universiteit Antwerpen vind je algemene informatie die voor alle studenten nuttig kan zijn: de academische kalender, de computer- en netwerkinfrastructuur, blackboard, beschikbare cursussen, financiering, huisvesting, sociale voorzieningen, eten en drinken op de campussen, studentenjobs, studentenclubs, sport, contactpersonen, studieloopbaanbegeleiding per faculteit, doctoreren, enz.. BIBLIOTHEEK De Universiteit Antwerpen heeft een uitgebreide collectie ter beschikking voor studenten en personeel. Op de Stadscampus is er een gloednieuwe bibliotheek voor de humane en sociale wetenschappen. Op de campus Middelheim, Groenenborger en Drie Eiken zijn de bibliotheken voor de Exacte en Medische Wetenschappen gehuisvest. Meer info? Kijk dan op BEGIN ACADEMIEJAAR Het academiejaar start op maandag 27 september Op kan je vanaf midden september actuele informatie over het begin van het academiejaar terugvinden. HOE DE CAMPUS TE BEREIKEN? De vier campussen zijn vlot bereikbaar met de fiets, de auto of het openbaar vervoer. Op vind je duidelijke wegbeschrijvingen. 25

26 Meer info? SECRETARIAAT OPLEIDING Instituut voor Milieu & Duurzame ontwikkeling Campus Drie Eiken - Gebouw P Universiteitsplein Wilrijk Sarah Verberckmoes (stafmedewerker onderwijs) T +32 (0) sarah.verberckmoes@ua.ac.be DEPARTEMENT SOCIALE, CULTURELE EN STUDENTGERICHTE DIENSTEN Studenten Informatie Punt (STIP) Stadscampus Agora-gebouw, 1ste verdieping Grote Kauwenberg Antwerpen T +32 (0) Campus Drie Eiken Gebouw G Universiteitsplein Antwerpen (Wilrijk) T +32 (0) stip@ua.ac.be 26

27 Notities 27

28 28 Notities

29 Notities 29

30 30 Notities

31 Notities 31

32 32 Notities